M A K R O E K O N O M I A

1. 1 M A K R O E K O N O M I A PODAŻ PIENIĄDZA POPYT NA PIENIĄDZ

2. 2 P L A N Z A J Ę Ć 1. Skąd się biorą pieniądze w gospodarce? 2. Kreacja pieniądza przez system bankowy 3. Elementy popytu na pieniądz 4. Polityka pieniężna w Polsce 1993-2001 RYNEK PIENIĄDZA

3. 3 CZĘŚĆ I. Podaż pieniądza RYNEK PIENIĄDZA

4. 4 SKĄD SIĘ BIERZE PIENIĄDZ W GOSPODARCE? podaż pieniądza = gotówka + wykreowany pieniądz kredytowy Pierwotna kreacja pieniądza: - wprowadzanie gotówki przez bank centralny do systemu - kredyty udzielane bankom komercyjnym przez bank centralny Wtórna kreacja pieniądza: - udzielanie kredytów przez banki komercyjne swoim klientom RYNEK PIENIĄDZA

5. 5 SKĄD SIĘ BIERZE PIENIĄDZ W GOSPODARCE? Podmioty biorące udział w kreacji pieniądza: 1. bank centralny 2. banki komercyjne (operacyjne) 3. sektor prywatny 4. budżet państwa RYNEK PIENIĄDZA

6. Bank centralny Banki komercyjne Sektor prywatny Sektor publiczny (budżet) gotówka gotówka depozyty kredyty dla banków komercyjnych rezerwy obowiązkowe kredyty z banku centralnego rezerwy obowiązkowe obligacje kredyty dla klientów obligacje gotówka gotówka obligacje kredyty bankowe depozyty obligacje 6 SKĄD SIĘ BIERZE PIENIĄDZ W GOSPODARCE? RYNEK PIENIĄDZA

7. Bank centralny Pierwszy Bank Komercyjny S.A. Drugi Bank Komercyjny S.A. 7 KREACJA PIENIĄDZA PREZ SYSTEM BANKOWY rezerwy = 5 rezerwy = 7,5 gotówka = 100 gotówka = 45 gotówka = 95 gotówka = 65 lokaty = 100 rezerwy = 5 rachunek bieżący = 95 rachunek bieżący = 45 kredyty = 75 kredyty = 95 Pierwszy Bank Komercyjny udziela kredytu w rachunku bieżącym na kwotę 95 zł innemu klientowi. Pierwszy Bank Komercyjny odprowadza rezerwę obowiązkową (stopa rezerw wynosi 5%), zmniejszając wielkość środków dostępnych dla kredytobiorców. Drugi Bank Komercyjny S.A. odprowadza rezerwę do banku centralnego (5% z 50 zł) w wysokości 2,50 zł Klient PBK S.A. zakłada lokatę terminową o wartości 100 zł Kredytobiorca Pierwszego Banku Komercyjnego S.A. spłaca ratę kredytu w wysokości 20 zł. Klient wykorzystuje środki z kredytu, aby uregulować własne zobowiązania (50 zł). Środki te trafiają na rachunek klienta Drugiego Banku Komercyjnego S.A. Proces kreacji kredytów może być dalej kontynuowany przez oba banki komercyjne działające w systemie bankowym gospodarki. gotówka = 50 gotówka = 47,5 rachunek bieżący = 50 rezerwy = 2,5 RYNEK PIENIĄDZA

8. 8 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Wprowadzenie gotówki do systemu bankowego (np. poprzez złożenie depozytu) prowadzi do wycofania części tych środków w postaci rezerwy obowiązkowej (naliczanej od każdego przyjętego depozytu) oraz możliwość przeznaczenia pozostałej kwoty na dalszą kreację pieniądza (poprzez udzielanie kredytów). Jeżeli kredyt zostanie wykorzystany, a środki te ponownie trafią do systemu bankowego, banki będą mogły dokonywać dalszej kreacji pieniądza (kolejne depozyty, kolejne rezerwy i kolejne kredyty). W ten sposób podczas kreacji pieniądza w systemie bankowym mamy do czynienia z procesami mnożnikowymi... RYNEK PIENIĄDZA

9. 9 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Skala potencjalnych procesów mnożnikowych zależy bezpośrednio od: 1. Wielkości gotówki wprowadzonej dostępnej dla gospodarki (publiczności) 2. Wielkości środków, jakie publiczność zechce przechowywać w systemie bankowym (tzw. stopa preferencji gotówkowych) 3. Wielkości rezerw obowiązkowych, które będą pomniejszały dostępne dla gospodarki środki z przeznaczeniem na kredyty Skala procesów mnożnikowych i w konsekwencji podaży pieniądza zależy oczywiście także od popytu na pieniądz (zwłaszcza kredyty) oraz pozostałych narzędzi polityki pieniężnej banku centralnego, które regulują kreację pieniądza w systemie bankowym. RYNEK PIENIĄDZA

10. stopa preferencji gotówkowych(ile złożyć w postaci depozytów w bankach?) rezerwa obowiązkowa(do banku centralnego) kredyty wykorzystanie kredytu oznacza, że część środków trafia z powrotem do obiegu, a stopa preferencji gotówkowych mówi znowu o tym, ile pozostanie w systemie bankowym jako depozyty rezerwa obowiązkowa(ale mniejsza niż poprzednio) kredyty(ale mniejsze niż poprzednio) 10 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY GOTÓWKA U PUBLICZNOŚCI ŚRODKI W DYSPOZYCJI BANKÓW ŚRODKI W DYSPOZYCJI BANKÓW RYNEK PIENIĄDZA

11. 11 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Wprowadzamy następujące oznaczenia i zależności: D - depozyty płatne na każde żądanie (a vista) a - stopa rezerwy obowiązkowej (jaki procent każdego depozytu ma zostać wycofany z obiegu w postaci rezerwy); na przykład stopa a = 5% oznacza, że z każdych 100 zł depozytu 5 zł staje się rezerwą a 95 zł może stać się kredytem; Wtedy wielkość rezerw obowiązkowych (R) od przyjętych depozytów (D) i stopie rezerwy (a) wyraża się wzorem: R = a · D RYNEK PIENIĄDZA

12. 12 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY C - gotówka w obiegu c - stopa preferencji gotówkowych (jaką wielkość gotówki będę przechowywać posiadając depozyt o wartości 1 zł); na przykład stopa c = 20% oznacza, że dokonuję takiego podziału środków pomiędzy depozyty i gotówkę, że przy 100 zł depozytu będę również posiadać 20 zł gotówki; Wtedy wielkość gotówki (C) przy przyjętych depozytach (D) i stopie preferencji płynności (c) wyraża się wzorem: C = c · D RYNEK PIENIĄDZA

13. 13 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY B - baza monetarna M1 - agregat pieniężny o najwyższym stopniu płynności (pieniądz transakcyjny) Zachodzą przy tym następujące zależności: B = C + R oraz M1 = C + D Wykorzystując otrzymane wcześniej zależności mamy: B = c·D + a·D = (a+c)·DM1 = c·D + D = (c+1)·D Dzieląc wyrażenia stronami i przekształcając mamy: RYNEK PIENIĄDZA

14. 14 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Otrzymana zależność pokazuje, że: 1. Im większa jest baza monetarna tym więcej pieniądza można wykreować 2. Im wyższa stopa preferencji gotówkowych (im więcej środków przechowujemy w postaci gotówki), tym mniejszy jest mnożnik kreacji pieniądza i mniejsze możliwości zwiększania podaży pieniądza (jak to sprawdzić: policz pochodną mnożnika po c i zobacz, że jest ujemna) 3. Im wyższa jest stopa rezerw obowiązkowych, tym mniejsze są możliwości kreacji pieniądza (jak to sprawdzić: policz pochodną mnożnika po a i zobacz, że jest ujemna) RYNEK PIENIĄDZA

15. 15 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Aby dokonać uogólnienia poprzednich rozważań dla wszystkich agregatów wprowadzamy następujące oznaczenia: D - depozyty a vista w bankach komercyjnych T - depozyty terminowe w bankach komercyjnych S - wkłady oszczędnościowe w bankach komercyjnych R - rezerwy obowiązkowe w aktywach banku centralnego i pasywach banków komercyjnych V - kredyty refinansowe udzielone przez bank centralny bankom komercyjnym K - kredyty udzielone klientom przez banki komercyjne Z - skumulowane rezerwy obowiązkowe z poprzednich lat (skala wpływu banku centralnego na procesy pieniężne w poprzednich okresach) RYNEK PIENIĄDZA

16. 16 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Mamy wtedy następujące zależności: Równowaga bilansowa banków komercyjnych (poza innymi pozycjami aktywów i pasywów, które nie biorą udziału w kreacji pieniądza): R + K = D + T + S + V skąd otrzymujemy: R - V = D + T + S - K Baza monetarna: B = C + R Rozszerzona baza monetarna: BE = C + R - Z Egzogenna baza monetarna (usuwamy wpływ banku centralnego): BEGZ = C + R - Z - V = C - Z + R - V RYNEK PIENIĄDZA

17. 17 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY oraz określenie bazy egzogennej jako: BEGZ = C - Z + D + T + S - K Podobnie jak poprzednio wprowadzamy stopy preferencji poszczególnych form pieniądza, kredytu i skumulowanych rezerw: C = c · D T = t · D S = s · D K = k · D Z = z · (D + T + S) = z · (1 + t + s) · D oraz ostateczne określenie bazy egzogennej jako: BEGZ = (c + (1 - z - k) ·(1 + t + s)) · D RYNEK PIENIĄDZA

18. 18 KREACJA PIENIĄDZA PRZEZ SYSTEM BANKOWY Wprowadzając określenia agregatów pieniężnych jako: M1 = C + D = (c + 1) · D M2 = C + D + T = (c + 1 + t ) · D M3 = C + D + T + S = (c + 1 + t + s) · D oraz wykorzystując wzór na bazę monetarną mamy odpowiednie mnożniki kreacji poszczególnych form pieniądza oraz wzory na wielkość tej kreacji w warunkach egzogennej bazy monetarnej: RYNEK PIENIĄDZA

19. 19 CZĘŚĆ II. Popyt na pieniądz RYNEK PIENIĄDZA

20. 20 POPYT NA PIENIĄDZ Zazwyczaj wskazuje się na trzy motywy popytu na pieniądz: 1.motyw transakcyjny („wiem, że czekają mnie transakcje i muszę posiadać odpowiednie zasoby pieniądza transakcyjnego, aby móc je zrealizować” 2.motyw przezornościowy („oprócz transakcji, o których wiem, że nastąpią, mogę potrzebować środków pieniężnych na dodatkowe transakcje, których nie jestem pewien”) 3.motyw spekulacyjny („mogę tak alokować posiadane zasoby pieniężne, aby uzyskać dodatkowy zysk; niestety, wraz ze wzrostem zysku rośnie także ryzyko”) RYNEK PIENIĄDZA

21. koszty alternatywne koszty zamian 21 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY PROBLEM 1. Jeżeli będę przechowywać pieniądz tylko w postaci transakcyjnej (gotówki lub lokat a vista), to stracę dochody, które mógłbym dostać gdybym przechował je w postaci lokat... PROBLEM 2. Jeżeli będę przechowywać pieniądz tylko w postaci lokat to dostanę za to wyższe odsetki, ale nie będę mógł dokonywać transakcji, albo za każdym razem, kiedy będę chciał jej dokonać będę musiał zamienić lokatę na gotówkę - a to kosztuje: czas, dojazd, prowizje... Całkowite koszty posiadania pieniądza trzeba optymalizować, a więcznaleźć taką strukturę form pieniądza aby koszty te były minimalne. RYNEK PIENIĄDZA

22. 22 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: KOSZTY ALTERNATYWNE Wprowadźmy następujące oznaczenia: j - oprocentowanie lokat, a więc pieniądza poza agregatem M1 (mniej płynnego, ale przynoszącego dochód) m1 - ilość pieniądza, jaką przechowujemy w postaci M1 (w ujęciu realnym, tj. zakładamy, że inflacji nie ma lub posługujemy się kategoriami realnymi) Ka - koszty alternatywne, związane z przechowywaniem pieniądza o wartości m1 w postaci najbardziej płynnej Wtedy koszty alternatywne wyrażają się wzorem: Ka = j ·m1 czyli wszystko to, co posiadamy w postaci m1 nie przynosi dodatkowego dochodu. RYNEK PIENIĄDZA

23. 23 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: KOSZTY ZAMIAN Wprowadźmy następujące oznaczenia: b - koszt jednej zamiany pieniądza do postaci transakcyjnej (zakładamy, nie zależy on od wielkości transformowanej kwoty, ale jest stały przy każdej zamianie, obejmuje bowiem koszt dojazdu do banku, prowizję, wartość czasu, jaki na to poświęcamy itp.) m1 - ilość pieniądza, jaką przechowujemy poza pieniądzem transakcyjnym, która musi zostać transformowana, aby dokonać transakcje  - ilość zamian, jakie należy dokonać aby dokonać transakcje Kz - koszty zamian, związane z przechowywaniem pieniądza o wartości m1 w postaci nietransakcyjnej (M2) Wtedy koszty zamian wyrażają się wzorem: Kz = b · RYNEK PIENIĄDZA

24. M1 Y czas 24 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: ILOŚĆ ZAMIAN Jeżeli na początek roku będziemy posiadać pieniądz transakcyjny o wartości m1 = Y (gdzie Y oznacza PKB) i cały ten zasób wykorzystamy stopniowo na transakcje w ciągu roku, to nie będziemy potrzebować żadnych zamian (bo wszystko już mamy w postaci pieniądza transakcyjnego), a więc  = 0 Średni poziom gotówki wynosi wtedy: To tak, jakby zamiast coraz mniejszej ilości pieniądza M1 (od Y do 0) krążył wciąż pieniądz o wielkości (Y/2) RYNEK PIENIĄDZA

25. M1 Y czas 25 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: ILOŚĆ ZAMIAN Jeżeli na początek roku będziemy posiadać pieniądz transakcyjny o wartości m1 = Y/2 (gdzie Y oznacza PKB) i cały ten zasób wykorzystamy stopniowo na transakcje w ciągu roku, to będziemy musieli wykonać jedną zamianę (bo pieniądz wystarczy tylko na połowę transakcji), a więc  = 1 Średni poziom gotówki wynosi wtedy: To tak, jakby zamiast coraz mniejszej ilości pieniądza M1 (od Y/2 do 0) krążył wciąż pieniądz o wielkości (Y/4) RYNEK PIENIĄDZA

26. 26 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: ILOŚĆ ZAMIAN Powtarzając takie rozumowanie otrzymujemy zależności ilości transformacji pieniądza do postaci transakcyjnej w zależności od ilości pieniądza przechowywanego w postaci m1: Ostatecznie więc, koszty całkowite przechowywania pieniądza wyrażają się następującym wzorem: RYNEK PIENIĄDZA

27. koszty KC KZ KA tylko m1 tylko m2 optimum struktury koszty marginalne MKZ MKA tylko m1 tylko m2 27 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: OPTIMUM Analitycznie Graficznie Warunek równowagi Stąd: RYNEK PIENIĄDZA

28. 28 POPYT NA PIENIĄDZ TRANSAKCYJNY: WNIOSKI popyt na pieniądz transakcyjny w ujęciu realnym popyt na pieniądz transakcyjny w ujęciu nominalnym 1. Jeżeli rośnie dochód, rośnie popyt na pieniądz transakcyjny (wyższa produkcja, to więcej zawieranych transakcji) 2. Jeżeli rośnie poziom cen, rośnie popyt na pieniądz transakcyjny (wyższe ceny, to większe kwoty zawieranych transakcji) 3. Jeżeli rosną koszty zamian, rośnie popyt na pieniądz transakcyjny (będziemy więcej przechowywać w gotówce i lokatach a vista, bo transformacje staną się droższe) 4. Jeżeli rosną koszty alternatywne, maleje popyt na pieniądz transakcyjny (będziemy więcej przechowywać w lokatach, bo oszczędzanie stanie się bardziej opłacalne) RYNEK PIENIĄDZA

29. 29 POPYT PRZEZORNOŚCIOWY NA PIENIĄDZ Analogicznie jak w przypadku popytu na pieniądz transakcyjny optimum popytu przezornościowego szukamy minimalizując koszty całkowite przechowywania pieniądza w postaciach M1 i M2. Koszty te składają się - analogicznie - z kosztów transformacji i kosztów alternatywnych. Jedynym problemem jest oszacowanie wartości liczby dodatkowych transakcji (deficytów płatności), których się spodziewamy. Potrzebne do tego będzie odchylenie standardowe rozkładu prawdopodobieństwa wystąpienia deficytów (s). Wtedy w zależności od wielkości pieniądza m1 koszty wyrażają się jako: Minimalizując funkcję otrzymujemy ostatecznie funkcję popytu przezornościowego na pieniądz jako: RYNEK PIENIĄDZA

30. 30 POPYT PRZEZORNOSCIOWY NA PIENIĄDZ: WNIOSKI popyt przezornościowy na pieniądz w ujęciu realnym popyt przezornościowy na pieniądz w ujęciu nominalnym 1. Jeżeli rośnie zmienność (ryzyko) w rozkładzie nieoczekiwanych transakcji, rośnie popyt przezornościowy na pieniądz (jesteśmy przygotowani na większą liczbę nieoczekiwanych transakcji) 2. Jeżeli rośnie poziom cen, rośnie popyt przezornościowy na pieniądz (wyższe ceny, to większe kwoty zawieranych transakcji) 3. Jeżeli rosną koszty alternatywne, maleje popyt przezornościowy na pieniądz (będziemy więcej przechowywać w lokatach, bo oszczędzanie stanie się bardziej opłacalne) RYNEK PIENIĄDZA

31. 31 POPYT SPEKULACYJNY NA PIENIĄDZ: LITERATURA Na temat wyboru optymalnego portfela spekulacyjnego polecam do poczytania: Krzysztof Jajuga, Teresa Jajuga „Inwestycje. Instrumenty finansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria finansowa”, PWN Warszawa 1996 Rozdział 3. Analiza obligacji Rozdział 4. Analiza akcji. Dochód i ryzykoRozdział 5. Teoria portfela RYNEK PIENIĄDZA