ÇOCUKLARDA UYUM SORUNLARI ve TEMEL YAKLAŞIMLAR

1. ÇOCUKLARDA UYUM SORUNLARI ve TEMEL YAKLAŞIMLAR Prof.Dr. Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi (Türk PDR-DER Başkanı) Ankara-2006

2. ÇOCUKLARDA UYUM SORUNLARI • UYUM NEDİR? • UYUMSUZLUK NEDİR? “Psikolojik sağlık” hangi kriterlere göre tanımlanır? UyumsuzlukUyum

4. Çocukluktaki ruhsal sorunlar(Yörükoğlu, 1983) • Davranış bozuklukları: • Sürekli hırçınlık • Sinirlilik, geçimsizlik, kavgacılık • Okuldan kaçma, kuralları çiğneme • Yangın çıkarma, zorbalık… vb. • Davranış bozuklukları, çocuktaki iç çatışmaların, huzursuzlukların davranışa yansıtılması ile ortaya çıkar. • Bu çocukların çevreleri ile ilişkileri sürekli olarak gergin ve sürtüşme halindedir.

5. Duygusal bozukluklar • Korkular, kuruntular, kaygılar • Saplantılı düşünceler • Uyku bozuklukları • Kekemelik • Tik (seyirce) ler • Bu kümede yer alan sorunlar, çocuğun çevresinden çok, kendini tedirgin eden sorunlardır. • Çocuk, iç sorunlarını dışa yansıtmaktan çok, kendisine yöneltmiştir.

7. Alışkanlık bozuklukları • Parmak emme • Tırnak yeme • Masturbasyon • Altını ıslatma • Dışkı çıkarma • Bu bozukluklar, bazı alışkanlıkların düzensizliği ile ilgili belirtilerdir.

9. Ağır ruhsal bozukluklar • Psikozlar • Şizofreni • Bunlar ileri derecede uyumsuzluk olarak nitelendirilebilecek ruh hastalıklarıdır. • Çocuğun uyumu her alanda, tümüyle ve sürekli bir şekilde bozulmuştur.

10. Çocuklarda Görülebilen Uyumsuzlukların Nedenleri Kalıtımsal etkenler (Genetik yapı, organik nedenler… vb.) Çevresel etkenler doğum öncesi doğum esnasında doğum sonrasında

13. Ailenin yapısı • Aile-içi ilişkiler • Yanlış ana-baba tutumları • Olumsuz ev yaşantıları • Evdışı çevredeki olumsuzluklar • Travmatik yaşantılar • Yanlış rol modelleri, olumsuz öğrenme yaşantıları • ……….

15. Çocuklarda Görülebilen Uyumsuzluklar Nasıl Değerlendirilmelidir? • Çocuğun gelişim dönemi ve özellikleri dikkate alınmalıdır. • Uyumsuz davranış belli bir döneme özgü, geçici bir belirti midir? • Belirtinin sıklığı ve gücü de bir başka ölçüt olarak kullanılabilir. • Davranış oldukça seyrek ve hafif bir belirti midir? • Uyumsuz davranışın başka hangi belirtilerle bir arada görüldüğü dikkate alınmalıdır. • Davranışa eşlik eden başka ne gibi belirtiler bulunmaktadır? • Çocuğun sorunlarını nasıl ifade ettiği incelenmelidir? • Sorunlarını dışa mı yansıtıyor, yoksa içine mi atıyor?

16. Çocuğun geçmişteki uyumu ve olumlu nitelikleri incelenmelidir. • Çocuğun durumu, becerileri, özel yetenekleri, toplumsal ilişkileri yönünden ne gibi göstergeler var? • Çocuğun yaşamındaki değişiklikler, olumlu/olumsuz önemli yaşantılar dikkate alınmalıdır. • Uyumsuz davranış, bir olaya bağlı olarak mı ortaya çıktı? • Çocuğun davranışına ilişkin çevresinin tepkisi incelenmelidir. • Çocuk, bu davranışı karşısında çevreden nasıl bir tepki almaktadır? Tüm bu yönlerden; • gözlem yap Sorunlu • davranışı incele Davranışı • bilgi topla Tanımla • değerlendir

17. Gerçeklik Terapisi (W.Glasser) “Her davranış bir hedefe yöneliktir ve maksatlıdır.” Davranışlarımız ihtiyaçlarımızı karşılamaya yöneliktir. İhtiyaçlar karşılandığında DENGE kurulur, UYUM sağlanır. İhtiyaçlar karşılanmadığında DENGESİZLİK söz konusudur ve UYUMSUZLUK ortaya çıkar.

19. İhtiyaçlarımızın farkında mıyız? Statü, Saygınlık, Tanınma Gruba Ait Olma, Sevme-Sevilme Güvenlikte Olma Fizyolojik-Bedensel İhtiyaçlar Kendini Gerçekleştirme Maslow’un İhtiyaçlar Piramidi

20. Çocuk ve ergenlerde temel ihtiyaçlar nelerdir? • Ait olma : Diğerlerini sevme ve bağlanma • Güçlü olma : Kişisel güce ve yeterliğe ulaşma • Özerklik : Özgür olma ve kendini yönetme • Eğlenme : Yaşamdan keyif alma, eğlenerek yaşama Çocuk/ergen bu ihtiyaçlarını karşılayacak davranışlar SEÇER ve bu davranışlar ihtiyaçlarını karşılıyorsa DOYUM elde eder, kendini güçlü hisseder ve başarılı bir kimlik geliştirir.

21. Çocuk/ergenin temel ihtiyaçlarını karşılama yolları nelerdir? • Ait olma ihtiyacı: Çocuğu sevin, sevdiğinizi gösterin, ifade edin, onu yaşantılarınıza ortak edin, duygu ve düşüncelerinizi paylaşın, ona işbirliği yapma fırsatları sağlayın. • Güçlü olma ihtiyacı: Ona başarılı olabileceği görevler verin, başarısını fark edin, güçlü yönlerini övün, ona değer verin. • Özerklik ihtiyacı: Kendisi ile ilgili kararlar alma hakkı tanıyın, kararlara onu katın, görüşünü alın, kendisi ile ilgili sorumluluk verin. • Eğlenme ihtiyacı: Gülmek, neşelenmek için fırsatları değerlendirin. Oyun ve eğlencenin onun hakkı (gelişim görevi) olduğunu unutmayın!..

23. Davranışın 4 bileşeni nedir? • Eylem (yürümek, konuşmak… vb.) • Düşünmek (muhakeme, düş kurma… vb.) • Hissetme (sinirlenme, üzülme… vb.) • Fizyolojik (terleme, kızarma… vb.)

24. Davranışı somut olarak gözlemek ve değerlendirmek. • Uyumlu ya da uyumsuz davranışlarını tanıyor muyum? • İhtiyaçlarını hangi durumlarda nasıl karşıladığının ve hangi tepkileri ortaya koyduğunun farkında mıyım?

25. İhtiyaçları tatmin etmek için iki şeyi bilmek önemlidir: • Etrafımızda neler olup bitiyor? • İçimizde neler oluyor? Sahip olduğumuz ile istediğimiz arasında çelişki varsa UYUMSUZLUK ortaya çıkar. Bulunduğum ortamda ihtiyaçlarımı karşılayamıyorsam, çevreyi nasıl kontrol edebilirim? Uyumsuz/patolojik davranış bir tür çevreyi kontrol etme yoludur. Amacına ulaşıyorsa devam eder.

26. Davranışa odaklaşın (W.Glasser, Gerçeklik Terapisi) Şu anki davranışı nedir? Ne/ler yapıyor? Hangi durumlarda yapıyor? Ne zaman yapıyor? Ortaya çıkma biçimi nedir? Nasıl yapıyor? Ne kadar sürüyor? Nasıl sona eriyor?

27. Davranışı anlamaya çalışın: Bu davranışın amacı nedir? Ne istiyor? Bu amaç hangi ihtiyaca yöneliktir? Hedefi nedir? Çevreyi/durumu nasıl algılıyor? Bu davranış ile çevreyi kontrol etmeyi başarmakta mıdır? Onun algı çerçevesinden durumu değerlendirebiliyor muyum?

28. Kendi tepkinizi inceleyin: Çocuğun davranışı karşısında nasıl tepki veriyorsunuz? • Bu davranışı yaptığında; • duygunuz ne? • düşünceniz ne? • davranışsal tepkiniz ne? • Çocuğun davranışını (farkında olmadan) pekiştiriyor musunuz?

29. Davranışı değiştirme • Gerçekle yüzyüze gelme Gerçeği doğru algılıyor muyum? • Sorumlu davranış Sorumluluğu üstleniyor muyum? • Sevgi ve değer (katılım) • Kendisini ifade fırsatı verme • Etkin dinleme • Birlikte karar alma • Planlama • Etkili olan davranışlara devam etmek • Sabırlı ve tutarlı sürdürmek

30. Adleryan Terapi(A.Adler) Her birey gerçeği kendine özgü algılar. Çocuk, gerçekliği özgün ve yaratıcı biçimde algılar. Algılamasına göre yaşam anlamını belirler. Çocuk anlamı; • kendine • diğerlerine • durumlara atfeder. Buna göre davranır ve böylece kendine has bir “yaşam sitili” oluşur. Bu yaklaşım ile bazen uyum elde eder, bazen de uyum gösteremez.

31. Çocukluk dönemindeki “ilk deneyimler”, çocuğun kendisi, diğerleri ve olaylar hakkında anlam oluşturduğu “kritik yaşantılar” dır. • İlk deneyimler, çocuğun o andaki ve gelecekteki hedeflerinin oluşmasında önemlidir.

32. Uyumsuz davranışları değiştirme • Çocuk ile iyi ilişki kurma • Onu rahatsız eden durumları ortaya çıkarmak • İlk deneyimlerin yeniden gözden geçirilmesi • Sosyal ilgiyi geliştirme • Küçüklük duygusunu azaltma, çaresizliğin üstesinden gelme • Yaşam stilini, algılarını, hedeflerini değiştirme • Değişim için çocuğun gayreti, cesareti, yaratıcılığını destekleme • Yeni hedefler oluşturmasını cesaretlendirme

33. Rogers (1980), İnsancıl Yaklaşım; Eğer insanların işine karışmazsam, onlar kendi başlarının çaresine bakarlar… Eğer insanlara hükmetmezsem, onlar kendilerini idare ederler… Eğer insanlara öğüt vermezsem, onlar kendilerini geliştirirler… Eğer insanları zorlamazsam, onlar kendi kendileri olurlar…

35. İLETİŞİM ENGELLERİ • Emretme, yönetme “Yapman gerekir…” “… yapacaksın” “yapmak zorundasın…”

36. Korku ya da aktif direnç yaratabilir; • Söylenenleri tersine “denemeye” davet edebilir; • İsyankar davranışa ya da misillemeye yol açabilir.

37. Uyarma, tehdit etme (göz dağı verme) “…yapamazsın…olur” “Ya yaparsın, yoksa…”

38. Korku, boyun eğme yaratabilir; • Söz konusu sonuçların gerçekten meydana gelip gelmeyeceğini “denemeye” yol açar; • Gücenme, kızgınlık, isyankârlığa neden olabilir.

39. Ahlak dersi verme, vaaz etme “…yapmalıydın” “senin sorumluluğun” “…şöyle yapmak gerekir”

40. Zorunluluk ya da suçluluk duyguları yaratır; • Çocuğun durumunu daha şiddetle savunmasına yol açabilir (“Kim demiş?”)

41. Öğüt verme, çözüm getirme, fikir verme “Ben olsam…” “Neden…yapmıyorsun?” “Bence…” “Sana şunu önereyim…”

42. Çocuğun kendi sorunlarını çözmekten aciz olduğunu ima eder; • Çocuğun sorunu bütünüyle düşünüp, değişik çözümler getirip seçenekleri denemesine engel olur; • Bağımlılık ya da direnme yaratabilir.

43. Mantık yoluyla inandırma, tartışma “İşte bu nedenle hatalısın…” “Olaylar gösterir ki…” “Evet, ama…” “Gerçek şu ki…”

44. Savunucu tutumları ve karşı koymayı kışkırtır; • Çoğunlukla çocuğun aileyle iletişimi kesmesine ve artık dinlememesine yol açar; • Çocuğun kendini beceriksiz ve yetersiz hissetmesine neden olabilir.

45. Yargılama, eleştirme, suçlama “Olgunca düşünmüyorsun…” “Sen zaten tembelsin…”

46. Yetersizlik, aptallık, yanlış değerlendirme, anlamı taşır; • Çocuğun olumsuz bir yargıya hedef olma ya da azarlanma korkusuyla iletişimi kesmesine yol açar; • Genellikle çocuk yargı ve eleştirileri gerçek olarak algılar (“ben kötüyüm!”) ya da karşılık verir (“Siz de daha mükemmel değilsiniz!”)

47. Övme, görüşüne katılma, teşhis koyma “Çok güzel!...” “Haklısın, o öğretmen berbat birine benziyor” “Bence harika bir iş yapıyorsun…”

48. Ailenin beklentilerinin çok yüksek olduğunu ima eder; • İstenilen davranışı yaptırabilmek için, söylenen içtenlikten yoksun bir manevra gibi algılanabilir; • Çocuğun öz-imgesi (kendini algılayışı) ile övgü uygun değilse çocukta kaygı yaratabilir.

49. Ad takma, gülünç duruma düşürme “Koca bebek…” “Hadi bakalım süpermen” “Geri zekalı!” “Hadi sen de sulugöz!”

50. Çocuğun kendini değersiz hissetmesine, sevilmediği kanısına varmasına yol açabilir; • Çocuğun öz-imgesi üzerinde çok olumsuz etkileri olabilir; • Genellikle olumsuz karşılık vermeyi teşvik eder.