Deyimler ve Özellikleri

1. Deyimler ve Özellikleri

2. Kimi zaman bir kavramı daha güzel,etkili ve çekici bir biçimde anlatmak isteriz.”Acıktım.” yerine “Karnım zil çalıyor.”,”Evlenirdik.” yerine “Baş göz ettik.”sözlerini kullanırız.İstediği bir şeyi elde edemeyen birisi için de “Hevesi kursağında kaldı.” deriz.

3. TANIMI:Bir duyguyu,bir düşünceyi,bir Kavramı daha etkili anlatmak,anlatımı Daha da güzelleştirmek için kullandığımız; Çoğu, öz anlamları dışına çıkmış,en az iki Sözcüğün birleşip kalıplaşmasıyla oluşmuş Sözlere deyim denir.

4. ÖZELLİKLERİ: Deyimler,çoğunlukla gerçek anlamları dışında bir anlam taşıyan kalıplaşmış sözlerdir.Bu nedenle deyimlerdeki sözcüklerin yerleri, dizimi,sayısı değişmez,değiştirilemez.Örneğin”kalp kırmak”deyimi, “yürek kırmak” biçimine sokulamaz. Deyimlerin temel özelliği değişmeli anlam taşır.Mantık dışına kaçan bir nitelik gösterir ve abartılı bir söyleyiş içerir.Örneğin:Ağzıyla kuş tutsa,kan ağlamak gibi. Deyimler,kısa ve özlü anlatım araçlarıdır.Bir kavramı en az sözle ve etkili bir biçimde anlatmayı amaçlar. Kimi deyimler,benzetme ve söz sanatları ile süslüdür.Anlatıma çekicilik ve güzellik katmak için kullanılırlar.Örneğin:Ateş bacayı sarmak,bir içim su,çiçeği burnunda gibi. Kimi deyimler ise,anlatım güzelliği düşünülmeden bir kavramı belirtmek için kurulan kalıplaşmış söz topluluğudur.Örneğin:Boğaz tokluğuna,solda sıfır gibi. Bir mastarla sona eren deyimler,çekime girerek cümle biçiminde de kullanılırlar.Örneğin:”Baltayı taşa vurmak:Baltayı taşa vurdu.” “Kanadı altına almak:Kanadı altına aldı.”

5. Kimi deyimlerde,kalıplaşmış sözden çıkan anlam,sözcüklerin gerçek anlamlarına uygundur.Örneğin:Çoğu gitti,azı kaldı-Hem suçlu,hem güçlü-gibi. Kimi deyimlerde ise,kalıplaşmış sözden çıkan anlam,sözcüklerin gerçek anlamları dışındadır.Örneğin:Abayı yakmak,etekleri zil çalmak gibi. “Aklı sıra,eli bayraklı,suya sabuna dokunmamak”gibi sözcük öbeği biçimindeki deyimlerin yanı sıra,”Atı alan Üsküdar’ı geçti.Öküz öldü,ortaklık bozuldu.”gibi cümle değerinde deyimlerde vardır. Kimi kavramları daha iyi belirtmek için kullanılan “kar gibi”,”buz gibi”,”zehir gibi”benzetmeleri deyim sayılmazken,beğenilip yaygınlık kazanan ve kalıplaşmış olan”arı kovanı gibi”,”arpacı kumrusu gibi”,”kabak çiçeği gibi”benzetmeleri deyim sayılmaktadır. Kimi deyimler ikileme biçimindedir.Örneğin:”Sıkı fıkı,abuk sabuk, borç harç gibi. İki yargılı ve uyaklı deyimlerde varıdır.Örneğin:”Ayvaz kasap”,”sivri külah”gibi. Adet,inanış ve gelenekleri yansıtan deyimler de vardır.Örneğin: “Ağzından yel alsın”,”leyleği havada görmek”gibi. Bir öyküye, bir olaya dayanan deyimler vardır.Örneğin:”Baklayı ağzından çıkarmak”,”foyası meydana çıkmak”gibi.

6. Deyimlere Örnekler Abayı yakmak,aceleye gelmek,acı çekmek,açığa vurmak,adam etmek... Baba ocağı,baklayı ağzından çıkarmak,başa baş,baş belası,baştan savma... Can atmak,cana yakın,can düşmanı,cebi delik,ciğerini sökmek... Çamur atmak,çarçur etmek,çekidüzen vermek,çenesi düşük,çıkar yol... Dalga geçmek,damarına basmak,dediğine gelmek,deli dolu,dik başlı... Eceline susamak,ekmek parası,eli ağır,eli yatkın,etekleri zil çalmak... Faka basmak,farkına varmak,fırça çekmek,fırsat düşkünü,fiyat biçmek...

7. Deyimlerin Öykülerine Bir Örnek: Akla Karayı Seçmek Sabah namazı vakti,ortalık aydınlanıp kara ile ak renkler birbirinden ayırt edilinceye dek sürer.Bu söz,sıkıntılı ve uykusuz bir gece geçirenlerden esinlenerek söylenmiş bir sözdür.Bir işin zorlukla yapıldığını,sıkıntı çekildiğini anlatır.

8. Deyimlerle Atasözlerinin Birbirinden Ayrılması: Cümle biçimindeki deyimlerle atasözleri çoğu zaman birbirine karıştırılır.Bunun nedeni,her ikisinin de cümle halinde olması ve hoşa giden bir anlam taşımasıdır. Deyimler;bir kavramı özel bir kalıp içerisinde, çekici ve hoş bir anlatımla belirtir.Genel kural niteliği taşımaz. Atasözleri ise genel kural niteliği taşır.Özel Durumlar karşısında değil,her zaman doğrudur. Yol göstermek,ders ve öğüt vermek,ibret alınması İçin gerçekleri bildirmek amacını taşır.

9. HAZIRLAYAN ESMA ORAL