ÜLKEMİZ KUŞBURNU TÜRLERİ VE YAYILIŞ ALANLARI

1. ÜLKEMİZ KUŞBURNU TÜRLERİ VE YAYILIŞ ALANLARI HAZIRLAYAN :Ferit Çelik DANIŞMAN :Doç .Dr.Ahmet Kazankaya (Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü)

2. GİRİŞ • Ülkemizin hemen hemen heryöresinde doğal olarak yetişen ve Rosaceae (gülgiller) familyasına ait kuşburnu (Rosa spp.) bitkisi, Batı Asya ve Avrupa kökenli olup, 2-3 m. boylana bilen çalı formunda çok yıllık bir bitkidir. • Dünyada 70 kadar(Bazı kaynaklara göre 200) Rosa türü’nün olduğu, Ülkemizde ise doğal olarak bulunan Rosa türlerinin sayısının 24 olduğu, ayrıca 5 alt tür,2 varyete ve 15 melezin bulunduğu bildirilmektedir.Arslan ve ark. (1996).

3. KUŞBURNU TÜRLERİ VE YAYILIŞ ALANLARI 1. Rosa sempervirens L. • Uzun sarılıcı gövdelere sahip çalı görünümündedir.Dikenler birbirlerine benzer şekilde olup; gellikle geriye kıvrıktır. • Yapraklar herdem yeşildir. Yaprakçıklar 5-7 adet olup; oval ve genellikle her iki tarafı da tüysüz parlak yeşilimsi bir renge sahiptirler. • Çiçekler, nadiren tek olup; çoğunlukla 3-10 tanesi bir arada bulunur. • Çanak yapraklar oval, arka kısımları tüylü ve meyvede geriye doğru kıvrıktır. • Taç yapraklar genelde beyazdır. • Meyve ovalımsı bazen küre biçiminde ve kırmızıdan portakal rengi kırmızısına kadar değişen renge sahiptir. • Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır. • Genellikle yamaçlarda ve çalılıklarda yaygın olup; 500m'ye kadar olan alçak rakımlarda bulunur. • Çanakkale, İstanbul ve Maraş civarlarında yayılış gösterir (Şekil 1).

4. 2. R. phoenicia • Uzun, tırmanıcı dallara sahip çalılardır. Dikenler oldukça sert ve çengel şeklindedir. • Yapraklar dökülücüdür.Yaprakçıklar (3-5) adet oval şekilli, üst kısımları yoğun tüylü ve mat yeşil renkli, alt kısımları açık grimsi-yeşil renkli ve dikenlidir. • Çiçekler tek, çoğunlukla 10-20 tanesi bir arada bulunur ve Çiçek sapları tüylüdür. • Çanak yapaklar geriye kıvrık ve çiçeklenmeden sonra dökülür. • Taç yapraklar ise beyaz veya hafif pembedir. • Meyveler yumurtamsı-oval, tüysüz ve kırmızı renklidir. • Çiçeklenme zamanı 5 ve 6. aylardır. • 30-1100 m. ler arasında Çalılıklarda ve nemli yerlerde yetişir. • Yayılış alanı Çanakkale, İzmir, Adana, Hatay, Adıyaman ve Siirt civarıdır (Şekil 2).

5. 3. R. arvensis R. phoenicia'dan farkı, • bitkisürünücü ve daha zayıf gövdelere sahiptir. Dikenler sert ve çengel şeklindedir. • Yaprakçıklar, 3-5 adet olup ince ve tüylüdür. • Çiçekler, tek veya 2-6 tanesi birarada bulunur.Çiçek sapları tüylüdür. • Çanak yapraklar, geriye kıvrık ve çiçeklenmeden sonra dökülürler. • Taç yapraklar ise beyaz veya hafif pembedir. • Meyveler yuvarlağımsı-küre şeklinde ve koyu kırmızı renktedir. • Çiçeklenme zamanı ağustos ayıdır.Genellikle yamaçlardaki çalılıklarda 900-1200 m. rakımlarda yaygındır. • Yayılış alanı, Adana yöresidir (Şekil 1).

6. 4.R. pisiformis • Bu tür 2 m.'ye kadar boylanan dik çalılardır. • Gövde kırmızımsı – kahverengi olup, Dikenler dağınıktır. • Yaprakçıklar, 5–7 adet ,ovalden dar yumurtamsı şekle kadar değişmektedir.Üst kısımları az tüylü, alt kısımları ise yoğun tüylüdür. • Çiçekler, genellikle 3-8 tanesi bir arada bulunur ve koyu pembe renklidir. • Çanak yapraklar, çok dar, ince- uzun ve bütündr.Çiçeklenmeden sonra geriye kıvrılmazlar. • Taç yapraklar,koyu pembe renklidir. • Meye, genellikle yuvarlağımsı-küre şeklinde,tüysüz ve parlak kırmızı renktedir. • Çiçeklenme zamanı, 7. aydır. Dere kenarlarında ve nemli çayırlarda 1600-2000 m. lerde bulunur. • Kars, Erzincan, Erzurum, Ağrı ve Van civarlarında yaygındır (Şekil 3).

7. 5. R. beggeriana R.pisiformis'den farkı; • Gövde, beyazımsı ve daha fazla sert ve sarı dikenlere sahiptir. • Çiçekler, süt beyazı veya hafif pembedir. • Meyve, morumsu renktedir. • Yaprakcıklar, 7 adet olup,ovalden dar-yumurtamsı şekle kadar değişmektedir. • Çiçekenme zamanı mayıs–haziran aylarıdır. • Genellikle çalılıklarda yaygın olarak bulunan bu tür ; Amasya, Erzurum ve Elazığ civarlarında yayılış göstermektedir. (Sekil 1).

8. 6.R. foetida • 2 m.'ye kadar boylanan dik çalılardır. • Dikenleri oldukça azdır,hatta genç sürgünlerde hiç bulunmayabilir. • Yaprakçıklar 5-7 adet eliptik-yumurtamsı olup, üst kısımları tüysüz veya az tüylüdür. • Çiçekler tek veya 2-4 tanesi birarada bulunur ve genellikle kötü kokoludur. • Çanak yapraklar geriye kıvrık ve olgunluk dönemde dökülürler • Meyve yuvarlağimsı, tüysüz ve koyu tuğla kırmızısı renktedir. • Çiçeklerime zamanı 4-6. aylardır. • Süs bitkisi olarak kültürü yapıldığı gibi genellikle yol kenarlarında doğal olarak yetişir. • Yayılış alanı. Bilecik, Ankara, Çorum, Gümüşhane, Manisa, Maraş, Erzincan, Van,

9. 7. R. hemisphaerica R. foetida'dan farkı; • daha kısa boylu ve daha çok dikenlere sahip oluşu. • Yaprakcıkların 5–7 adet dar yumurtamsı şekilde olması. • Taç yaprakların açık pembe renkli oluşu • Meyveler ise portakal rengi-kırmızımsı renkte olmasıdır. • Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır.. • Kurak bölgelerde ve kireçtaşı kayalar üzerinde 800 -1800m. Rakımlarda doğal olarak yetişmekle beraber, çoğunlukla kültürü de yapılmaktadır. • Yayılış alanı Çankırı, Çorum, Gümüşhane, Konya, Kars,Uşak, Nevşehir, Elazığ, Erzurum,Van ve Hakkari civarıdır (Şekil 4).

10. 8. R. pimpinellifolia L. • 1 m.'ye kadar boylanabilen alçak çalılardır. • Dikenler, genelde dik veya hafifçe eğik ve çok sayıdadır. Yaprakçıklar, 7-11adet olup ovaldir. • Çiçekler, tek ve beyaz ya da kremsi beyazdır. • Meyve, yandan basık küre şeklinde, tüysüz ve morumsu siyah renklidir. • Çiçeklenme zamanı, 6 ve 7. aylardır. • Kurak kayalık yamaçlarda, kireçtaşı yada volkanik kayalar üzerinde 1200-2750 m.'lerde bulunur. • Gümüşhane, Erzurum, Ağrı ve Van civarlarında yayılış göstermektedir (Şekil 5).

11. 9. R. elymaitica • 1 m.'ye kadar boylanabilen kıvrık dallı ve mavimsi gövdeli çalılardır. • Dikenler dik veya hafif kıvrıktır. • Çiçekler, tek ve beyazımsı-pembe renklidir. • Çanak yapraklar genellikle bütündür ve kalıcıdır. • Meyve hafif yuvarlak 0.6-1,1 cm. uzunluğunda olup; kırmızıdır. • Çiçeklenme zamanı 6 ve 7. aylardır. • 8-3000m.lerde volkanik kayalar üzerinde yaygındır. • Genellikle sınırlı bir yayılışa sahip olup; Çoruh Vadisi ile Erzurum civarlarında yayılış göstermektedir (Şekil 1 ).

12. 10. R. gallica L. • 0.9 m. boyunda alçak çalılardır. • Dikenleri küçük, bazen yoktur. • Yaprakçıklar, 3-5 tane olup; ovalımsı ve eliptiktir. • Çiçekler, tek veya 2-4 tanesi bir arada ve keskin kokuludur. • Çanak yapraklar, geriye kıvık olup çiçeklenmeden sonra dökülürler. • Taç yapraklar, sert yapılı ve koyu pembe renklidir. • Meyve, küremsi-yumurta biçiminde olup; yaklaşık 1.5 cm. uzunluğunda parlak kırmızı renklidir. • Çiçeklenme zamanı, 5 ve 6. aylar arasındadır. • Kuru çayırlıklarda ve makiliklerde 30-400 m.'ler arasında yaygındır. • Yayılış alanı İstanbul, Sinop, Ordu, Gümüşhane, Ankara ve Erzurum civarlarıdır (Şekil 6).

13. 11. R. villosa L. • 0.3-1.5 m. uzunluğunda alçak boylu çalılar olup, toprak yüzeyinde geniş bir alana yayılırlar. • Dikenler, dik ve ince olup; genç gövdeler üzerinde az sayıda bulunur. • Yaprakçıklar, 5-7 adet olup; uzunca yumurta veya geniş oval şekillidir. • Çiçekler, genellikle tek veya bir kaç tanesi bir arada bulunur • Çanak yapraklar loblu veya bütün olup; çiçeklenmeden sonra dik ve kalıcıdır. • Taç yapraklar koyu pembe veya beyaz renklidir. • Meyve küremsi – armut biçiminde, mat veya koyu kırmızı renkli olup; çabuk olgunlaşır. • Çiçeklenme zamanı 6 ve 7. aylardır. • Bitki; 1300-2500 m.rakımlardaki kayalık alanlarda yetişir. İki alt türü vardır. 1.R.villosa subsp.villosa,2.R.villosa subsp. mollis. • Yayılış alanları benzer olup; Çankırı, Kastamonu, Gümüşhane,Yozgat, Erzurum, Balıkesir ve Erzincan civarlarında yaygındır (Şekil7).

14. 12. R. hirtissima • 0.6 m. uzunluğunda,morumsu kahve rengi sürgünlere sahip olması ve bu sürgünlerin tüylü oluşu, • Dikenlerin dağınık ve çok sayıda oluşu , • Yaprakçıkların 7 adet oluşu, • Taç yaprakların pembe oluşu, • Meyvenin küre şeklinde ve hafif tüylü oluşu gibi özellikleriyle R. villosa' dan ayrılır. • Çiçeklenme zamanı 7. aydır. • 2000 m.'de ve çayırlıklarda yaygın olup; Çoruh vadisinde yayılış gösterir (Şekil 6 ).

15. 13. R. tomentosa • 1-2.5 m. boyunda dik çalı formunda olup; dikenleri hafifçe kıvrık, nadiren diktir. • Yaprakçıklar, 5 adet ve geniş veya dar eliptik şekildedir. • Çiçekler, tek veya 2-7 tanesi bir arada bulunur. • Çanak yapraklar, çiçeklenmeden sonra geri kıvrılır ve çoğunlukla dökülürler. • Taç yapraklar, beyaz veya açık pembedir. • Meyve, küre veya geniş yumurtamsı şeklinde ve tüysüzdür. • Çiçeklenme zamanı 6 ve 7. aylardır. • 800-1100 m. rakımlar arasındaki taşlı yerlerde yetişen bitki; Hatay civarında yayılış göstermektedir(Şekil 6).

16. 14. R. Jundzillii • 1-2 m. boyunda dik ya da tırmanıcı çalılardır. Gövde açık kahverengi-kırmızıdır. • Dikenler, ince, dik veya hafifçe kıvrıktır, bazen yoktur. • Yaprakçıklar, 5-7 tane olup eliptikten ovala kadar değişir. • Çiçekler tek veya 1-6 tanesi bir aradadır. • Çanak yapraklar, dik veya geri kıvrık olup;meyve olgunlaştıktan sonra dökülür. • Taç yapraklar, beyaz veya veya hafifçe pembedir. • Meyve, genellikle yumurta şeklinde, turuncu veya kırmızı renkte olup;1.5 cm. uzunluğundadır. • Çiçeklenme zamanı, 7 ve 8. aylardır. • 1500-1700 m. rakımlardaki yamaçlarda yetişen bitki; Sivas ve erzinca civarlarında yayılış gösterir (Şekil 1).

17. 15. R. micrantha • 3.5 m.ye kadar boylanabilen uzun çalılardır. Dikenler kaba yapılı ve geriye kıvrıktır. • Yaprakçıklar 7 adet, ovalımsı-eliptiktir. • Çiçekler, tek veya 8 tanesi bir aradadır. • Çanak yapraklar, dik veya geriye kıvrık olup; çiçeklenmeden sonra dökülür. • Taç yapraklar, 1.5 cm. uzunluğunda ve pembedir. • Meyve, küremsi şekilden yumurta şekline kadar değişir.1-1.5 cm. uzunluğunda tüysüz ve kırmızı renklidir. • Çiçeklenme zamanı, 5 ve 6. aylardır. • Genellikle çalılıklar arasında ve kurak kayalık yamaçlarda 400-1400 m. rakımlarda bulunur. • Yayılış alanı, Balıkesir, Trabzon, İzmir, Manisa ve Konya'dır (Şekil 9).

18. 16. R. agrestis R. micrantha'dan • 2.5 m. uzunluğunda ince dalları, • Daha küçük ve dağınık dikenleri, • Eliptik derimsi yaprakları, • Çanak yaprakların arka kısmımın tüylü oluşu, • Taç yaprakların beyazlığı, • Meyve’nin yumurta şeklinde ve tüysüz oluşu ile ayrılır. • Çiçeklenme zamanı 5.ve 6.aylardır. • Kırklareli ve İstanbul civarlarında yaygındır (Şekil 8).

19. 17. R. pulverulenta • 0.5 -1 m. boyunda sıkı topluluklar oluşturan alçak çalılardır. • Dikenler, dik veya hafif kıvrık, nadiren çengel şeklindedir. • Yapraklar, çoğunlukla küçük, yapışkan ve kokulu olup; genellikle 5 adet ve dikenlidir. • Çiçekler, tek veya 2-4 tanesi biraradadır. • Çanak yaprakların uç kısmı dar ve uzuncadır. Bunlar Çiçeklenmeden sonra dik olarak meyve üzerinde kalır. • Taç yapraklar, 1-1.8 cm. uzunluğunda açık-pembemsi renktedir. • Meyve, uzun-dar yumurtamsı şeklinde,1-2 cm. uzunluğunda tüysüz, parlak kırmızı renklidi • Çiçeklenme zamanı, 6-7. aylardır. • Ülkemiz’in hemen hemen her tarafında bulunmaktadır (Şekil 8).

20. 18. R. sicula R. pulverulenta'dan • Daha küçük dikenlere sahip oluşu, • Yaprakcıkların daha küçük ve 7 adet olması, • Çanak yaprakların daha kısa (1.4 cm.) olması, • Taç yaprakların daha küçük, dar ve1.5 cm. uzunluğunda olması ile ayrılır. • Meyve, küremsi-oval şeklinde olup; kırmızı renkli ve tüysüzdür. • Çiçeklenme zamanı, 5. aydır. 900-1700 m. rakımlarda bulunur. • Yayılış alanı; Kazdağı civarıdır. (Şekil 6).

21. 19. R. horrida R. pulverulenta'dan • Kaba ve kuvvetli şekilde kıvrık dikenleri, • 5-7 adet eliptik yapışkan olmayan yaprakçıkları, • Genellikle tek olan çiçekleri, • Çiçeklenmeden sonra dökülen geriye kıvrık çanak yaprakları, • Küçük, dar ve1.5 cm. uzunluğunda, beyaz taç yaprakları, • 1-1.6 cm. uzunluğunda tüysüz meyvesi ile ayrılmaktadır. • Çiçeklenme zamanı, 5-7.aylardır. Steplerde ve orman açıklıklarında 200-1700 m.'lerde yaygındır. • Yayılış alanı, Kırklareli, İstanbul, Zonguldak, Amasya, Balıkesir, Kütahya, Eskişehir ve Antalya civarıdır (Şekil 5).

22. 20.R. iberice • 2 m. boyunda sert yapılı çalılardır. • Dikenler kaba, hafif kıvrık veya çengel şeklindedir. • Yaprakçıklar, 5-7 adet olup; yapışkan kokulu ve yumurtamsı- eliptiktir. • Çiçekler, tek veya 6 tanesi bir aradadır. • Çanak yapraklar, dik veya geriye kıvrık olup; meyve olgunlaşmadan önce dökülürler. • Taç yapraklar, beyazdan açık pembeye değişen renktedir. • Meyve, 1-2 cm. uzunluğunda küremsi-yumurta şeklinde ve genellikle tüysüzdür. • Çiçeklerime zamanı, 7. aydır. 1200-2400 m. lerde çalılıklarda yetişir. • Yayılış alanı, Bolu, Amasya, Gümüşhane, Kars ve Van civarlarıdır (Şekil 9).

23. 21. R. montana subsp. woronowii • 1-2 m. boyunda dik çalılardır. • Genç gövdeler, çoğunlukla morumsu kahve rengindedir . Dikenler oldukça incedir. • Yapraklar, koyu yeşil-açık morumsu renginde ve 7 eliptik yaprakçıklıdır. • Çiçekler, nadiren tek, genellikle 2-8 tanesi bir arada olup; güzel kokuludur. • Çanak yapraklar, meyve olgunlaşmadan dökülür. • Taç yapraklar beyaz veya açık pembedir. • Meyve yumurta şeklinde olup; 1-1.5 cm. uzunluğunda, parlak kırmızı ve tüysüzdür. • Çiçeklenme zamanı, 6-7. aylardır. 1700-2750 m.'lerde orman kenarlarında ve çayırlıklarda yaygındır. • Yayılış alanı, Gümüşhane, Çorum, Sivas, Kars ve Ağrı civarlarıdır (Şekil 2).

24. 22. R. canına L. Oldukça poliformik bir türdür. • 1.5-3.5 m. yüksekliğinde, dalları çoğunlukla geriye kıvrık, tırmanıcı bazen dik çalılardır. • Dikenler, oldukça kaba, geniş ve geriye kıvrıktır. • Yapraklar soluk veya koyu yeşildir. • Yaprakçıklar, 5-7 adet olup; dar eliptikten, geniş yumurtamsı şekle kadar değişir. • Çiçekler tek veya 2-15 tanesi bir aradadır. • Çanak yapraklar, bütün veya tüylü loblara sahip olup; çoğunlukla geriye kıvrık ve çiçeklenmeden sonra dökülürler. • Taç yapraklar, beyaz, açık pembe veya nadiren koyu pembeye kadar değişir. • Meyve, yumurta biçiminden küre şekline kadar değişen, 1-3 cm. uzunluğunda sarımsı- kırmızı veya koyu turuncu olup; geç olgunlaşır. • Çiçeklenme zamanı, 5-7. aylardır. 30-2500 m.'lerde orman açıklıklarında ve kayalık yamaçlarda yaygındır. • Türkiye'nin hemen her tarafında bulunmaktadır.

25. 23. R. dumalis subsp. boissieri • 1-2 m. boyunda dik çalılardır. • Dikenler, büyük ya da oldukça kaba yapılı olup; az-çok geri kıvrıktır. • Yapraklar ,5-7 adet, hafif derimsi ve eliptik yumurta şeklindedir. • Çiçekler, tek veya 2-6 tanesi bir aradadır. • Çanak yapraklar, derimsi ve serttir, genellikle küremsi ve meyve olgunlaşana kadar kalıcıdır. • Taç yapraklar 3 cm. uzunluğunda parlak pembe renklidir. • Meyve yumurtamsı-armut biçiminde kırmızı renkli olup; erken olgunlaşır. • Çiçeklenme zamanı 5 ve 6. aylardır. 1000-2300 m. rakımlardaki çalılık ve kuru ormanlarda yaygındır. İki varyetesi olup; bunlardan: 1.R. dumalis var. boissieri: • Yaprak sapları yeşil olup; tozumsu salgı maddesi içermez. Kastamonu, Gümüşhane, Kars, Erzincan, Bingöl ve Van civarların’da yaygındır (Şekil 9). 2.R. dumalis var. antalyenssis : • Yaprak sapları erguvani renkte olup; mavimsi tozlu salgı maddesi içerirler. Antalya civarlarında yaygındır (Şek9).

26. 24. R. heckeliana • 0.6-1,5 m. boyunda çok dallı ve kısa boylu çalılardır. • Genç sürgünler, tüylü, dikenler dik ve incedir. • Yaprakçıklar, 5-7 tane eliptik şeklindedir. • Çiçekler, tek veya 2-3 tanesi bir arada olup; açık-koyu pembe ve nadiren beyazdır. • Meyve, genelde sert tüylü küremsi-yumurta şeklinde ve koyu kır­mızıdır. • Çiçeklenme zamanı, 6-7, aylardır. 1300-2900 m. lerde genelde kireçtaşı kayalıklarda bulunur. İki alt türü olup; bunlardan: 1. R. heckeliana subsp. vanheurckiana Yayılış alanı; Ağrı, Bitlis, Hakkari ve Bingöl civarlarıdır (Şekil 10). 2.R.heckeliana subsp. orientalis Yayılış alanı; Gümüşhane, Kayseri Sivas, Elazığ, Bitlis, Mersin, Niğde veMardin civarıdır.