TRADYCYJNE I WSPÓŁCZESNE TRENDY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ

1. TRADYCYJNE I WSPÓŁCZESNE TRENDY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ MAREK SOBCZYŃSKI Zakład Geografii Politycznej

2. PLAN WYKŁADU • Początki geografii politycznej • Tradycyjne kierunki badawcze • Geografia polityczna w Polsce • „Nowa” geografia polityczna i jej trendy badawcze • Perspektywy dalszego rozwoju geografii politycznej

3. Początki geografii politycznej FRYDERYK RATZEL (1844-1904) „PolitischeGeographie” Wyd. 1897 r. „Anthropogeographie” Wyd. 1882 tom1 1891 tom 2

4. Silny wpływ determinizmu darwinistycznego • „Celem geografii politycznej jest wyjaśnianie praw wzrostu populacji i państw” (F. Ratzel) • Państwo rozumiano jako żywy organizm podlegający wszystkim prawidłowościom rozwoju biologicznego. • „Pomiędzy terytorium i państwem, które na nim powstało, zachodzą ścisłe związki organicznej jedności, dlatego wzrostem i ekspansją organizmu państwowego rządzą prawa biologii” (F. Raztel)

5. Tradycyjne kierunki badawcze geografii politycznej • Organiczny – państwo jako żywy organizm • Krajobrazowy –obserwacja i analiza zagospodarowanego krajobrazu, w szczególności obiektów będących wynikiem układu stosunków politycznych (położenie, obszar, kształt państwa, podział administracyjny, granice państwowe, ugrupowania międzynarodowe) • Ekologiczny – badanie przystosowania się społeczeństwa (jego struktury politycznej) do charakteru terytorium

6. Pojawienie się geopolityki RUDOLF KJELLÉN (1864-1922) Termin „geopolitiken” pojawił się w 1899, szerzej zdefiniowany w: „Staten som Lifsform” Wyd.1916 wyd. niemieckie 1917 „Der Staat als Lebensform”

7. Typologię państw oraz ich wzajemne stosunki należy analizować według pięciu komponentów (organów) państwa: • kratopolityka - struktura władzy • demopolityka – struktura ludności • ekopolityka – struktura gospodarki • socjopolityka – struktura społeczna • geopolityka – struktura terytorium (R. Kjellén)

8. Kratopolityka – nauka o strukturze władzy dzieli się na: • Nomopolitykę – instytucjonalny kształt władzy • Praksypolitykę – instytucjonalne mechanizmy władzy • Archopolitykę – struktury wewnętrzne władzy

9. Demopolityka – nauka o strukturze ludności dzieli się na: • Etnopolitykę – nauka o narodach • Pletopolitykę – badanie istoty ludzkości • Psychopolitykę – badanie charakteru i wartości ludności

10. Ekopolityka – nauka o strukturze gospodarki dzieli się na: • Emporopolitykę – nauka o sferze wpływów i interesach państwa • Autarchiopolitykę – badanie stopnia samowystarczalności państwa • Ekonomopolityka – struktury i mechanizmy ekonomiczne

11. Socjopolityka – nauka o społeczeństwie dzieli się na: • Filopolitykę – nauka o strukturach społecznych • Biopolitykę – badanie systemów i mechanizmów stosunków społecznych

12. Geopolityka – nauka o strukturze terytorialnej państwa dzieli się na: • Topopolitykę – położenie państwa w stosunku do sąsiadów • Morfopolitykę – badanie kształtu terytorium państwa • Fizjopolitykę – charakterystyka fizyczna (rozmiar) terytorium

13. Początki rozwoju geopolityki wiążą się z ogłoszeniem kilku teorii: • Teoria „potęgi kontynentalnej” • Teoria „mocarstwa morskiego” • Teoria „potęgi półwyspowej” • Teoria „potęgi powietrznej” • Geopolityka regionalna i wielobiegunowa

14. Teoria „potęgi kontynentalnej” Sir HALFORD JOHN MACKINDER (1861-1947) „The Geographical Pivot of History” Wyd. 1904 Przewaga ziemi nad morzem, czyli państw kontrolujących wnętrza kontynentów nad państwami morskimi

15. PIVOT AREA (heartland) – sworzeń (serce) lądu Inner (marginal) crescent – wewnętrzny półksiężyc Outer (insular) crescent – zewnętrzny półksiężyc

16. H.J. MACKINDER„Democratic Ideals and Reality” Wyd. 1919

17. Teoria „potęgi kontynentalnej” Mackindera brzmi: • Who rules East Europe commands the Heartland(kto rządzi Europą Wschodnią rządzi ‘sercem lądu’) • Who rules the Heartland commands the World-Island(kto rządzi ‘sercem lądu’ rządzi ‘wyspami świata’) • Who rules the World-Island commands the World(kto rządzi ‘wyspami świata’ RZĄDZIŚWIATEM)

18. Rozwinięcie teorii Mackindera – czynnik kulturowy, Mitteleuropa i Lebensraum Gen. KARL HAUSHOFER (1869-1946) „Bausteine zur Geopolitik” Wyd. 1928 Institut für Geopolitik w Monachium Zeitschrift für Geopolitik Zał. 1924

19. Haushofer połączył teorie Ratzla i Mackindera z geostrategicznym interesem Niemiec (nazistowskich) • Herrenvolk – naród ‘panów’ • Volk ohne Raum – naród bez przestrzeni • Drang nach Osten – ekspansja na Wschód • Macht und Raum – władza i przestrzeń

20. Idea 3 panregionów Haushofera „Geopolitik der Pan-Ideen” wyd. 1931 • Pan-Europa – dominacja Niemiec i Włoch (rdzeń) nad Afryką, Bliskim i Środkowym Wschodem (peryferie) • Pan-Ameryka – dominacja USA nad Amerykami • Pan-Pacyfika – dominacja Japonii nad Azją Wschodnią, Australią i Oceanią

21. Idea 4 panregionów Haushofera 1941 • Pan-Ameryka – hegemonia USA • Pan-Europa – hegemonia niemiecko-włoska • Pan-Rosja – hegemonia ZSRR • Pan-Pacyfika – hegemonia Japonii

22. Teoria „potęgi morskiej” Kontradm. ALFRED THAYER MAHAN (1840-1914) „The Influence of Sea Power upon History” Wyd. 1890 „The Interest of America in Sea Power” Wyd. 1898 „Naval Strategy” Wyd. 1911

23. Morze jest przede wszystkim środkiem transportu, zatem ‘potęga morska’ jest ważniejsza od ‘potęgi lądowej’. (A.T. Mahan). Kształtuje ją 6 czynników: Czynniki terytorialne • Location – dostęp do mórz otwartych • Physical confirmation – ukształtowanie wybrzeża • Extent of territory – długość wybrzeża Czynniki społeczne • Number of population – liczebność narodu • Character of people – charakter narodowy, zdolności, umiejętności kupieckie • Character of government – determinacja rządu Morze daje dostęp do wszystkich państw na świecie (J. Richelieu)

24. Alfred T. Mahan będąc doradcą prezydenta T. Roosevelta zaproponował: Przekopanie kanału oceanicznego przez Międzymorze Ameryki Środkowej

25. Aneksję Hawajów i Samoa przez Stany Zjednoczone

26. Mahan absolutyzował znaczenie ‘potęgi morskiej’ dla zwycięstwa w konfliktach zbrojnych i dominacji politycznej. JULIAN CORBETT (1854-1922) „Some Principles of Maritime Strategy” Wyd. 1911 nie traktował ‘potęgi morskiej’ niezależnie, lecz jako ważną część strategii ogólnej (w ujęciu Carla von Clausewitza),a siły morskie miały pełnić rolę służebną wobec sił lądowych.

27. Teoria „potęgi półwyspowej” Nicholas J. Spykeman (1893-1943) „America’s Strategy in the World Politics” Wyd. 1942 „The Geography of the Peace” wyd. pośmiertnie w 1944 w oprac. Helen R.Nicol Kluczem do światowej hegemonii nie jest opanowanie heartlandu lecz pasa półwyspowego i wyspowego otaczającego Euroazję czyli obrzeża (rimland).

28. Teoria rimlandu Spykemana (1944) brzmi: • Kto panuje nad obrzeżami kontynentu (rimlandem) panuje nad Euroazją • Kto panuje nad Euroazją, panuje nad losami świata

29. Teoria „potęgi powietrznej” ALEXANDER DE SEVERSKY (Aleksandr Nikolajevič Prokofiev de Severskij) (1894-1974) „Victory Through Air Power” Wyd. 1942 „Air Power: Key to Survival” Wyd. 1950

30. Dominacja znaczenia sił lotniczych sprawia, że szczególnego znaczenia nabiera sąsiedztwo dwóch potęg USA i ZRRR poprzez Ocean Arktyczny (de Seversky 1950)

31. Regionalne i wielobiegunowe teorie geopolityczne powstały w opozycji do teorii Mackindera, Spykemana oraz ich zastosowaniu w doktrynie H.Trumana (containment – powstrzymania) SAUL BERNARD COHEN (1925- ) „Geography and Politics in a World Divided” Wyd. 1963 Świat nie jest geopolityczną jednością lecz składa się z odrębnych regionów o zróżnicowanym charakterze, tworzących jednak racjonalny system (S.B. Cohen)

32. Kontynentalny region euroazjatycki: Heartland i Europa Wsch.; Azja Wsch. (Chiny) Morski region handlowy: Anglo-Ameryka i Karaiby; Ameryka Pd., Europa Oceaniczna i Maghreb; Afryka Subsaharyjska, Azja Wyspowa i Oceania Samodzielne regiony geopolityczne: Azja Pd. (Indie); Azja Pd-Wsch., Bliski Wschód -shatterbelts Świat można podzielić na regiony o dwojakim charakterze: geostrategiczne i geopolityczne

33. Dwa obszary geostrategiczne odpowiadają dwóm mocarstwom świata bipolarnego (ZSRR-USA), samodzielne regiony geopolityczne znajdują się poza tym układem, przy czym wokół Indii tworzy się trzeci region geostrategiczny. Powolny rozpad systemu dwubiegunowego sprzyja powstawaniu stref bramowych (Gateway States/Regions) mających charakter łączników (Europa Środkowo-Wsch. i Karaiby). S.B. Cohen dostrzegł rozpad systemu bipolarnego już na początku lat 60.

34. Ewolucja postrzegania geopolityki w XX w. • „Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych. Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzystuje szeroko metody nauk geograficznych” (1927) • „Geopolityka jest paradygmatem, podejściem badawczym, racjonalizującym i wprowadzającym wymierność działań, które składają się na siłę państwa, jego zdolność utrzymywania i rozwoju terytorium, prowadzenia wojen i konfliktów. Geopolityka nie może pretendować do odkrywania prawidłowości rozwoju świata, a zatem nie może być nauką”(2003)

35. Geografia polityczna w Polsce WACŁAW NAŁKOWSKI (1851-1911) „Geograficzny rzut oka na dawną Polskę” Wyd. 1888 „Terytorjum Polski historycz -nej jako indywidualność gieograficzna” Wyd. 1912

36. EUGENIUSZ ROMER (1871-1954) „Rola rzek w historii i geografii narodów” Wyd. 1901 „Przyrodzone podstawy Polski historycznej” Wyd. 1912 „Polska. Ziemia i państwo” Wyd. 1917 Ekspert podczas Konferencji Wersalskiej 1918

37. Geografia polityczna okresu międzywojennego w Polsce rozwijała się w cieniu zasadniczego sporu o charakter położenia geopolitycznego kraju • W. Nałkowski optował za przejściowością terytorium Polski w rozumieniu uwarunkowań komunikacyj-nych, hipsometrii, tektoniki, klimatu. Ten właśnie czynnik, przedstawiany w duchu determinizmu geograficznego miał zdaniem Nałkowskiego tłumaczyć katastrofę I Rzeczy-pospolitej i źle rokować dla przyszłości polskiej państwowości.

38. Oponentem wobec poglądów Nałkowskiego był lwowski geograf Antoni Rehman, a później jego wybitny uczeń Eugeniusz Romer. • Teoria przejściowości, negująca istnienie naturalnych granic terytorium Polski, zdaniem obu lwowian godziła w istotę narodu polskiego i stanowiła próbę rehabilitacji mocarstw zaborczych. Rehman dostrzegał raczej indywidualność terytorium Polski potwierdzoną w układzie systemu hydrograficznego, stanowiącego naturalny pomost pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym, na obszarze którego od wieków kształtowała się polska przestrzeń polityczna.

39. Zarysowany dualizm poglądów, zazwyczaj pożądany w nauce, w okresie międzywo-jennym, w warunkach absolutnej supremacji obu geograficznych autorytetów, nie owocował niestety rozwojem dyskusji, lecz prowadził do kształtowania się odrębnych lokalnych „szkół”, co ostatecznie uniemożliwiło powstanie polskiej narodowej szkoły geografii politycznej. Dlatego rozwój tej nauki podlegał wpływom szkół zagranicznych początkowo niemieckiej i francuskiej, a później anglosaskiej.

40. Głównym przedmiotem zainteresowań polskiej geografii politycznej była problematyka: • kształtu terytorialnego Polski, jej położenia geopolitycznego, przebiegu granic i podziałów wewnętrznych w kontekście integracji obszarów trzech zaborów • mniejszości narodowych, religijnych i językowych • dostępu Polski do morza, przynależności Gdańska i związanych z tym stosunków z Niemcami • walki o polski interes narodowy, toczonej z niemieckimi geografami politycznymi i ich publikacjami na łamach Zeitschrift für Geopolitik, szczególnie po 1933 r.

41. Pośród wybitnych badaczy polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego wymienić należy ze „szkoły krakowskiej”: JERZY SMOLEŃSKI (1881-1940) „Przyrodzony obszar Polski i jego granice w świetle nowoczesnych poglądów” Wyd. 1926 „Geopolityczne bariery nadbałtyckie” Wyd. 1937

42. WALERY GOETEL (1889-1972) „O Jaworzynę” Wyd. 1922 „Spór o Jaworzynę a Park Narodowy Tatrzański” Wyd. 1925 Ekspert podczas Konferencji Poczdamskiej 1945

43. WŁADYSŁAW SEMKOWICZ (1878-1949) „Geograficzne podstawy Polski Chrobrego” Wyd. 1925 „Rozwój terytorialny Polski na podłożu geograficznym” Wyd. 1936

44. ANTONI WRZOSEK (1908-1983) Rozdziały poświęcone geografii politycznej (rozdz. XIV-XVIII) w dziele „Antropogeografia” Wielka Geografia Powszechna T. 1. wraz z B. Zaborskim Wyd. 1938

45. JAN FLIS (1912-1993) „Związek geograficzny dorzecza Odry z Polską” z B. Zaborskim Wyd. 1947 BOGDAN ZABORSKI (1901-1985) „Polskie pogranicze północne i zachodnie” Wyd. 1936 „Zmiany granicy państwowej na pograniczu polsko-czechosłowackim” Wyd. 1939

46. „Szkoła warszawska” polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego JERZY LOTH (1880-1967)

47. STANISŁAW SROKOWSKI (1872-1950) „Uwagi o Kresach Wschodnich” Wyd. 1924 „Czy słuszne są niemieckie pretensje do Polskiego Pomorza?” Wyd. 1927 Hasło „Geopolityka” w Encyklopedii Nauk Politycznych Wyd. 1937

48. STANISŁAW LENCEWICZ (1889-1944) „Geograficzne i strategiczne położenie Polski. Indywidualność geograficzna” Wyd. 1919 „Geografia wojskowa” Wyd. 1924

49. mjr. ROMAN UMIASTOWSKI (1899-1982) „Terytorium Polski pod względem wojskowym” Wyd. 1921 „Przyrodnicze podstawy obrony państwa” Wyd. 1922 „Geografja wojenna Rzeczypospolitej Polskiej i ziem ościennych” Wyd. 1924

50. LEON WASILEWSKI (1870-1936) „Wschodnia granica Polski” Wyd. 1923 „Granice Rzeczypospolitej Polskiej” Wyd. 1926 „Skład narodowościowy państw europejskich” Wyd. 1933