Download
1 / 20
E N D
Türk Dili I Bölüm - 10
Bölüm - 10 Türkçenin Yapı Ekleri Yapım ekleri, isim ve fiil kök veya gövdelerine getirilerek onlardan yeni kelimeler türeten eklerdir. Kelime türetmek için Türkiye Türkçesinde İsimden İsim Yapma Ekleri, İsimden Fiil Yapma Ekleri, Fiilden İsim Yapma Ekleri ve Fiilden Fiil Yapma Ekleri olmak üzere dört çeşit yapım eki vardır. Türk Dili - I
10. Türkçenin Yapım Ekleri ve Uygulaması10.1. Yapım Ekleri • Yapım ekleri, isim ve fiil kök veya gövdelerine getirilerek onlardan yeni kelimeler türeten eklerdir. Kelime türetmek için Türkiye Türkçesinde dört ek türü kullanılır: Türk Dili - I
10.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri • Bu ekler isim kök veya gövdelerine getirilen ve bunlardan farklı isimler türeten yapım ekleridir. Türkiye türkçesindeki belli başlı isimden isim yapma ekleri şunlardır: • +Ar, +şAr: Bu ek üleştirme anlamı taşıyan isimler yapar: ikişer, altışar, dokuzar, onar… • +CA: Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • Zarf veya sıfatlara gelerek eşitlik, benzerlik anlamlı kelimeler yapar: insanca, çocukça, bence, sence, güzelce, böylece… • •Halk, kavim, millet isimlerinden dil ve lehçe isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Rusça… • +CAk: Kelimelere sevgi ve küçültme ifadesi verir: yumurcak, yavrucak, büyücek, ailecek, evcek… • +CI, CU: Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • İş ve meslek isimleri yapar: avcı, gözlükçü, sütçü… • Alışkanlık haline gelen durumları anlatan kelimeler yapar: kavgacı, yaygaracı, kinci… • Yer isimleri yapar: Sirkeci, Ayrancı… • +CIk, CUk: Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • Acıma, sevgi, küçültme bildiren kelimeler yapar: küçücük, kedicik, ablacığım… • Yer, alet, bitki ve hastalık isimleri yapar: Yakacık, Kuzguncuk, arpacık, kızamıkçık, gelincik, maymuncuk… Türk Dili - I
10.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri • +DAş: Bağlılık, eşlik, beraberlik bildiren isimler yapar: adaş, çağdaş, anlamdaş, kardeş, arkadaş, sırdaş… • +lI, lU: Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • Bir şeyle ilgili olma, sahiplik, bağlılık bildiren isimler yapar: sütlü, unlu, alaylı, becerikli… • Bir şehre, bir ülkeye; bir kuruluşa dâhil olma anlamında isimler yapar: Sivaslı, Ankaralı, partili, sendikalı… • +lI…+lI şeklinde eş veya zıt anlamlı kelimelere gelerek ikilemeler kurar: akıllı uslu, belli başlı, irili ufaklı, analı babalı, geceli gündüzlü, derli toplu… • +lIk, +lUk: Dilimizde çok işlek olarak kullanılan eklerden biridir. Şu işlevlerde kullanılır: • Yer isimleri yapar: odunluk, gölgelik, taşlık, kumluk… • Meslek isimleri, rütbe ve makam isimleri yapar: öğretmenlik, memurluk, müdürlük, komutanlık… • Eşya ve alet isimleri yapar: önlük, dizlik, ağızlık, kolluk, gelinlik, gecelik, biberlik… • Soyut isimler yapar: insanlık, bağlılık, arkadaşlık, dostluk… • +lIk… +lUk şeklinde ikilemeler kurar: açlık tokluk, güllük gülistanlık, günlük güneşlik, birlik beraberlik… • Dini bir inanışa, siyasi veya felsefi bir düşünceye bağlılık bildiren kelimeler yapar: Müslümanlık, Türkçülük, sağcılık, Bektaşilik, akılcılık… Türk Dili - I
10.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri • +nCI, +nCU: Sıra sayı sıfatları yapar: üçüncü, beşinci, onuncu, sonuncu… • +sAl: Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • •Yer isimleri yapar: kırsal, kumsal… • •Aitlik bildiren isimler yapar: tarımsal, kimyasal, yöresel, eğitsel, toplumsal, dinsel, geleneksel… • +sIz, +sUz: Yokluk anlamı taşıyan kelimeler yapar: kuvvetsiz, görgüsüz, dirliksiz, ünsüz… • Bazı isimden isim yapma ekleri de çok işlek olarak kullanılmamaktadır. Bu ekleri de şöyle gösterebiliriz: • +A:göze, ilke, komuta • +Aç:kıraç, topaç, bakraç • +Ak:yanak, benek, solak • +AlAk:kozalak, topalak • +An:eren, kızan, köken • +Ay: güney, kuzey, uzay, dikey, birey • +Az:ayaz, çerez, üvez Türk Dili - I
10.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri • +CIl, +CUl:bencil, adamcıl, barışçıl, etçil, otçul • +cileyin:bencileyin, sencileyin • +DAm:erdem, yöntem, gündem, yordam, saydam • +dIrIk, +dUrUk:boyunduruk • +k:topuk, bebek • +gil:babamgil, Oğuzgil • +KA:özge, başka • +kAn:başkan • +kek:erkek • +lA:kışla, yayla • +lAk:bellek, sulak • +leyin:geceleyin, sabahleyin, akşamleyin • +mAn:uzman, evcimen, kocaman • +msAr:karamsar, kötümser, iyimser • +msI:acımsı, ekşimsi, yeşilimsi, morumsu • +mtırak:ekşimtırak, beyazımtırak Türk Dili - I
10.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri • ►+rAk:ufarak, büyürek • +sAk:savsak, tümsek, yüksek • +sI, +sU:kadınsı, erkeksi, çocuksu • +sIk, +sUk:yüksük, sümsük, sumsuk • +sUl:yoksul • +şIn:sarışın, akşın, gökşin • ►+t:eşit, karşıt, yaşıt • +tI, +tU:elti, pinti, fısıltı, gürültü • +z:omuz, diz, topuz Türk Dili - I
10.1.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri • İsimden fiil yapma ekleri isim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan fiiller türetir. Belli başlı isimden fiil yapma ekleri şunlardır: • +A: İsim kök veya gövdelerinden geçişli ve geçişsiz fiiller yapar: benze, döşe, gevşe, öde, oyna, tüne, türe… • +A ekinin işteşlik eki –ş ve ettirgenlik eki –t ile birlikte kullanımından türetilen fiiller de vardır: dolaş, sarmaş, uğraş, donat, gözet… • +Al: İsim kök veya gövdelerinden geçişsiz fiiller yapar: azal, yönel, daral, çoğal, düzel, körel… • +An: Bu ek isim kök veya gövdelerinden yapılan işin yapana dönüşünü ifade eden fiiller yapar: dadan, donan, gücen, inan, usan, özen, utan… • +Ar: Bu ekin işlevleri şunlardır: • Renk isimlerine gelerek fiiller yapar: ağar, bozar, morar, sarar, yeşer… • "yapma" bildiren geçişli fiiller türetir: başar, becer, onar, ever, öner… • +dA: alda, iste < izde, ünde örneklerinde görülen bu ek genellikle yansıma isimlere gelerek fiiller yapar: fısılda, parılda, uğulda, vızılda, çağılda… • +l: Bu ek "olma" ifade eden fiiller yapar: durul, doğrul, eğril, sivril, diril, incel, kısal, seyrel, kocal… • +lA: En işlek isimden fiil yapma ekidir: savsakla, başla, ayıkla, ütüle, uyukla, yolla, didikle, ekle, tekle… • +lAeki bazı kelimelerde –n, ş ve –t fiilden fiil yapma ekleriyle birlikte kullanılır: ayaklan, dallan, tüylen, kurtlan, başkalaş, birleş, dertleş, sertleş, uzlaş, kirlet… Türk Dili - I
10.1.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri • +I, +U: Geçişli ve geçişsiz fiiller türetir: ağrı, çürü, doku, kaşı, şakı… • +(I)k, +(U)k: Bu ek "oluş" bildiren geçişsiz fiiller yapar: acık, birik, gözük, gecik… • +kIr, +kUr: Genellikle yansıma köklere gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller türetir: hıçkır, haykır, fışkır, püskür, tükür… • +(I)msa, +(U)msa: İsim kök ve gövdelerine gelerek "gibi görme, öyle sayma" işlevlerinde fiiller türetir: azımsa, benimse, küçümse, çoğumsa… • +(I)r, +(U)r: belir, delir, kabar fiillerinde görülen bu ek genellikle yansıma kelimelere gelerek "yapma" bildiren fiiller türetir: aksır, anır, üfür… • +(I)rga: "Gibi saymak, öyle zannetmek" anlamında geçişli fiiller türetir: esirge, yadırga… • +sA: Bu ekin işlevleri şunlardır: • •İstek ve ihtiyaç bildiren fiiller yapar: erse, susa, duraksa… • •"Gibi görmek, gibi saymak" anlamlarında fiiller yapar: garipse, umursa, çoksa, hafifse… Türk Dili - I
10.1.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri • Fiilden isim yapma ekleri fiil kök veya gövdelerine gelerek isimler yapar. Bu ekleri de işlek olan ve işlek olmayan fiilden isim yapma ekleri olarak iki kısımda inceleyebiliriz: • -A: Aslında bir zarffiil ekidir. Kalıplaşarak bazı kelimelerde yapım eki halini almıştır. İkileme kurmada çok işlek olarak kullanılır: düşe kalka, gide gele, yata kalka, konuşa konuşa;doğa, nöbetleşe, sapa, süre, yara, oya, dize… • -Aç:Eklendiği fiilin hareketini gerçekleştiren isim veya fiilin niteliğini ifade eden isimler yapar: tıkaç, tokaç, bağlaç,kaldıraç, sarkaç, sayaç, büyüteç, güleç, süreç... • -Ak:Bu ekin işlevleri şu şekildedir: • •Bir duyguyu, bir alışkanlığı; fiilin belirttiği işi çok yapanı ifade eden kelimeler yapar: sulak, titrek, kaçak, kıyak, sapak, dönek… • •Bir işin yapıldığı yeri gösteren isimler, araç-gereç isimleri türetir: uçak, kayak, tapınak, durak, oturak, yatak, tarak… • •Soyut ve somut anlamlı isimler yapar: erek, sürek, tırnak, yumak… • -GAn: Fiil kök veya gövdelerine gelerek alışkanlık, aşırılık, özellik ifade eden isimler yapar: atılgan, alışkan, sıkılgan, sürüngen, çalışkan, alıngan, geçirgen, dövüşken, değişken, yalıtkan, üretken… • -GI, -GU: Bu ek somut ve soyut isimler ve alet isimleri türetir: bilgi, sevgi, görgü, kaygı, içki, vergi, sergi, yenilgi, baskı, biçki, bitki, küskü, üzengi… • -GIn, -GUn: Fiilin gösterdiği işin tamamlanmış olduğunu gösteren kelimeler türetir. Kelimelere büyütme ve aşırılık anlamı verir:bezgin, bilgin, bozgun, olgun, yorgun, üzgün, azgın, dalgın;tutkun, bıkkın, aşkın… Türk Dili - I
10.1.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri • -I, -U: Soyut ve somut adlar, alet isimleri yapar: anı, ölü, başarı, batı, çarpı, kazı, sayı, sıkı, yazı, çatı, tartı… • -IcI, -UcU: Bu ekin şu işlevleri vardır: • •Meslek, uğraş, sürekli yapanı ifade eden; fiilin belirttiği işi özellik olarak taşıyan kelimeler türetir: alıcı, bakıcı, kurtarıcı, araştırmacı, öğrenci, denetçi, yüzücü, esirgeyici, uyarıcı, boğucu… • •Araç-gereç isimleri türetir: yazıcı, soğutucu, dondurucu, susturucu… • -Iş, -Uş: alkış, geviş, kurtuluş, uyanış,alış, anlayış, bakış, davranış, satış, yağış, yaratılış, giriş, söyleyiş, duyuş, sunuş… • -k: Fiilin ifade ettiği harekete uğramış bazen de o hareketten ortaya çıkmış nesneleri ifade eden isimler yapar: sökük, tarak, uyuşuk, yanık, yırtık, açık, kalkık, sarkık… • -m: Nesne isimleri yapan işlek bir ektir:, geçim, giyim, içim, ölüm, satım, yudum… • -mA: Bu ek bazen somut isimler türetmekle birlikte, "iş isimleri" yapmaktadır: dolma, soruşturma, dondurma, kavurma; dikme, sevme, gelme, sulama, unutma… • -mAk: Bu ekle mastarlar meydana getirilir, bazen de somut isimler türetilir: yalvarmak, oflamak, açmak, ağlamak, kazmak, utanmak, bilmek, derlemek, beklemek, söylemek; kaymak, yemek, çakmak… Türk Dili - I
10.1.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri • ►-tI, -tU: Fiilin ifade ettiği işin sonucu olan isimler türetir; daha çok –n ve –r fiilden fiil yapma eki almış fiillere getirilir: cızırtı, çatırtı, gıcırtı, gümbürtü, alıntı, bunaltı, çıkıntı, kabartı, , kaşıntı, kızartı, sığıntı, sıkıntı, belirti, ödenti; görüntü, sıkıntı, silinti, üzüntü, kabartı… • ► İşlekliğini yitiren bazı fiilden isim yapma eklerini de şu şekilde sıralayalım: • ►-AgAn, -AğAn: gezegen, iveğen, güleğen, küsegen, durağan, olağan, yatağan, gezeğen... • -AlAk: yatalak, asalak, çökelek, yapalak, takalak... • -Am:kuram, dönem, yöntem, tutam… • -AmAç: dönemeç • -AmAk:aşamak, basamak, kaçamak, tutamak... • -AnAk: sağanak, olanak, gelenek, görenek, kesenek, seçenek… • -Ar, -Ir, -r: yazar, benzer, gelir, yatır… • -ArI: uçarı, göçeri, soytarı… Türk Dili - I
10.1.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri • -cA: dirence, sürünceme, çekince, söylence, sakınca, dinlence, düşünce, eğlence, güvence… • -ç: övünç, kazanç, gülünç, iğrenç, inanç, kılınç, kıskanç, korkunç, sevinç… • -DI, -DU:kolbastı,hünkârbeğendi, şıpsevdi, gecekondu, ayakbastı, külbastı,pişti, Şehreküstü, imambayıldı… • -gA: bileşke, yonga, bilge, bölge, dizge, gösterge, yönerge, sömürge, süpürge, önerge... • -GAç:eringeç, götürgeç, solungaç, utangaç, süzgeç, yüzgeç, kıskaç... • -gIç, -gUç: yargıç, başlangıç, dalgıç, bilgiç, sorguç... • -mAcA: bulmaca, koşmaca, bilmece, bildirmece, kaydırmaca, çekmece, kesmece, seçmece... • -mAç:almaç, bulamaç, kurutmaç, sıkmaç, yakmaç, yanıltmaç, yırtmaç, bölmeç, demeç... • -mIk, -mUk: karamuk, irmik, kıymık, ilmik, kusmuk, soymuk... • -mAn:göçmen, azman, danışman, okutman… • -mAz: açmaz, çıkmaz, düşmez kalkmaz, utanmaz arlanmaz, bitmez tükenmez… • -n: çıkın, akın, basın, dizin, gelin, sayın, tütün, yayın, yığın... • -sI, -sU: yassı,yatsı, tütsü... • -t: yoğurt, aşıt, anıt, binit, dikit, geçit, kesit, öğüt, umut, konut, yakıt, yapıt… Türk Dili - I
10.1.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri • Fiilden fiil yapma ekleri fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türetir. Belli başlı fiilden fiil yapma ekleri aşağıda gösterilmiştir: • -A: Çok işlek olmayan bu ek geldiği fiile pekiştirme anlamı katar: ıra-, kapa-, tıka-, • -Ar: Ettirgenlik ekidir: çıkar-, kopar-, onar-, gider-… • -AlA: Fiilin belirttiği işi kısa aralıklarla yineleme anlamı veren kelimeler türetir: eşele-, gevele-, itele-, alala-, silkele-, tepele-, kovala-… • -DAr: Çok işlek olmayan bir ettirgenlik ekidir: dönder-, gönder-, göster-… • -DIr, -DUr: Ettirgenlik ekidir: açtır-, ballandır-, canlandır-, karıştır-, bildir-, saydır-, öptür-, yatıştır-, küstür-… • -I: Pekiştirme görevli bir ektir: kazı-, sürü-, bürü-, sancı-… • -(I)r, -(U)r: Ettirgenlik ekidir: geçir-, taşır-, yatır-, pişir-, içir-; göçür-, doyur-, doğur-, uçur-… Türk Dili - I
10.1.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri • -l: Edilgenlik ekidir: dökül-, kurul-, örül-, akıtıl-, kopartıl-… • -mA: Olumsuzluk ekidir: gelme-, dokunma-, okuma-, oturma-, bırakma-, verme-… • -msA: İşlek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir: gülümse-, azımsa-… • -n: Dönüşlülük ekidir: uslan-, yönlen-, mırıldan-, kaşın-, silkin-, taran-, dikin-… • -ş: İşteşlik ekidir: bağrış-, üşüş-, gülüş-, yazış-, sıkış-, buluş-, dayanış-, döğüş-… • -t: Ettirgenlik ekidir: söylet-, yaşat-, ürküt-, azalt-, eskit-, uyut-, çürüt-, sarkıt-… • -y: İşlek olmayan bir ektir: koy-, doy, buy-, giy-… Türk Dili - I
10.2. Fiilimsiler • Fiillerdenbazıeklerletüretilenisim, sıfatve zarf olarakkullanılankelimelerdir. Fiilimsilerfiilerinbütünözelliklerinigöstermezler, fiilçekiminegirmezler. Fiilimsilerisim-fiil, sıfat-fiilve zarf-fiilolmaküzereüçeayrılırlar Türk Dili - I
10.2.1. İsim-Fiiller • TürkiyeTürkçesindeisim-fiiller–mA, -mAk, -Işekleriyleyapılır. • -mA: okuma, dinleme, gezme, görme… • -mAk: başlamak, yazmak, gelmek, seçmek… • -Iş: geçiş, iniş, duyuş… Türk Dili - I
10.2.2. Sıfat-Fiiller • Fiilköklerinevegövdelerine–AcAk, -An, -Ar, -AsI, -DIk/ -DÜk, -mAz, -mIş/ -mUş, -rekleriningetirilmesiyletüretilirler. Sıfat-fiilolaraktüretilenkelimelerdenbazılarıkalıcıisimolarakkullanılmaktadırlar. • • -AcAk:kaçacak (delik), söylenecek (söz), kaçacak (delik), ısıracak (köpek), olamayacak (dua), görülecek (hesap), çıkmayacak (can); çekecek, içecek, gelecek, yakacak, yiyecek… • • -An:işleyen (demir), içilmeyen (su), inleyen (nağmeler), değişen (dünya), görünen (köy), seven (insan); bakan, bölen, çöpçatan, çağlayan, düzen, kapan, kıran, tamlanan, tamlayan, birleşen, yaradan… • -Ar: çıkar (yol), döner (dolap), görür ( göz); yazar, döner, geçer, gider, göçer, keser, çözünür, biçerdöver… • • -AsI: görülesi (iş), körol-ası (şeytan), çekilir (dert), eliöpülesi (adam), yıkıl-ası (dünya)… • • -DIk -DÜk: bildik (yüz), duyulmadık (laf), döktüğün (gözyaşı), sevdiğim (insan), ummadığın (taş)… • -mAz: görünmez (kaza), çıkmaz (sokak), bitmez (çile), tükenmez (kalem), kırılmaz (cam), kurşungeçirmez (yelek); çıkmaz, açmaz, Yılmaz … • •-mIş, -mUş: görmüşgeçirmiş (kişi), uzamış (sakal), biçilmiş (kaftan), temizlenmiş (oda), bilmiş (çocuk); dolmuş, ermiş, geçmiş, yemiş… • •-r: bilir (kişi), bilinir (durum), incitir (söz), düşünür, gelir, yatır... Türk Dili - I
10.2.3. Zarf-Fiiller • TürkiyeTürkçesinde zarf-fiiltüretmekiçinkullanılaneklerşunlardır: • • -A:gidegele, bataçıka, diye, sallayasallaya, bile bile, bağıraçağıra… • • -AlI: geleli, bitireli, bildimbileli, gittingideli… • • -ArAk: bilerek, isteyerek, öğrenerek, severek, gitmeyerek, kapatarak… • -dIğIndA, dUğUndA: gittiğinde, öldüğünde, verdiğinde, görmediğinde, olduğunda… • • -DIkçA, -DUkçA: içtikçe, istedikçe, tanıdıkça, çıkardıkça, yaptıkça… • • -I, -U: gelivermek, dizidizi, bilivermek, sürüsürü… • • -IncA, -UncA: geçince, durunca, gelmeyince, sevince… • • -Ip, -Up: uzaklaşıp, çalıpçırpmak, bitiptükenmek, ağlayıpdurmak, vermeyip… • -ken: i- fiilinegetirilen zarf-fiilekidir: bitecekken, oynarken, gülerken, düşünmezken… • • -mAdAn: sormadan, tatmadan, katılmadan, çıkarmadan… • •-mAksIzIn: durmaksızın, bilmeksizin… Türk Dili - I
