T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

1. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü HAVZA PLANLAMA VE PROJE EĞİTİMİ 5-7 Kasım 2012, Antalya DİĞER ÜLKELERDE YÜRÜTÜLEN HAVZA PROJELERİ, BU PROJELERDEN KAZANILAN DERSLER Muzaffer Doğru Orman Mühendisi

2. SUNUMUN AMACI Diğer bölgeler ve ülkelerde yürütülen önemli havza projeleri ve bu projelerde kazanılan deneyimler ve dersler konularında bilgilendirmeve uygun olanlardanyararlanmaya katkı sağlamak.

3. YARARLANILAN KAYNAKLAR Bu sunumun hazırlanmasında ağırlıklı olarak Dünya Bankasının 2008 tarihli aşağıdaki yayınından faydalanılmıştır: ”Havza yönetimindepolitikalar, yaklaşımlar, uygulamalar: bunların geliştirilmesi veyaygınlaştırılması (ölçek büyütme)için dersler”(Watershedmanagement approaches, policies, and operations:lessons forscaling up). Ayrıca Birleşmiş Milletler FAO teşkilatının 2006 tarihli aşağıdaki yayınından kısa bir değerlendirme de ilave edilmiştir. ”Yeni nesil havza yönetim programları ve projeleri (The new, generation of watershed, management programs and projects)”.

4. DEĞİŞİK BÖLGELER VE ÜLKELERDE YÜRÜTÜLEN ÖNEMLİ HAVZA PROJELERİ Dünya Bankası tarafından yürütülen çalışmada değişik bölgeler ve ülkelerde yürütülen toplam 69 büyük ölçekli havza projesi incelenmiş olup bunlar aşağıdaki şekilde sınıflandırılmışlardır: • Doğrudan havza yönetimi projeleri: 24 proje • İçinde havza yönetimi bileşeni olan projeler: 29 proje • Arazi ve su yönetimi projeleri: 7 proje • Havza ile bir şekilde ilişkili diğer projeler: 9 proje

13. PROJELERİN DEĞERLENDİRMESİ SONUÇLARI Bulgular ve Öneriler

14. PROJELERİN YAKLAŞIMLARI VE STRATEJİLERİ Projelerin büyük çoğunluğu (% 90’dan fazlası) yukarı (üst) havza projesi (toplam 53 projenin 44’ü ), geri kalanlar (9 proje ) alt havza projesi şeklindedir. Yukarı ve aşağı havza geliştirme amaçlarını dengeli olarak ele alan proje sayısı çok azdır.

15. Yukarı havza projeleri doğal kaynakların rehabilitasyonu ve sürdürülebilir yönetimi ile tarımsal verimliliğin ve halkın geçiminin iyileştirilmesi, yoksulluğun azaltılması konularına odaklanmıştır (% 80’inden fazlası). • Aşağı havza projeleri su kaynakları yönetimine ve bu suretle aşağı havza yörelerine kalite ve miktar olarak yeterli su sağlamaya odaklanmıştır.

16. Yukarı havza projelerinin çoğunda su yönetimi konusu ana amaçlar ve sonuçlar/çıktılar arasında doğrudan yer almamış, arazi ve doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimi çerçevesinde dolaylı olarak ele alınmıştır. (istisna olarak, su hasatı, küçük çaplı sulama tedbirlerinin uygulandığı Fas Lakhdar, Tunus Kuzeybatı Dağlar ve Türkiye Doğu Anadolu Havza Projeleri ile drenaj çalışmalarının gerçekleştirildiği Çin’in Kırmızı Topraklar II Projesi bahsedilebilir).

17. Projelerin yarısından fazlasında paydaşların katılımı ve katılımcı havza planlaması yer almıştır. • Biyolojik çeşitlilik, politika ve mevzuat geliştirme konuları projelerin sadece ¼’ünden azındayer almıştır. • Araştırma bileşeni projelerin % 40’ında yer almıştır. • Kurumsal güçlendirme projelerin % 90’ından fazlasında ana amaçlar ve stratejiler içinde yer almıştır.

18. BULGULAR Projelerde başarıyı sağlayan etkenler • Mikrohavza bazında planlama ve uygulama. • Doğal kaynak yönetimi ile yerel halkın geçiminin iyileştirilmesini beraberce ele alanstrateji. • Katılımcılık 4) Projenin yerinden yönetimi.

19. 4) Talebe dayalı, katılımcı, uygulamalı araştırma. 5) İlgili bakanlıklar ve kurumların beraberce/eşgüdümlü veçok disiplinli çalışmasını sağlayan düzenlemeler,kurumsal güçlendirme. 6) Entegre havza projelerini destekleyen politik taahhüt ve uygun yasal çerçeve (mevzuat). 7) Elastikiyet (planlarda ve uygulamalarda değişen koşullara göre uygun değişiklikleryapılabilmesi).

20. Projelerde başarısızlık ve yetersizliğe yol açan başlıca nedenler Projelerde yoksulluğun azaltılması ve halkın yaşamının iyileştirilmesi amacına ulaşma ile ilgili yetersizlikler 1) Çoğu projenin sonunda bu amacın ne derece gerçekleştiği değerlendirilememiş, ortaya konamamıştır. Aksine bazı projelerde yoksul kesimlerin projeden olumsuz etkilendiği görülmüştür. • Proje başında havza halkının hangi kesimlerinin, özellikle yoksulların hangi proje uygulamaları ile nasıl etkileşeceği ile ilgili tesbitlerin (sosyal değerlendirme) yapılmaması, somut performans göstergeleri ve değerlendirme yöntemlerinin ortaya konmaması bu durumun ana nedenleri arasındadır.

21. Sağlanan önemli gelir artışının ölçüldüğü projelere örnek olarak Çin’deki Lös I Projesi(4 katı gelir artışı), aynı ülkedeki Kırmızı Topraklar II Projesi (2 katı artış), Tunus Lakhdar Havza projesi (%30’luk artış), Türkiye’deki Doğu Anadolu Havza Projesi (% 136’lık artış) gösterilebilir.

22. Yukarı ve aşağı havzalar arasındaki bağlantı ve etkileşimin dikkate alınması ve değerlendirilmesi ile ilgili yetersizlikler • Yukarı havza projelerinin çoğunda,aşağı havzalarda oluşan etkiler ve dışsallıklar (olumlu ve olumsuz) ile ilgili bulgular ve değerlendirmeler yoktur veya yetersizdir. 4) Proje başarısı genelde, çalışılan mikrohavza sahaları bazında elde edilen sonuçların (ıslah edilen saha, artan üretim, gelir, vb.) miktarı/değeri ve bunların tüm havza bazında toplamı olarak ölçülmektedir. Ancak bu toplam değerlerin havza bütünü bazında ne derece etkili ve anşamlı olduğu değerlendirilmemektedir.

23. Yukarı havza pojelerinde aşağı havzalardaki etkiler (havza hidrolojisi, su kalitesi, sedimentasyon miktarındaki değişimler, vb.) ile ilgili doğrudan ölçe ve değerlendirmeler yoktur veya yetersizdir. • Yukarı havzadaki bazı uygulamaların aşağı havzalarda olumsuz etkileri olduğu bilinmekle, ancak değerlendirmelerde gerktiğince dikkate alınmamaktadır (üst havzalarda artan sulama, artan bitki örtüsünün su tüketimi sonucu alt havzaya ulaşan su miktarında azalma, artan tarım uygulamalarının yol açtığı su kirlenmesi, vb.).

24. Projelerin izleme ve değerlendirme çalışmaları ve sistemleri ile ilgili yetersizlikler Projelerin çoğunda izleme ve değerlendirme sistemleri ve uygulamaları yetersiz olup, son zamanlarda önemli gelişmeler gösteren ve GBS tabanlı, uzaktan algılamadan yararlananhavza düzeyinde dinamik modelleme yöntemlerinden yararlanma ihtiyacı bulunmaktadır. (geniş sahalarda değerlendirme, güvenilirlik, düşük maliyet) Başarılı izleme ve değerlendirme sistemine sahip projeler: Çin’deki Lös Platosu, Hindistan’daki Karnataka Havza Projesi ile Brezilya’daki Arazi Yönetimi Projeleri verilebilir.

25. Projelerin ekosistem hizmetlerinin değerlendirilmesi, maliyet ve faydalarının paylaşımı ile ilgili yetersizlikleri 8) Projelerin sağladığı ekosistem hizmetleri (biyolojik çeşitliliğin korunması, su kalitesinin iyileştirilmesi, karbon tutumu vb.) ile ilgili maliyet ve faydaların ölçme ve değerlendirilmesi genelde yetersizdir. Bu alanda gerekli araştırma-geliştirme çalışmaları çoğu projelerde yer almamaktadır. İncelenen 24 havza projesinden sadece 7’sinde çevresel faydaların ekonomik değerlendirmesi bir ölçüde yapılabilmiştir.

26. Havza çalışmalarının sağladığı ekosistem hizmetlerine dayalı ödeme (PES) sisteminin ve bu suretle havza çalışmalarına sürdürülebilir teşvik ve finans sağlamaya yönelik yapıların geliştirilmesine yönelik stratejiler ve gayretler projelerde yer almamaktadır (bu amaçla Çin Lös I projesinde sarfedilen gayretler sonuç vermemiştir. Kostarika, Meksika ve Endonezyadaki havza projelerinde küçük ölçekte de olsa ekosistem hizmetleri için ödeme konusunda bazı başarılar sağlanmıştır). Bu durum, projelerin aşağı ve yukarı havzalarda yaratılan maliyetleri ve faydalarının bunları yüklenen veya yararlanan paydaşlar arasında adil olmayan paylaşımına neden olmaktadır (genelde ekosistem hizmetleri maliyetlerinin çoğu yukarı havzadaki düşük gelirli kırsal halk tarafından yüklenilirken, faydaların çoğu aiağı havzalarda yaşayan paydaşlarca yararlanılmaktadır).

27. Arazi mülkiyet sorunları ve ortak kullanım alanlarıyönetimi ile ilgili yetersizlikler 10) Arazi mülkiyet ve faydalanması ve özellikle ortak kullanım alanları (özellikle mera alanları) yönetimi ile ilgili sorunların projelerin başarı ve sürdürülebilirliğini yakından etkilediği bilinmesine karşın bu konunun bir çok projede yeterince dikkate alınmadığıgörülmektedir. Bu bağlamda başarısız projelere örnek olarak Doğu Anadolu Havza Projesi, başarılı projelere ise Çin’deki Lös I ve Kırmızı Topraklar II projeleri ile Tunus’taki havza projesi gösterilebilir.

28. KAZANILAN DERSLER IŞIĞINDA YENİ NESİL HAVZA PROJELERİ İÇİN ÖNERİLER

29. Havza projelerinin zaman içinde gelişimi: • Birinci nesil havza projeleri: 1970-1980’lerde hazırlanan ve uygulanan, üst havzalarda tahribatın önlenmesi ve alt havzalardaki altyapı yatırımlarının korunması amacıyla uygun teknik/mühendislik tedbirlerinin (erozyon kontrol ağaçlaması, sel kontrolu, vb.) gerçekleştirilmesine dayalı projelerdir. • İkinci nesil havza projeleri: 1990-2000’li yıllarda yürütülen havza projeleri ise doğal kaynakların rehabilitasyonu ve sürdürülebilir yönetimi ile yerel halkınn yaşamının iyileştirilmesi/yoksulluğun azaltılması çalışmalarını beraberce ve katılımcı olarak planlayan ve uygulayan yaklaşıma dayanmıştır. • Yeni nesil projeler: Daha önceki projelerde elde edinilen deneyimler ve kazanılan derslerden yararlanarak bundan sonra hazırlanacak ve uygulanacak projelerdir.

30. Yeni nesil projeler için öneriler Havza projelerini entegre projeler olarak hazırlama, uygulama • Yukarı ve aşağı havza çalışmalarını beraber planlama ve uygulama. • Yukarı havza projelerınde aşağı havza bağlantıları ve etkileşimlerinin dikkate alınması, çalışılan mikrohavzalar yanında aşağı havzalarda meydana gelecek olumlu ve olumsuz etkilerin ve dışsallıkların (özellikle su ve havza hidrolojisi üzerindeki) da dikkate alınması. • Doğal varlıkların ve kaynakların yönetimi (koruma, geliştirme, faydalanma) ile kırsal kalkınma faaliyetlerini ve ilgili diğer çalışmaları beraberceplanlama ve uygulama .

31. Mikrohavza bazlı ve katılımcı planlama ve uygulama Planlama ve uygulama çalışmalarıiçin baz olarak mikrohavzaların alınması, çalışılacak mikrohavzaların, uygun kriterlere göre önceliklendirmesi ve seçimi. Projelerin katılımcı yaklaşımla yürütülmesi. (planlama, uygulama ve değerlendirmelerin paydaşların katılımı ve katkıları ile gerçekleştirilmesi).

32. Biyolojik çeşitlilik ve ekosistem hizmetlerinin yer alması • Biyolojik çeşitliliğin korunması ve restorosyonu konusu projelerin ana amaç ve stratejileri içinde yer almalıdır (a) havzalardaki önemli biyolojik çeşitlilik sahalarının belirlenmesi, korunması; (b) proje faaliyetlerinin biyolojik çeşitlilik üzerine olası etkilerin değerlendirilmesi ve olumsuz etkilerinin önlenmesi (yabancı tür ve orijinlerin kullanılmaması, doğal ekosistemlerin ve habitat bozulma ve değiştirilmesinden kaçınma, vb.). 2) Projenin ekosistem hizmetlerine etkilerinin değerlendirilmesi (a) Etkilenecek ve değerlendirilecek ekosistem hizmetlerinin belirlenmesi (biyoçeşitlilik, iklim değişikliği, hava, toprak, su kalitesi, besin zinciri, vb) (b) Bu alanda uygun araştırma kurumlarıyla işbirliği yapılması.

33. Etkin izleme ve değerlendirme (İD): 1)İzleme ve değerlendirmede GIS tabanlı, uzaktan algılamadan yararlanan dinamik modelleme yöntemlerinden yararlanma. 2)İzleme ve değerlendirme bazı: (a) mikro havza; (b) alt havza; (c) tüm havza. 3) İzleme ve değerlendirme alanları: (a) ekolojik; (b) ekonomik; (c) sosyal etki ler ve sonuçlar. 4) Değerlendirme zamanı/safhası: (a) proje safhasında; (b) proje sonunda; (c) proje sonrasında. İzleme ve değerlendirme sisteminin tesisinde; (a) performans ve başarı göstergelerinin; (b) bu göstergelerle ilgili hangi verilerin ,hangi kaynaklardan kim tarafından ne zaman toplanacağının ; (c) toplanan verilerin hangi yöntemlerle kim tarafından ne zamanlarda değerlendirileceğinin; (d) değerlendirme sonuçlarının kimlerle paypaşılacağı ve yararlanılacağının belirlenmesi

34. 5) İzleme ve değerlendirme sisteminde belirlenecekler: (a) performans ve başarı ölçüm göstergeleri; (b) bu göstergelerle ilgili hangi verilerin, hangi kaynaklardan kimler tarafından ne zaman toplanacağı; (c) bu verilerin toplanması için gerekli kaynaklar ve bunların nasıl sağlanacağı (alet, ekipman, eleman, eğitim, bütçe, vb.) (d) toplanan verilerin hangi yöntemlerle kim tarafından ne zamanlarda değerlendirileceği; (e) değerlendirme sonuçlarının nasıl yararlanılacağı, kimlerle nasıl paylaşılacağı.

35. Proje değerlendirmesi (analizi) kapsamı: - Ekonomik etki ve sonuçların değerlendirmesi - Ekolojik etki ve sonuçların değerlendirilmesi • - Sosyal etki ve sonuçların değerlendirmesi • - Risk analizi • - Kurumsal kapasite, proje yönetimi yeterliliği • - Teknik analiz

36. Proje fayda ve maliyetlerinin paydaşlarca adil paylaşımı • Proje başında ayrıntılı bir sosyal değerlendirme çalışması yapılması (yöredeki farklı paydaş gruplarının sosyo-ekonomik durum, doğal kaynakları kullanma, geçimleri için bağımlı olmaö havza yönetiminden beklentileri ve görüşleri yönlerinden değerlendirilmesi). • Öngörülen proje maliyet ve faydalarının farklı paydaş grupları itibariyle paylaşımının belirlenmesi, değerlendirilmesi. • Havza çalışmalarınından zarar görenlere en az bu zarar miktarını karşılayacak alternatif gelir ve geçim imkanlarının sağlanması. • Ekosistem hizmetlerinden önemli yarar sağlayanlar tarafından bu hizmetler için ödemeler yapılması imkanlarını araştırma.

37. Kurumsal Gelişme ve Proje Yönetimi: 1) Havzalarda çalışan ilgili bakanlıklar ve kurumlar arasında eşgüdüm ve beraber çalışma anlayışının geliştirilmesi, entegre çalışmayı destekleyecek kurumsal ve yasal düzenlemeler. 2) İhtiyaç duyulan konularda (entegre ve katılımcı havza yönetimi, sosyal, ekolojik etkilerin, ekosistem hizmetlerinin değerlendirilmesi, modern ve etkin izleme ve değerlendirme sistemi tesisi, vb.) kurumsal kapasite geliştirme çalışmaları. 3) Proje yönetimlerinin mevcut kurumsal yapılara entegrasyonu (dışarıda yeni proje yapı oluşturmadan kaçınma), proje yönetimini mümkün olduğunca yerelleştirme. 4) Yerel yönetimler, eğitim ve araştırma kurumları, uzmanlar, STK’lar, vb. ile diyalog ve işbirliğine önem ve öncelik verme.

38. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER FAO TEŞKİLATININ HAVZA PROJELERİNİ DEĞERLENDİRME SONUÇLARI VE YENİ NESİL HAVZA PROJELERİ İÇİN ÖNERİLERİ

39. 2002 yılında ”Dağlar Yılı” vesilesiyle FAO tarafındandünyadauygulanan havza projeleri ve çalışmaları ile ilgili geniş çaplı bir değerlendirme çalışması gerçekleştirilmiştir. • Bu amaçla, 80 kuruluştan 300’den fazla uzmanın katılımıyla gerçekleştirilen 4 bölgesel çalıştayda (Kenya, Nepal, Peru, Fransa) ve bir uluslararası konferansta bilgi ve deneyimler değiştirilmiş ve yeni nesil havza projelerinde uygulanacak yaklaşım ve yöntemlerle ilgili öneriler belirlenmiştir.

40. Tebliğler ve havza değerlendirmeleri ile ilgili bilgiler 5 ciltte toplanmıştır. Havza konularında çalışan uygulamacılar ve karar vericiler için temel kaynak oluşturması amacıyla ”Yeni nesil havza yönetim programları ve projeleri (The new, generation of watershed, management programs and projects)” bir kitap hazırlanmıştır. Tesbit edilen önerilerin uygulanması ile ilgili bazı pilot proje uygulamaları başlatılmıştır.

42. ESKİ VE YENİNESİL HAVZA PROJELERİNİN MUKAYESESİ

43. Arazi ve onun doğal varlıkları ve kaynaklarının;farklı arazi kullanım (yararlanma) amaçları arasındaki sinerjilerin artırılması ve olumsuz etkileşimlerin azaltılması ve bunun yöre halkı dahil tüm paydaşların ihtiyaçları, ilgileri ve perspektifleri, dikkate alınmak ve yararlanmak suretiyle yönetimidir. BAY/nin amacı;açlık, yoksulluk, su yetersizliği, biyolojik çeşitlilik kaybı, ormansızlaşma-çölleşme, iklim değişikliği gibi tehditlere daha etkin mücadeleye katkı sağlamaktır. BÜTÜNLEŞİK ARAZİ YÖNETİMİ (BAY) (LANDSCAPE MANAGEMENT)

44. BAZI KİLİT TERİMLER ÜZERİNDE GÖRÜŞ FARKLILIKLARI • Kaynak – Varlık • Kullanma – koruma, geliştirme, yararlanma • Arazi kullanımı yönetimi – Ekosistem yönetimi

45. SOSYO-EKONOMiK SİSTEM DOĞAL SİSTEM Bütünleşik Arazi Yönetimi Sistemi Biyotik Abiyotik Ekonomi Politika Sosyal Kültür DIŞ ETKENLER ARAZİ KULLANIMI

46. BİR HAVZADA FARKLI ARAZİ KULLANIM BİLEŞENLERİ Alpin mera \ Orman Mera Yerleşim Orman/Silvipasture Tarım Su Orman

47. Orman Su Agroforestry Otlatma alanı ALT HAVZADA ARAZİ KULLANIMLARI

48. Havzada yaşayan insanlar havza kaynaklarına daha bütüncül bakarlar.

49. TEŞEKKÜR EDERİM...Muzaffer Doğrudogru_muzo@yahoo.com