1 / 22

PGs. Ts. Lê Hoàng Ninh

CHƯƠNG 9: ĐẠI CƯƠNG VỀ SAI SOÁ HEÄ THOÁNG, GAÂY NHIEÃU VAØ CÔ HOÄI TRONG CAÙC NGHIEÂN CÖÙU SÖÙC KHOÛE. PGs. Ts. Lê Hoàng Ninh. MUÏC TIEÂU:

lakia
Download Presentation

PGs. Ts. Lê Hoàng Ninh

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. CHƯƠNG 9: ĐẠI CƯƠNG VỀ SAI SOÁ HEÄ THOÁNG, GAÂY NHIEÃU VAØ CÔ HOÄI TRONG CAÙC NGHIEÂN CÖÙU SÖÙC KHOÛE PGs. Ts. Lê Hoàng Ninh

  2. MUÏC TIEÂU: 1. Lieät keâ ñöôïc caùc sai soá heä thoáng (bias) vaø xaùc ñònh ñuùng caùc giaûi phaùp haïn cheá chuùng trong nghieân cöùu söùc khoûe. 2. Lieät keâ ñöôïc caùc bieán soá gaây nhieãu (confounding variables) vaø xaùc ñònh ñuùng caùc giaûi phaùp kieåm soaùt taùc ñoäng cuûa chuùng trong nghieân cöùu söùc khoûe. 3. Ñaùnh giaù ñöôïc vai troø cuûa cô hoäi (chance) trong caùc nghieân cöùu söùc khoûe.

  3. I. CAÙC TÌNH HUOÁNG: Vaán ñeà 1 : Thuoác laù vaø ung thö phoåi. Trong nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa thuoác laù vaø ung thö phoåi cho thaáy huùt thuoác laù coù nguy cô ung thö phoåi cao gaáp 20 laàn so vôùi khoâng huùt thuoác. Neáu trong nghieân cöùu naøy, cô caáu tuoåi ôû 2 nhoùm huùt thuoác vaø khoâng huùt thuoác khaùc bieät nhau, thí duï nhö nhoùm huùt thuoác coù tyû leä ngöôøi lôùn tuoåi cao hôn haún so vôùi nhoùm khoâng huùt thuoác thì moái quan heä tìm thaáy qua nghieân cöùu coù theå do taùc ñoäng bôûi yeáu toá “tuoåi”. Vì caøng lôùn tuoåi thì nguy cô maéc ung thö cao, chöù khoâng haún laø do thuoác laù. Hôn nöõa, ngöôøi caøng lôùn tuoåi thì thôøi gian huùt thuoác caøng daøi neân coù theå moái lieân heä tìm thaáy qua nghieân cöùu laø do söï keát hôïp giöõa tuoåi vaø thuoác laù leân ung thö phoåi chöù khoâng phaûi do taùc ñoäng rieâng bieät cuûa thuoác laù leân beänh ung thö phoåi. Trong nghieân cöùu naøy Tuoåi laø moät bieán soá gaây nhieãu (confounding variables) moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp (independent variable): thuoác laù vaø bieán soá phuï thuoäc (dependent variable): ung thö phoái. Trong tröôøng hôïp naøy, Tuoåi coù theå laøm phoùng ñaïi moái quan heä thaät giöõa thuoác laù vaø ung thö phoåi.

  4. Vaán ñeà 2: Hoaït ñoäng theå löïc vaø nhoài maùu cô tim Trong nghieân cöùu naøy, nhoùm coù hoaït ñoäng theå löïc cao goàm nhieàu ngöôøi treû tuoåi hôn nhoùm ít hoaït ñoäng theå löïc, maø nhöõng ngöôøi treû tuoåi coù nguy cô nhoài maùu cô tim (NMCT) thaáp hôn ngöôøi cao tuoåi. Do ñoù, keát quaû tìm thaáy qua nghieân cöùu khoâng chaéc laø taùc ñoäng cuûa theå löïc khoâng aûnh höôûng ñeán nguy cô NMCT, coù theå thöïc söï laø chuùng coù taùc ñoäng ngaên ngöøa NMCT nhöng do ôû nhoùm hoaït ñoäng theå löïc goàm nhieàu ngöôøi treû tuoåi hôn nhoùm ít hoaït ñoäng theå löïc neân khoâng tìm thaáy vai troø thöïc söï cuûa hoaït ñoäng theå löïc. Nhö vaäy, tuoåi ñaõ laøm nhieãu moái quan heä giöõa hoaït ñoäng theå löïc vaø NMCT. Ngoaøi ra, neáu trong nhoùm hoaït ñoäng theå löïc coù nhieàu phaùi nam hôn nhoùm ít hoaït ñoäng theå löïc, maø phaùi nam thì coù nguy cô bò NMCT cao hôn phaùi nöõ. Do ñoù, khoâng tìm thaáy taùc ñoäng thöïc söï cuûa hoaït ñoäng theå löïc leân vieäc ngöøa NMCT, coù theå laø do phaùi nöõ ôû nhoùm khoâng hoaït ñoäng theå löïc nhieàu hôn nhoùm coù hoaït ñoäng theå löïc. Nhö vaäy, coù theå laø ôû nhoùm ít hay khoâng hoaït ñoäng theå löïc coù tyû leä ngöôøi vöøa treû tuoåi, vaø nöõ cao hôn nhoùm taêng hay coù hoaït ñoäng theå löïc, thì chính söï keát hôïp töông taùc giöõa tuoåi vaø phaùi laøm nhaø nghieân cöùu khoâng tìm thaáy taùc ñoäng thaät söï cuûa hoaït ñoäng theå löïc trong vieäc ngaên ngöøa beänh NMCT.

  5. Laäp luaän töông töï, thuoác laù cuõng coù theå laø bieán soá laøm nhieãu moái quan heä thaät söï giöõa hoaït ñoäng theå löïc vaø NMCT. Vì nhöõng ngöôøi huùt thuoác laù thöôøng laø nhöõng ngöôøi ít hoaït ñoäng theå löïc; vaø huùt thuoác laù thì deã bò NMCT hôn nhöõng ngöôøi khoâng huùt.

  6. II. CAÙC ÑAËC TRÖNG CUÛA YEÁU TOÁ GAÂY NHIEÃU (CONFOUNDER) 1. Yeáu toá (bieán soá) gaây nhieãu vöøa coù lieân quan ñeán bieán soá ñoäc laäp vöøa coù bieán soá phuï thuoäc nhöng 2 moái lieân quan naøy ñoäc laäp nhau. 2. Yeáu toá gaây nhieãu töï noù toàn taïi saún trong moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp vaø bieán soá phuï thuoäc bôûi vì noù laø thuoäc tính (ñaëc tröng) coù saún treân ñoái töôïng nghieân cöùu, chöù khoâng do ngöôøi nghieân cöùu taïo ra. 3. Yeáu toá gaây nhieãu coù theå laøm phoùng ñaïi, thu nhoû, leäch chieàu moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp vaø bieán soá phuï thuoäc. 4. Taùc ñoäng laøm nhieãu laø do coù söï phaân boá khoâng baèng nhau cuûa caùc ñaëc tröng (bieán soá gaây nhieãu: tuoåi, phaùi, huùt thuoác,...) giöõa caùc nhoùm nghieân cöùu. neân nguyeân taéc loaïi boû taùc ñoäng laøm nhieãu laø laøm cho söï phaân boá cuûa chuùng baèng nhau giöõa caùc nhoùm.

  7. III. KIEÅM SOAÙT TAÙC HAÏI LAØM NHIEÃU TRONG NGHIEÂN CÖÙU : Taùc ñoäng laøm nhieãm coù theå kieåm soaùt trong thieát keá hay phaân tích döõ lieäu nghieân cöùu. A. Trong thieát keá nghieân cöùu : Trong thieát keá caùc nghieân cöùu phaân tích coù 3 bieän phaùp cô baûn : Söï khu truù ñoái töôïng (Restriction), baét caëp (matching) vaø söï ngaãu nhieân hoùa (Randomization). Rieâng söï ngaãu nhieân hoùa chæ coù theå aùp duïng cho caùc nghieân cöùu can thieäp: thöû nghieäm laâm saøng coù nhoùm chöùng, thöû nghieäm thöïc ñòa ... 1. Söï ngaãu nhieân hoùa : Laø kyõ thuaät ñeå phaân phoái ñoái töôïng vaøo caùc nhoùm thöû nghieäm: ngaãu nhieân ñôn, xeáp bloác. Vôùi côõ maãu ñuû lôùn, caùc kyõ thuaät phaân phoái ngaãu nhieân treân seõ giuùp laøm quaân bình hoùa caùc ñaëc tröng (bieán soá gaây nhieãu) vaøo caùc nhoùm nghieân cöùu.

  8. 2. Söï khu truù ñoái töôïng: Nguyeân taéc kieåm soaùt taùc ñoäng laøm nhieãu, laø laøm chuùng (bieán soá gaây nhieãu) gioáng nhau giöõa caùc nhoùm, khi ñoù seõ ñuû tieâu chuaån ñeå so saùnh. Bieän phaùp khu truù ñoái töôïng nhaèm chæ nhaän vaøo nghieân cöùu caùc ñoái töôïng cuøng mang moät ñaëc tröng naøo ñoù maø thoâi. Thí duï, neáu phaùi tính coù theå laøm nhieãu moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp vaø bieán soá phuï thuoäc thì , nhaø nghieân cöùu coù theå chæ choïn nhöõng ñoái töôïng hoaëc laø ñaøn oâng hoaëc laø ñaøn baø. neáu tuoåi laø moät bieán soá gaây nhieãu thì ngöôøi nghieân cöùu coù theå chæ choïn vaøo nghieân cöùu caùc ñoái töôïng khu truù ôû moät lôùp tuoåi naøo ñoù maø thoâi. 3. Söï baét caëp: Baét caëp laø kyõ thuaät laøm gioáng nhau (caùc bieán soá gaây nhieãu) töøng ñoâi caùc ñoái töôïng ñöa vaøo caùc nhoùm nghieân cöùu. Do ñoù, caùc ñaëc tröng vaø caû möùc ñoä cuûa ñaëc tröng laøm nhieãu ñaõ ñöôïc laøm caân baèng ngay töø luùc choïn ñoái töôïng vaøo caùc nhoùm nghieân cöùu. Thí duï, neáu tuoåi, phaùi laø 2 bieán soá laøm nhieãu moái quan heä giöõa hoaït ñoäng theå löïc vaø NMCT, neáu ta tieán haønh nghieân cöùu baèng moät nghieân cöùu beänh-chöùng thì cöù moät ngöôøi maéc beänh NMCT (nhoùm beänh), phaùi nam, coù ñoä tuoåi töø 55-60 thì ta choïn moät ngöôøi khoâng bò NMCT (nhoùm chöùng) phaùi nam, coù ñoä tuoåi 55-60.

  9. Ñoái vôùi nghieân cöùu beänh chöùng khi thieát keá baét caëp thì vieäc trình baøy cuõng baèng baûng 2-2 nhöng trò soá moãi oâ mang yù nghóa khaùc nhau: a : Soá caëp maø caû beänh vaø khoâng beänh ñeàu tieáp xuùc. b : Soá caëp maø ca beänh coù tieáp xuùc ca khoâng beänh khoâng tieáp xuùc. c : Soá caëp maø ca chöùng (khoâng beänh) thì coù tieáp xuùc ca beänh thì khoâng tieáp xuùc. d : Soá caëp maø caû beänh vaø chöùng ñeàu khoâng coù tieáp xuùc.

  10. B. Trong phaân tích: Taùc ñoäng laøm nhieãu coù theå kieåm soaùt baèng 2 kyõ thuaät trong phaân tích: kyõ thuaät phaân taàng vaø kyõ thuaät phaân tích ña bieán. 1. Kyõ thuaät phaân tích phaân taàng: Kyõ thuaät naøy laøm ñoàng nhaát caùc bieán soá laø nhieãu theo töøng taàng giöõa caùc nhoùm, nhö vaäy taùc ñoäng laøm nhieãu seõ ñöôïc loaïi boû. Ñeå thöïc hieän ñöôïc kyõ thuaät phaân tích, nhaø nghieân cöùu caàn phaân taàng tröôùc theo caùc baäc giaù trò cuûa bieán soá gaây nhieãu. Sau ñoù, tính caùc soá ñoù lieân quan giöõa bieán soá ñoïc laäp vaø phuï thuoäc trong töøng taàng vaø soá ño lieân quan chung. Chi tieát kyõ thuaät phaân taàng ñöôïc trình baøy trong chuû ñeà dòch teã hoïc phaân tích.

  11. 2. Phaân tích ña bieán: Kyõ thuaät phaân taàng töông ñoái deã thöïc hieän, noù cho pheùp ñaùnh giaù moái töông taùc cuûa caùc bieán soá gaây nhieãu leân moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp vaø phuï thuoäc. Tuy nhieân, nhöôïc ñieåm cô baûn cuûa phöông phaùp naøy laø chuùng khoâng giuùp ñaùnh giaù cuøng moät luùc nhieàu bieán soá laøm nhieãu. Thaät vaäy, vôùi bieán soá gaây nhieãu chöa nhieàu laém, thí duï nhö 3 bieán, thí duï phaùi tính (2 caáp: nam, nöõ), tuoåi chia 4 lôùp (45-49, 50-54, 55-59, 60-4); tình traïng huùt thuoác (3 caáp ñoä: chöa bao giôø huùt, ñaõ boû huùt, hieän ñang huùt) thì soá lôùp ñaõ leân ñeán 2 x 4 x 3 = 24 lôùp. Khi ñoù côõ maãu tính toaùn ban ñaàu töông öùng vôùi bieán soá nguyeân phaùt (primary variables) seõ khoâng ñuû ñeå phaân tích (trò soá trong caùc oâ seõ nhoû hôn 5). Kyõ thuaät phaân tích ña bieán khaéc phuïc nhöôïc ñieåm cuûa phaân tích phaân taàng: kieåm soaùt ñöôïc cuøng luùc nhieàu bieán soá cuøng luùc vaø ngay caû khi phaân tích phaân taàng thaát baïi do khoâng ñuû soá. Vieäc öùng duïng kyõ thuaät vaø löïa choïn daïng hoài quy naøo laø vaán ñeà khaù phöùc taïp, ñoâi khi phaûi tham vaán chuyeân gia. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ xeùt daïng ña hoài qui daïng ñöôøng thaúng nhö sau: Y = a + b1X1 + b2X2 + ... + bnXn

  12. Trong ñoù : n : soá bieán soá ñoäc laäp. X1 . . . Xn : laø boä trò soá cuûa caùc bieán soá ñoäc laäp. b1 . . . bn : heä soá cuûa caùc bieán soá ñoäc laäp. Vôùi caùc phaàn meàm öùng duïng hieän coù taïi Vieät Nam nhö (SPSS/PC+, STATA) chuùng ta seõ deã daøng xaùc ñònh ñöôïc phöông trình hoài qui naøy. Trong moät soá nghieân cöùu, maø bieán soá phuï thuoäc (heä quaû ñang quan taâm nghieân cöùu) laø daïng bieán soá nhò phaân: soáng/cheát; khoûi/ khoâng khoûi; beänh/ khoâng beänh thì ta duøng moät daïng hoài qui ñaëc bieät laø hoài qui logistic. Phaân tích hoài qui naøy cho pheùp ñaùnh giaù moái quan heä giöõa bieán soá heä quaû (nhò phaân) vaø bieán soá phuï thuoäc sau khi kieåm soaùt cuøng moät luùc nhieàu bieán soá gaây nhieãu. Daïng hoài qui naøy nhö sau: Kyõ thuaät phaân tích caën keû hoài qui ña bieán vaø hoài qui logistic ñöôïc trình baøy trong chuû ñeà Dòch teã hoïc phaân tích.

  13. SAI SOÁ HEÄ THOÁNG (BIAS) TRONG CAÙC NGHIEÂN CÖÙU SÖÙC KHOÛE.

  14. I. ÑAÏI CÖÔNG: Sai laàm mang tính heä thoáng daãn ñeán öôùc löôïng sai moái quan heä giöõa bieán soá ñoäc laäp vaø bieán soá phuï thuoäc. • Xuaát nguoàn: • Choïn löïa ñoái töôïng. • Theå caùch thu nhaäp thoâng tin. • Lyù giaûi thoâng tin. • Töôøng thuaät. • Ñaùnh giaù: raát khoù ñònh löôïng. • Kieåm soaùt : thieát keá nghieân cöùu. II. CAÙC LOAÏI SAI SOÁ HEÄ THOÁNG: • Sai soá löïa choïn. • Sai soá thoâng tin.

  15. A. Sai soá löïa choïn: • Xaûy ra khi choïn ñoái töôïng. • Chuaån möïc (tieâu chuaån) choïn löïa. → Lieân can tôùi tieáp xuùc. → Lieân can tôùi heä quaû. • Xaûy ra trong nghieân cöùu: → Beänh - chöùng. → Ñoaøn heä hoài cöùu. Thí duï: - Thuoác ngöøa thai → thuyeân taéc tónh maïch? • Phuï nöõ ñang duøng thuoác ngöøa thai nhaäp vieän taêng. • Baùc só chaån ñoaùn thuyeân taéc tónh maïch taêng. - Kích thích toá nöõ (Oestrogen) → ung thö coå töû cung. • Phuï nöõ coù duøng Oestrogen → taêng. • So saùnh nhoùm beänh-chöùng? • Khoâng tham gia, khoâng höôûng öùng vaøo nghieân cöùu. - Tyû leä caùc caâu traû lôøi.

  16. B. Sai soá quan saùt (thoâng tin, ño löôøng): Do söï khaùc bieät moät caùch coù heä thoáng trong thu nhaäp thoâng tin, soá lieäu veà tieáp xuùc vaø beänh taät. 1. Sai soá nhôù laïi: (Recall bias) • Ñoäng cô nhôù laïi: - Tieàn söû tieáp xuùc. - Beänh taät. • Nghieân cöùu beänh - chöùng. • Ñoaøn heä hoài cöùu.

  17. 2. Sai soá phoûng vaán: • Do chuù yù thaùi quaù trong ghi nhaän vaø lyù giaûi thoâng tin. • Trong nghieân cöùu beänh-chöùng, ñoaøn heä tieân cöùu hieåu bieát beänh taät → tieáp xuùc (↑)? • Trong nghieân cöùu ñoaøn heä hoài cöùu: hieåu bieát tieáp xuùc → heä quaû taêng. 3. Sai soá xeáp loaïi: Xeáp loaïi sai veà beänh taät & tieáp xuùc. - Xeáp loaïi sai ngaãu nhieân : . JICK,H: thuoác dieät tinh truøng → sinh con khuyeát taät. . Ngheà nghieäp → beänh taät. - Xeáp loaïi sai khoâng ngaãu nhieân. Khi coù söï tieáp xeáp loaïi sai khaùc nhau roõ reät giöõa caùc nhoùm.

  18. III. KIEÅM SOAÙT SAI SOÁ HEÄ THOÁNG: Thieát keá +++ 1. Choïn daân soá nghieân cöùu: - Thí duï: choïn nhoùm chöùng trong beänh vieän. • Sai soá phoûng vaán. • Sai soá nhôù laïi. • Sai soá choïn löïa. - Nghieân cöùu ñoaøn heä, thöû nghieäm laâm saøng. • Choïn daân soá oån ñònh. • Choïn daân soá nguy cô.

  19. 2. Phöông phaùp thu thaäp soá lieäu: • Thieát keá duïng cuï ñaëc thuø thu nhaäp thoâng tin. • Höôùng daãn söû duïng duïng cuï thu thaäp thoâng tin. • Boä caâu hoûi. • Laøm muø. 3. Nguoàn thoâng tin: • Laáy töø hoà sô coù saún: • Ít sai soá. • Khoâng bao phuû. • Duøng nhieàu nguoàn hoà sô. • Töï baùo caùo (nghieân cöùu can thieäp).

More Related