Mövzu: G enetika bir elm kimi, onun üsulları , əsas inkişaf mərhələləri və məsələləri

1. Mövzu:Genetika bir elm kimi, onun üsulları, əsas inkişaf mərhələləri və məsələləri AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ ADAU dos. F.H.Qurbanov

2. Ədəbiyyat • Quliyev R. Ə., Əliyeva K. Ə. Genetika. Dərslik, Bakı, 2002. • Quliyev R. Ə. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı, 2003. • Axundova E. M. Ekoloji genetika. Bakı, 2006. • İsmayılov A. S. və b. Genetikadan praktikum. Bakı, 1986. • Turabov T. Genetika. Gəncə, 1997. • Seyidəliyev N. Y. Genetika. Dərs vəsaiti, Gəncə, 2005. • Abbasov S.S. Maldarlıqdahibridləşmənin genetik əsasları.Gəncə, 2008. • Cəfərov N. A. Çəkilin seleksiyası. Gəncə, 2008. ADAU dos. F.H.Qurbanov

3. Genetikanın biologiya elmində yeri Genetikanın tədqiqat üsulları Genetikanın əsas inkişaf mərhələləri Genetikanın əsas məsələləri Mövzunun planı ADAU dos. F.H.Qurbanov

4. GENETİKA BİR ELM KİMİ • Müasir genetika, irsiyyət və dəyişkənlik hadisəsini-biokimya, biofizika, sitologiya, embriologiya, mikrobiologiya, zoologiya, botanika, seleksiya, bitkiçilik və heyvandarlıq kimi bioloji elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanaraq öyrənir. • Genetik tədqiqatlar, biologiyanın nəzəri sahəsini və habelə zootexniyanı, baytarlığı, kənd təsərrüfatı hey-vanlarının seleksiyasını, bitkilərin seleksiya və toxumçuluğunu, tibbi xeyli zənginləşdirmişdir. • Molekulyar səviyyədə genetik tədqiqatların əsas obyekti nuklein turşuları - DNT və RNT-nin molekullarıdır. Bunlar irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasını təmin edir. • Genetikada hüceyrə səviyyəsində irsiyyət hadisəsini sitogenetika bölməsi öyrənir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

5. GENETİK TƏDQİQATLARIN ÜSULLARI • Molekulyar səviyyədə genetik tədqiqatların əsas obyekti nuklein turşuları - DNT və RNT-nin molekullarıdır. Bunlar irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasını təmin edir. • Sitoloji üsulunəsas obyekti bitki və heyvan hüceyrələri, həm də virus və bakteriyalardır. • Hibridoloji usulBu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əvvəlcədən seçilmiş və bir-birindən bir, iki və ya bir neçə alternativ əlamətlərə görə fərqlənən valideynlərin çarpazlaşması nəticəsində alınan nəsil öyrənilir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

6. GENETİK TƏDQİQATLARIN ÜSULLARI • Monosom üsullabu və ya digər genin hansı xromosomda yerləşməsini və rekombinativ üsulla birgə genin xromosomda yerləşdiyi yeri müəyyən etmək mümkün olur. • Geneoloji üsul- Bu üsuldan əsasən insan və heyvanların nəsil şəcərəsini analiz etmək üçün istifadə edirlər. • Əkizlər üsulundan- əsasən xarici mühit amillərinin təsirini və onların genotiplə mübadiləsini öyrənmək üçün istifadə edilir. • Mutasion üsul(mutagenez) hüceyrədə genetik aparatın, DNT-nin, xromosomların, əlamət və xüsusiyyətlərinin dəyişilməsində mutagen amillərin təsir xarakterinin müəyyən olunmasına imkan verir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

7. GENETİK TƏDQİQATLARIN ÜSULLARI • Populyasiya üsulundan,populyasiyalarda irsiyyət hadisəsinin öyrənilməsində istifadə olunur. Bu üsuldan müxtəlif əlamətləri müəyyən edən dominant və resessiv allellərin tezliyini, dominant və resessiv homoziqot və heteroziqot orqanizmlərin tezliyini, habelə populyasiyalarda mutasiyanın, təcridin və seçmənin təsiri nəticəsində genetik strukturun dinamikasının müəyyən olunmasını öyrənmək üçün istifadə olunur. • Fenogenetik üsulorqanizmlərin ontogenezində, genlərin və xarici mühitin, əlamət və xüsusiyyətlərin inkişafına təsir dərəcəsini müəyyən etməyə imkan verir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

8. GENETİK TƏDQİQATLARIN ÜSULLARI • Biometrik üsulbütün üsulların tərkib hissəsini təşkil edən statistik analizdir. Bu üsul bir qrup riyazi üsullardan ibarətdir. Bunun əsasında alınan nəticələrin ehtimallılıq dərəcəsini müəyyən edərək tədqiqat və nəzarət qrup orqanizmlərin arasında fərqin nə dərəcədə düzgün olduğunu müəyyən etmək olur. • Modelləşdirmə üsulu - Müasir kompüter proqramlarından istifadə edərək populyasiyalarda kəmiyyət əlamətlərinin nəslə keçməsini öyrənir və bunun əsasında seleksiyada istifadə olunan üsullara qiymət verirlər. Modelləşdirmə üsulu əsasən gen mühəndisliyində və molekulyar biologiyada öz geniş tətbiqini tapmışdır. ADAU dos. F.H.Qurbanov

9. GENETİKANIN ƏSAS İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ • XXəsrin əvvəllərində bitkiçilikdə və heyvandarlıqda tədqiqatlar nəticəsində əlamətlərin valideynlərdən nəslə keçməsi haqqında çoxlu məlumatlar toplanmışdır. XVIII əsrin ikinci yarısında alman alimi İ.Kelreyter 54 növ bitkilərin hibridlərini tədqiq edərək əlamətlərin nəslə keçməsinin bəzi qanunauyğunluqlarını müəyyən etmişdir. • Haqlı olaraq genetika elminin banisi çex alimi Q.Mendel (1822-1884) hesab olunur. O, ilk dəfə olaraq irsiyyətin öyrənilməsində elmə əsaslanan üsul işləyib hazırlamışdır və bitki hibridlərinin üzərində apardığı öz tədqiqatlarında əlamətlərin irsən keçməsinin ən mühüm qanunlarını müəyyən etmişdir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

10. Qriqor Mendel ADAU dos. F.H.Qurbanov

11. Hüceyrənin kəşfi 1665-ci ildə İngilis fiziki Robert Huk bitki hüceyrəsinin qurluşunu kəşf etmişdir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

12. Hüceyrənin quruluşu Elektron mikroskopunda 400000 dəfə böyüdülüb. Lizosom Mitoxondri Nüvə Nüvəcik Holci kompleksi Hüceyrə mərkəzi Ribosomlar Nüvə membranı Sitoplazma Hüceyrə memranı Endoplazmatik şəbəkə ADAU dos. F.H.Qurbanov

13. GENETİKANIN ƏSAS İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ • 1900-1912-ci illər genetika elminin inkişafında şərti olaraq birinci mərhələ sayıla bilər. • 1900-cü ildən irsiyyət və dəyişkənlik haqqında elm müstəqil bir bioloji elm kimi yaranmış və intensiv inkişafa başlamışdır. 1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861-1926) təklifi ilə bu elmə "genetika" adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm). • 1900-cü ildə Q.de-Friz (1848-1935) Hollandiyada, K.Korrens (1864-1933) Almaniyada, E.Çermak (1871-1962) Avstriyada müxtəlif bitkilər üzərində (lalə, qarğıdalı, noxud) bir-birindən asılı olmayaraq 35 il öncə, Q.Mendelin aldığı nəticələri yenidən təkrar etmişlər. Q.de-Friz, Q.Mendelin müəyyən etdiyi irsi qaydaları əlamətlərin irsən keçmə qanunu adlandırmağı təklif etmişdir. ADAU dos. F.H.Qurbanov

14. Quqo de Friz 1848-1935 (Hollandiyada-çex alimi) ADAU dos. F.H.Qurbanov

15. Karl Korrens 1864-1933 (Almaniya ) ADAU dos. F.H.Qurbanov

16. Hücyrənin quruluşu Hüceyrə membranı Sitoplazma Nüvəciklər Xloroplastlar Nüvə Vakuollar ADAU dos. F.H.Qurbanov

17. Hüceyrə nüvəsi 1831-ci ildə ilk dəfə Robert Broun təsvir etmişdi ADAU dos. F.H.Qurbanov

18. GENETİKANIN ƏSAS İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ • Genetikanın inkişafında ikinci mərhələnin (təxminən 1912-1925) əsas xüsusiyyəti irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin yaranması və təsdiqi ilə səciyyələnir. • Genetika elminin tarixi inkişafının (1925-1940) üçüncü mərhələsi süni yolla yeni mutasiyaların alınması ilə səciyyələnə bilər. • Dördüncü mərhələnin (1940-1955) xarakter xassələri irsiyyət və dəyişkənliyin molekulyar səviyyədə öyrənilməsı hadisəsi ilə səciyyələnir. • Genetikanın tarixi inkişafında beşinci - sonuncu mərhələ (1953-dən son dövrə qədər) ingilis genetiki F.Krik və amerikan alimi D.Uotson tərəfindən DNT molekulu modelinin struktur formulasını müəyyənləşdirməkləri ilə başlanmışdır. ADAU dos. F.H.Qurbanov

19. Cinsin təyin olunması ADAU dos. F.H.Qurbanov

20. Bitkilərdə mutasiya ADAU dos. F.H.Qurbanov

21. Modifikasiya dəyişkənliyi ADAU dos. F.H.Qurbanov

22. GENETİKANIN ƏSAS MƏSƏLƏLƏRİ • Genetika müasir biologiyada əsas yer tutaraq iki məqsəd güdür: birincisi – irsiyyət və dəyişkənliyin qanunauyğunluğunu dərk etmək və ikincisi - bu qanunauyğunluqların praktiki istifadəsi üçün yeni yollar axtarmaq. • Birincisi - genetik məlumatın saxlanılması problemi, yəni hüceyrənin hansı maddi strukturunda genetik məlumat saxlanılır. • İkincisi - genetik məlumatın ötürülməsi problemi. • Üçüncüsü - genetik məlumatın realizə olunması problemi. • Dördüncüsü - genetik məlumatın dəyişilməsi problemi. ADAU dos. F.H.Qurbanov

23. Bölünmə • Somatik Cinsiyyət Ziqot ADAU dos. F.H.Qurbanov

24. Genetikanın qarşısında duran tətbiqi məsələlər • Birincisi - genetikanın nailiyyətlərindən ən əlverişli tip çarpazlaşmaları seçmək üçün istifadə etmək. • İkincisi - genetikanın nailiyyətlərindən ən effektli, seçmə üsulunu müəyyən etmək üçün istifadə etmək. • Üçüncüsü - genetikanın nailiyyətlərindən irsi əlamətlərin inkişafının idarə olunması istiqamətində istifadə etmək. • Dördüncüsü - genetikanın nailiyyətlərindən mutasiyanın öyrənilməsi istiqamətində istifadə etmək. ADAU dos. F.H.Qurbanov

25. Cinsin təyin olunma nəzəriyyəsi ADAU dos. F.H.Qurbanov

26. Cinsi irsilik ADAU dos. F.H.Qurbanov

27. Kənaf bitkisində cinsi xromosomlar ADAU dos. F.H.Qurbanov

28. Heyvanlarda mutasiya ADAU dos. F.H.Qurbanov

29. Uzaq hibridləşmə 4000 il əvvəl at ilə eşşəyin çarpazlaşmasından qatır alınmışdır ADAU dos. F.H.Qurbanov