Levensloop in middelbaar onderwijs

1. Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006

2. Waarom levensloop? • Aanleren van economische kijk • Leer om te leren (concepten i.p.v.feiten) • Dicht bij huis (micro; havo); leuk en praktisch • Ordening van samenleving (macro; vwo); actueel • Eigen verantwoordelijkheid gaat niet vanzelf • Meer keuzevrijheid geeft meer verantwoordelijkheid • Kunst van het kiezen • Financiële planning (financieel alfabetisme, ICT) • Verzekeren en sparen: levensloopregeling, keuzevrijheid, financiële innovatie (hypotheken) • Relaties (partner, generaties, kinderen) • Menselijk en sociaal kapitaal • Politieke debat • Op hoger niveau: beter beleid • Afruilen: solidariteit versus eigen verantwoordelijkheid • Beter burgerschap

3. Outline • Levensloopdenken • De concepten (de bril)

4. De bril van de levensloop • Waar gaat het om? • (bijna) alles • Bekende problemen… • Arbeid en zorg, pensioen, onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid • …. maar in (nieuwe?) dynamische samenhang • Nieuw perspectief met mogelijkheden voor ruil tussen belanghebbenden • Meer vrijheidsgraden op individueel niveau • Meer eigen verantwoordelijkheid

5. Waarom aandacht levensloop? • Emancipatie • Vooral van de vrouw • Langere levensduur en vergrijzing • Menselijk kapitaal belangrijker productiefactor

6. Emancipatie in het algemeen • Meer eigen verantwoordelijkheid is • Mogelijk: 80 % bevolking relatief welvarend • Nodig: veel risico’s zijn moeilijker verzekerbaar • Individueel beïnvloedbaar en moeilijk verifieerbaar • Nieuwe combinaties van sparen en verzekeren

7. Feminisering van de arbeid • Grotere vraag • Diensteneconomie (communicatie en creativiteit i.p.v. spierkracht) • Vergrijzing (vraag naar zorg groeit) • Groter aanbod • De pil: geboorten beter plannen • Beter opgeleide vrouwen • Deeltijdwerk • (Mentaal) werk belangrijk voor eigenwaarde

8. Gevolgen emancipatie vrouw • Minder arbeidsdeling binnen huishouden • Werknemers combineren arbeid met zorg • Verlof niet alleen aan einde levensloop • Uitstel (en afstel) moederschap: duurder • Nieuwe levensfase: het speelkwartier • Sterke arbeidsmarktpositie vrouwen maakt huishoudens weerbaarder

9. Vergrijzing: Langere levensduur • Menselijk kapitaal (leervermogen) gaat langer mee • Ruimte voor meerdere carrières en combinaties • Nieuwe levensfase (actieve seniorenfase) • Arbeid schaars • Prijs menselijk kapitaal stijgt • Diversificatie over menselijk en financieel kapitaal

10. Kenniseconomie: Menselijk kapitaal belangrijker • Technologische ontwikkelingen, (internationale) concurrentie en innovatie • Leercapaciteit en aanpassingsvermogen essentieel • Gevolgen • Investeren in kinderen • Leg basis voor leven lang leren = leervermogen • Beter onderhouden van menselijk kapitaal • Een leven lang leren: benut langer leven, zingeving • Vorming menselijk kapitaal meer buiten formele onderwijsinstelling • Gezin en bedrijf • Combinatie arbeid en zorg (en leren) essentieel

11. Nieuwe standaard levensloop • Twee nieuwe fasen: lente en herfst • Welvaartsverbetering vooral in deze fasen • Meer tweeverdieners • Gezinsfase = spitsuur van het leven • Tijd en geld is schaars • Carrière maken: onderhoud menselijk kapitaal • Huizenprijzen hoog: nadelig voor outsiders

12. De moderne levensloop

13. Relaties met andere vakken • Kijk met economische bril naar • Geschiedenis • Aardrijkskunde • Godsdienst (waarden, normen, cultuur) • Benut als instrument • Wiskunde (een taal) • Informatica

14. Outline • Levensloopdenken • De concepten (de bril) • Schaarste (1) • Ruil en markt (2,3) • Ruilen over de tijd (4) • Relaties: samenwerken en onderhandelen (5) • Risico: voor- en tegenspoed (6,8) • Welvaart en groei (7)

15. Schaarste (1) • Tijd, geld en gezondheid • Beperkingen • Doelstellingen en beperkingen • Wat wil je in het leven bereiken? • Zijn doelstellingen (waarden) exogeen? • Opvoeding • Cultuur en economie

16. Ruil: breder dan markt (2,3) • Kostwinnersmodel • Arbeidsdeling en comparatieve voordelen • Moeten vrouwen met jongere mannen trouwen? • Drie modellen voor combineren werk en privé • Scandinavische model: uitbesteden via publieke sector • Angelsaksische model: uitbesteden via markt • Nederlandse model: doe het zelf • Ook voor hooggeschoolde vrouwen?

17. Ruilen over de tijd (4a) • Sparen: loskoppelen inkomen van consumptie • Pensioen (menselijk kapitaal omzetten in financieel vermogen) • Levensloopregeling (investeren in kinderen en opvangen daling inkomen) • Discontovoet versus rente (maar zijn mensen zo rationeel?)

18. Ruilen over de tijd (4b) • Lenen: • Consumptie nu of in de toekomst • Discontovoet versus rente • Investeren (kost voor baat uit) • Eigen huis • Studie (menselijk kapitaal): kosten en baten • Eigen bedrijf • Rendement versus rente (leenangst; studiefinanciering; profijtbeginsel) • Huishoudbalansen: Ondernemer, student

19. Relaties: samenwerken en onderhandelen (2,5) • Welke relaties? • Werknemer en werkgever • Partners • Generaties • Kern van de problematiek • Gezamenlijke en tegengestelde belangen • Creëer waarde door samen te werken • Niet gelijk oversteken (tijd) • Contracten • Expliciet = juridisch (veranderen spel) • Impliciet = normen en reputatie (herhaalde spelen) • Speltheorie

20. Het impliciete contract (4,5)

21. Werkgever en werknemer (5) • Opdrachtgever-opdrachtnemer relaties • Vergelijk zelfstandig ondernemerschap • Idem ZZP • Wat wil je zelf doen? • Investeren in elkaar • Berovingsprobleem • Algemeen versus specifiek menselijk kapitaal • Emancipatie werknemer • Transitionele arbeidsmarkt

22. Partners (5) • Onderhandelen tussen partners • Voorkeuren • Comparatieve voordelen • Carrièrekosten van kinderen • Langere leven • Analoog aan werknemer/werkgever

23. Het intergenerationele contract (5)

24. Relaties tussen generaties (5) • Overdrachten tussen generaties • Waarden en normen • Menselijk kapitaal (leer om te leren) • Welke vaardigheden zijn cruciaal? • Technologische kennis (groei) • Milieu • Erfenissen • Omslagsystemen en kapitaaldekking • Vergrijzing • Van nazorg naar voorzorg • Twee keer betalen

25. Risico: voor- en tegenspoed (6,8) • Wat zijn de risico’s die mensen lopen in levensloop • Individueel (6) • Scheiding, ontslag, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid • Samenleving = goede/slechte tijden (8) • Oorlog, recessie, beurskrach, vergrijzing • Verzekeren (onafhankelijke ’micro’ risico’s, 6) • Moreel gevaar: wat is noodlot en eigen verantwoordelijkheid (links/rechts) • Sparen (voor eigen risico) versus verzekeren (trends) • Selectie: ontslagbescherming, langlevenrisico • Verzekeren versus herverdeling • Voordelen collectieve verzekeringen • Moreel gevaar versus selectie (gezin) • Vroeg investeren (vroege interventie)

26. Goede tijden, slechte tijden (6,8) • Macro risico’s (8) • Wie kan het beste dragen? • Risicoaversiteit (verliesaversie) • Werkgever versus werknemer (dynamiek) • Eigen vermogen versus vreemd vermogen • kapitaalmarkt als markt voor risico’s • Internationale kapitaalmarkt • pensioenfondsen: jong versus oud • Delen over de tijd • Sparen; ongecorreleerde risico’s • AOW en overheidsschuld na tweede wereldoorlog

27. Welvaart en groei (7) • Vrije tijd • Spitsuur en pensioen (arbeidsethos) • Sparen • Hoeveel geduld? • Kwaliteit menselijk kapitaal • Ondernemerschap: risico en prikkels • Is veranderen leuk? • Sociale cohesie • Normen en waarden • Vertrouwen, noodlot, om kunnen gaan met verschil • Eenheid en verscheidenheid

28. Hulpmiddelen • Experimenten • Speltheorie • Onderhandelen • ICT • Wiskunde = formele modellen • Een efficiënte taal • Discussie • Essays