ZNACZENIE PROBLEMU NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DLA PRAKTYKI PEDAGOGICZNEJ

1. ZNACZENIE PROBLEMU NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DLA PRAKTYKI PEDAGOGICZNEJ Małgorzata Koziak Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Podgłębokie

2. Niedostosowani społeczne dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu.

3. Trzy stadia „wykolejenia społecznego”: Cz.Czapów I Stadium • Uczucie odtrącenia, frustracji, potrzeby emocjonalnej zależności • Reakcje negatywne mające na celu zwrócenie uwagi na siebie • Narastająca agresja wobec rodziców, opiekunów • Reagowanie nieproporcjonalnie silne do podniety • Reakcje impulsywne • Brak cierpliwości i wytrwałości • Brak koncentracji uwagi-dziecko nie kończy rozpoczętych prac II Stadium • Manifestują się reakcje wrogie nie tylko wobec rodziców, ale i nauczycieli • Bunt wobec autorytetów • Próby zjednania rodzą agresje • Często występuje autoagresja • Występują pierwsze drobne kradzieże i szukanie kontaktu z podkulturą • Upijanie się i odurzanie innymi środkami III Stadium • Następuje proces przyswajania kultury przestępczej • Pogłębiona negacja norm moralnych i prawnych 

4. Przejawy niedostosowania społecznego • nagminne wagary • ucieczki z domu i włóczęgostwo • sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu • odurzanie się • niszczenie mienia • stosowanie przemocy, bójki • przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże • udział w grupach negatywnych • usiłowanie samobójstwa • demoralizacja seksualna, • tatuaże • włamania, rozboje, wymuszanie • chuligaństwo • gwałty

5. Przyczyny niedostosowania społecznego motywacyjne- wiążą się z niezaspokojeniem głównie takich potrzeb jak: potrzeba uznania, bezpieczeństwa, nowych doświadczeń, zadowolenia seksualnego: • niezadowolenie z obecnych warunków życia i pragnienie warunków lepszych, często podsycane lekturą i oglądaniem filmów budzących chęć osiągnięcia dobrobytu, przeżycia przygody i zdobycia rozgłosu; • pragnienie zdobycia bogactwa w sposób łatwy i nie wymagający wysiłku; • uczucie nudy, wynikające z braku poważniejszych, jasno i wyraźnie określonych obowiązków oraz braku okazji do konstruktywnej społecznie rekreacji; • tendencja do rozładowania napięcia przez picie alkoholu lub używanie narkotyków; • dążenie do uzyskania zadowolenia seksualnego, wzmacniane przez uczucie niepewności psychicznej i społecznej izolacji oraz lęku; • dążenie do wyładowania wrogości i zademonstrowania swej przewagi i dominacji, co polepsza samopoczucie zachwiane porażkami życiowymi i uświadomieniem sobie własnej izolacji od otoczenia społecznego; • chęć dokonania czegoś i zwrócenia na siebie uwagi innych osób, podsycanie ich obojętnością i okazywanym przez nie lekceważeniem.. predyspozycyjne- ułatwiają jednostce wybór zachowań negatywnych, spośród repertuaru wszystkich czynności, jakie ma ona do dyspozycji w danych sytuacjach: • Charakteropatia • nerwicowa agresywność • różne odmiany upośledzenia umysłowego • rodzina lub sąsiedztwo jednostki, gdzie przestępstwo darzy się podziwem, a nielegalne sposoby uzyskiwania korzyści mają wysoką wartość • środowisko formujące impulsywne cechy osobowości, w którym nie ma miejsca na przeżywanie bezinteresownej życzliwości i poczucia winy

6. Czynniki sprzyjające powstawaniu nieprzystosowania społecznego • niekorzystne warunki ekonomiczno – materialne rodziny; • zaburzenia w strukturze rodziny; • choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu dzieci; • kontakty dzieci z podkulturą dewiacyjną; • brak sukcesów szkolnych dziecka; • stygmatyzujące oddziaływania instytucji wykrywania; • społeczna blokada aspiracji jednostki; • zaburzenia psychosomatyczne; • zaburzona struktura osobowości; • odtrącenie emocjonalne dziecka.

7. Jednostka społecznie niedostosowana Maria Grzegorzewska w następujący sposób charakteryzuje jednostkę społecznie niedostosowaną: • Tendencje społeczne negatywne • Odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów • Cynizm i brawura w tym względzie • Nieżyczliwy stosunek do człowieka • Stałe konflikty z otoczeniem • Kłamanie, zrzucanie winy • Niechęć do pracy i nauki • Życie chwilą, przygodą, awanturą • Brak hamulców i krytycyzmu • Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji i brak wiary sukces • Zaburzenia w procesach emocjonalnych 

8. Metody pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie Sposoby realizacji określonych zadań, wykorzystujące prawidłowości zachowania się człowieka w sytuacjach społecznych. Środki: • osobiste walory własne lub innych osób • sytuacje społeczne • grupy formalne i nieformalne • elementy kulturowe. Wybór określonej metody zależy od realizowanego zadania resocjalizacji, sytuacji w jakiej odbywa się wychowanie oraz od wyjściowego stanu osobowości wychowanka.

9. Metoda wpływu osobistego Wymaga takiego zachowania się wychowawcy, które inspiruje wychowankę do wykonywania odpowiednich reakcji naśladowczych. Im silniej reaguje wychowanka na zachowanie wychowawcy, tym większa szansa, że wytworzy się między nimi więź wewnętrznej zależności. W dalszej fazie wychowanka powinna zaakceptować te walory wychowawcy, których na razie sama osiągnąć nie potrafi, ale pragnie je osiągnąć. Metody te wymagają od wychowawcy nie tylko rzeczywistych starań o dobro wychowanki, potrzebne jest również odpowiednie, choć dyskretne i nie sentymentalne manifestowanie aprobaty. • Metoda przykładu własnego, polega ona na odwzorowywaniu przez wychowankę postępowania wychowawcy. Chodzi tutaj o naśladowanie nie tylko cech zewnętrznych, ale poglądów, przekonań i postaw. Naśladowanie oznacza zarówno odwzorowywanie jak i modelowanie oraz identyfikację z modelem; • Metoda doradzania wychowawczego, czyli stwarzanie przez wychowawcę odpowiednich sytuacji, w których podopieczna będzie oczekiwała od niego rad, wskazówek i propozycji postępowania. Wymaga to istnienia wewnętrznego związku między wychowawcą, a wychowanką. Integralnym elementem doradzania jest krytyka zachowań wychowanki; • Metoda przekonywania, sposób kształtowania i przekształcania przekonań wychowanki o rzeczywistości. Rezultaty tej metody zależą od czterech czynników: cech wychowanki, cech wychowawcy, rodzaju argumentów oraz sytuacji w jakich odbywa się przekonywanie.

10. Metody oddziaływania sytuacyjnego Polegają na manipulowaniu sytuacjami i ich poszczególnymi elementami, aby przyczyniły się do wykonania określonych zadań resocjalizacji. Manipulowanie polega na wprowadzaniu i utrzymywaniu takich zmian sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na wychowankę i są zgodne z życzeniami wychowawcy. Polega to również na organizowaniu odpowiednich nowych sytuacji, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji. • Metoda organizowania doświadczeń uczących wychowanka, polega na stwarzaniu takich sytuacji, w których pożądane zachowania wychowanki wywołują naturalne następstwa dodatnie, a zachowania niepożądane powodują naturalne następstwa ujemne. Źródłem kar i nagród jest sytuacja, w której znajduje się wychowanka. Metoda ta kształtuje takie normy postępowania, praw i obyczajów społeczności wychowanki, aby jego czyny sprzeczne z tymi zasadami były piętnowane przez społeczność, zaś postępowanie zgodnie z nimi – aprobowane. • Metoda nagradzania i karania wychowawczego (dyscyplinowania). Chcąc skutecznie operować karą i nagrodą trzeba znać aktualne potrzeby i dążenia wychowanek, a także brać pod uwagę sytuację w jakiej odbywa się karanie i nagradzanie. Metoda ta stanowi pomocniczy, a nie zasadniczy sposób oddziaływań wychowawczych. • Metoda uświadamiania skutków zachowań – jej podstawą jest prawidłowość zgodnie z którą, wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swego postępowania, przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy aktualnej i przyszłej aktywności jednostki. Uświadomienie wychowankom skutków różnych zachowań zawsze musi odwoływać się do takich konsekwencji, które mają dla nich wartość nagrody lub kary. • Metoda treningu – polegająca na celowym stwarzaniu odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania wychowanki, które zamierzamy utrwalić. Sytuacje te mogą być organizowane w sposób naturalny lub sztuczny. Sytuacje naturalne dotyczą włączania jednostki w zasięg odpowiednich wpływów codziennego życia. Warunkiem skuteczności takiego treningu jest systematyczne i częste powtarzanie doświadczeń uczących w danych sytuacjach oraz kontrola, która uniemożliwia uniknięcie kary lub pozbawienie nagrody. Sztuczne sytuacje natomiast są organizowane specjalnie tylko w celach treningowych.

11. Metoda treningu cd • trening autogenny, dotyczy nabywania przez wychowanka umiejętności kontrolowania własnych uczuć, wywierających wpływ na jego zachowanie. Zadaniom tym służą specjalne programy tzw. sesji treningowych, w trakcie których jednostka poznaje samą siebie; • trening interpersonalny, służy nabywaniu umiejętności uczuciowego reagowania jednostki w kontaktach z innymi ludźmi. Dotyczy więc kształtowania stosunków międzyjednostkowych poprzez działania interpersonalne; • socjodrama - to metoda, w której kształtuje się społeczne zachowania w grupach już istniejących, wprowadza się improwizowane dramatyzacje oddziałujące na osobowość ludzi. Przedmiotem oddziaływań jest sama grupa. Gdy wychowawca chce wprowadzić jakieś zmiany w grupie, posługuje się socjodramą; • psychodrama - to ćwiczenia sposobów konstruktywnego wyrażania swoich stanów emocjonalnych w specjalnie utworzonych do tego celu grupach. Gdy wychowawca chce wywołać określone zmiany w osobowości jednostki, stosuje psychodramę.

12. Metody oparte na wpływie różnych grup społecznych Wykorzystują fakt zależności wychowanki od grupy społecznej, która staje się środkiem wychowania. • Metoda samorządu i zarządzania- sposób postępowania zmierzający do realizacji wychowawczej zasady samorządności, a więc doprowadzenie wychowanki do samodzielnego i świadomego kierowania swoim postępowaniem i do samodyscypliny. Grupa jest samorządna, gdy samodzielnie planuje, organizuje i kieruje oraz przestrzega zasad działalności grupy. • Metoda kształtowania celów, norm i struktury grupy, polega ona na zwiększaniu wpływu grupy na wychowanki, prowadzącą do uwewnętrzniania przez nich wartościowych celów grupy. Dokonuje się to poprzez przyjęcie tych celów grupy, które nie są sprzeczne z celami wychowawcy i podsuwanie grupie nowych atrakcyjnych celów konstruktywnych w atrakcyjnej formie. Kształtuje się także normy i przekształca dawne, poprzez: uświadomienie członkom grupy norm, organizowanie sytuacji sprzyjających zmianie istniejących i wprowadzenie nowych norm oraz powoływanie organów egzekwujących przestrzeganie określonych norm. Dokonuje się również przekształceń w strukturze grupy, poprzez: przydzielenie wychowankom zadań o różnym znaczeniu dla grupy, modyfikowanie kryteriów ocen postępowania członków grupy, ukazywania następstw ich zachowań oraz nadawanie i pozbawienie określonych funkcji. • Metoda podnoszenia spoistości i prestiżu grupy, polega na zwiększaniu jej możliwości zaspokajania potrzeb wychowanek poprzez: tworzenie grup elitarnych, przyjmowanie do nich nowych członków, zmianę cech grupy aby w większym stopniu zaspokajała potrzeby członków oraz podnoszenie jej atrakcyjności.

13. Metody wpływu elementów kultury Wzory i wytwory kultury, wywierające wpływ na zachowanie się wychowanek: nauka szkolna, praca społeczna , koła zainteresowań i zorganizowana rekreacja. • Metoda zespołowa – wychowanki dzieli się na małe 3-6 osobowe zespoły pracujące nad wspólnym problemem. • Metoda problemowa, polega na kierowanym rozwiązywaniu problemów przez wychowanki. • Metody aktywizujące pracę wychowanek, wykorzystujące zainteresowania i spontaniczną aktywność wychowanek, np. metoda projektów, „burza mózgów”, „śniegowa kula”, metaplan, piramida priorytetów, drama, symulacja, dyskusja, metoda wolnych skojarzeń. • Metoda indywidualnych przypadków- analiza jednostkowych losów wychowanka, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze. Jest to metoda gruntownego poznania, jego potrzeb, opinii i postaw, potrzeba do indywidualizowania oddziaływań wychowawczych. • Metoda organizowania sportu i rekreacji- ruch, jako środek wychowawczy jest czynnikiem pobudzającym dynamikę rozwojową, kształtującym osobowość. Również poprzez zabawy i ćwiczenia ruchowe wychowanek lepiej adaptują się do życia, zdobywają wiarę we własne możliwości, pokonują obawę i wewnętrzne opory, cieszą się osiągnięciami. • Metoda muzykoterapii- muzyka i kontakty z nią są ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych, społecznych, rozwoju postaw moralnych. Muzykoterapia może być zatem resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddziaływania na wychowankę, na jej psychikę, emocje, stan somatyczny. • Metoda arteterapii- pozwala wychowance inaczej spojrzeć na siebie i otaczający ją świat. Umożliwia poznanie mocnych i słabych stron: jej lęków, problemów, braków, frustracji, chroni przed apatią i utratą inicjatywy, izolacją społeczną, obojętnością .

14. Kara i nagroda w wychowaniu • Najskuteczniejszy jest układ: silne nagradzanie (uwzględniając pragnienia dziecka) i słabe kary • Jeżeli stosowanie kar jest konieczne, trzeba łączyć je z nagrodą; najpierw karzemy niewłaściwe zachowanie, następnie doprowadzamy do wystąpienia zachowania właściwego i wówczas je nagradzamy. Należy zauważyć każdą poprawę w zachowaniu dziecka • Ważnym warunkiem skuteczności nagradzania i karania jest akceptacja przez dziecko osoby nagradzającej czy karzącej. Tylko wychowawca posiadający autorytet może  ucieszyć dziecko nagrodą lub wymierzyć skutecznie karę.  • Stosując w wychowaniu system nagród i kar, pamiętajmy o potrzebie uwzględniania ważnej zasady – indywidualizacji .Każde dziecko jest inne. Jedno jest bardzo wrażliwe, szybko i mocno reaguje na uwagi wychowawcy, a inne posiada silny, odporny system nerwowy. Dla jednego dziecka karą wystarczająco skuteczną będzie ciche, indywidualne zwrócenie uwagi, inne natomiast zareaguje dopiero w wyniku głośnej i zdecydowanej nagany, czego jeszcze inne w ogóle nie zauważy.

15. Zasady stosowania kary • Nie należy karać zbyt ostro za błahe lub jednorazowe przewinienie, • Karać tylko wtedy, gdy dziecko jest świadome popełnionego czynu tzn. zna obowiązujące je normy postępowania i konsekwencje ich przekroczenia, a jednak normy te przekracza, • Kara powinna być wymierzona bezpośrednio po ujawnieniu przewinienia. W przypadku dłuższego odstępu czasu dziecko zatraca związek między karą a przewinieniem, • Stosować kary naturalne, tzn. polegające na tym, że dziecko, które postąpiło źle powinno samo naprawić wyrządzoną szkodę, • Nie wolno karać bez wysłuchania wyjaśnień i ewentualnych usprawiedliwień winowajcy, przy czym skrucha winna wpłynąć na złagodzenie kary, • Kara nie powinna poniżać dziecka, ani godzić w jego ambicję i godność osobistą, • Przy wymierzaniu kary należy stopień jej surowości oceniać z punktu widzenia potrzeb dziecka , • Zbyt częste i surowe kary pobudzają dziecko do kłamania i wykrętów w celu ich uniknięcia, • Postawa wychowawcy w stosunku do kary powinna być umiarkowana, gdyż zbytnia surowość jest traktowana jako znęcanie się, a nadmierna  pobłażliwość czyni wychowawcę bezradnym, • Dziecko karane nie powinno wątpić w dobre intencje wychowawcy, dlatego należy oceniać postępek, a nie jego osobę.

16. Skuteczny wychowawca • Posiadający wszechstronną wiedzę pedagogiczną • Otwarty, autentyczny, niezakompleksiony • Posiadający silne poczucie własnej wartości • Wyraźnie zdecydowana osobowość • Optymistyczny, pozytywnie ustosunkowany do życia • Gotowy na partnerskie relacje z wychowanką • Serdeczny, umiejętnie okazujący uczucia • Zaspokajający potrzeby rozwojowe i kompensujący opóźnienia • Zaangażowany w proces wzmacniania wychowanki i rodziny • Akceptujący wychowankę wraz z jej naturalnym środowiskiem • Wzmacniający trwałe i pozytywne związki z rówieśnikami i dorosłymi • Posiadający umiejętność pracy zespołowej, komunikatywny • Uregulowane życie osobiste

17. Podsumowanie W procesie pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie zawsze istnieje konieczność jednoczesnego posługiwania się wszystkimi wymienionymi metodami, choć w różnym zakresie, w zależności od wymienionych kryteriów. Wychowanie to nie karanie i nagradzanie. To coś znacznie więcej...