SULARLA İLİŞKİLİ HASTALIKLAR

1. SULARLA İLİŞKİLİ HASTALIKLAR Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi

2. Genel Bilgiler • Dünya nüfusunun ~%20’si güvenilir olmayan içme suyu kullanmakta, • Yılda ~ 200 milyon insan su ile ilişkili hastalıklara yakalanmakta ve • Yılda >2 milyon kişi kirli sulara bağlı hastalıklar nedeniyle yaşamlarını yitirmektedir.

3. Genel Bilgiler • Yeryüzündeki tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. • Gelişmekte olan ülkelerde; • Atık suların ancak %5’inin arıtılabilmesi, • Endüstriyel ve evsel atıkların çevreye, akarsulara ve yer altı sularına denetimsiz bir şekilde verilmesi de ayrı bir sorundur.

4. Genel Bilgiler • Toplumdaki aktif hastaların ya da taşıyıcıların barsaklarındaki patojen mikroorganizmalar dışkı ile suya geçmekte ve sonuçta su, enfeksiyon kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. • Bu tür suların içilmesi, gıda hazırlamada kullanılması, banyo yapılması, hatta inhale edilmesiyle enfeksiyon gelişebilmektedir.

5. Genel Bilgiler • Sularla bulaşan enfeksiyöz ishaller, dünyadaki tüm ölüm nedenleri içinde 2. sırada yer almaktadır. • Sadece ABD’deki ishalli hastaların yıllık tıbbi bakım ve iş gücü kayıplarının maliyeti 6 milyar $’ı bulmaktadır.

6. Genel Bilgiler • Suların arıtılması ve dezenfeksiyonu, • Sağlıklı bir atık hijyeni sağlanması, • Sağlık ve hijyen konularında eğitim verilmesi su ile bulaşan enfeksiyonları azaltacaktır. • Yaşamın devamı açısından suyun ne denli önemli bir kaynak olduğu bilinciyle, bizden sonraki kuşaklara sağlıklı içme suyu ve yaşanabilir bir çevre bırakmamız konusunda bizlere çok büyük görevler düşmektedir.

7. Su Metabolizması • Gastrointestinal sisteme günde ~9 L sıvı gelir. • Oral alım …………………………. : 2 L • Tükürük …………………………... : 1 L • Mide sıvısı ……………………….. : 2 L • Safra-pankreas-ince barsaklar … : 4 L • Bu 9 L sıvının; • 8 L’si ince barsaklardan, • 800 mL’si kolondan geri emilir, • Kalan 200 mL sıvı dışkıyla atılır.

8. Sularla bağlantılı hastalıklar Bulaşma yollarına göre; • Sudan kaynaklanan hastalıklar • Su yokluğundan kaynaklanan hastalıklar • Suda yaşayan canlılarla bulaşan hastalıklar • Su ile bağlantılı vektörlerle yayılan hastalıklar

9. Sularla bağlantılı hastalıklar • Sudan kaynaklanan hastalıklar: • Özellikle ılıman ve sıcak iklimlerde insan ve hayvan dışkısı ile kirlenen sularda bol m.o. bulunur. • Aynı kaynaktan su alan insanların enfekte olmaları ile salgınlar çıkar (Tifo, Kolera, Viral Hepatit, vb). • Su kıtlığından kaynaklanan hastalıklar: • Susuzluğa bağlı olarak kişisel hijyen bozulur. • Vücudun, yiyeceklerin ve giysilerin yıkanamayışı nedeniyle hastalık yayılma olasılığı artar (Trahom, Basilli Dizanteri, Paraziter hst, vb).

10. Sularla bağlantılı hastalıklar • Suda yaşayan canlılarla bulaşan hastalıklar: • Bazı bakteriler ve parazit yumurtaları sulardaki omurgasız canlılarda (salyangoz, midye, vb) yerleşip, gelişir. • Bu tür suların içilmesi ya da kullanılması sonucu enfeksiyon (Tifo, V.Hepatit, Şistosomiazis) m.g. • Su ile bağlantılı vektörlerle yayılan hastalıklar: • Su birikintilerinde gelişen larvalardan çıkan sinekler, taşıdıkları patojen mikroorganizmalarla insanları enfekte ederler (Sıtma, vb).

11. İshal Dizanteri Giardiyaz Barsak parazitozları Dracunculiasis Tifo ve paratifo Yersinya enfeksiyonu Kolera Hepatit A ve E Trahom Sıtma Şistosomiazis Dengue humması Mantar hastalıkları Legionella enfeksiyonu Leptospira enfeksiyonu Kampilobakter enfeksiyonu Norwalk vb virüs enfeksiyonu Siyanobakteri toksikozları Onchocerciasis Arsenik zehirlenmesi Kurşun Zehirlenmesi Anemi Fluorosis Boğulma Malnutrisyon Sularla ilişkili hastalıklar

13. İshaller • İshal; dışkı miktarının ve sayısının fazlalaşması, kıvamının bozularak yumuşak, sulu bir görünüm alması olarak tanımlanır. • Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ishali; 24 saatte 3’ten fazla veya her zamankinden daha sık veya sulu dışkılama olarak tarif etmektedir. • Yalnızca sık dışkılama, kıvam bozuk değilse ishal sayılmaz.

14. İshaller • İshaller genellikle gastrointestinal sistemin enfeksiyonuna bağlı olarak oluşur. • Enfeksiyonun tipine göre sulu (kolera) veya kanlı (dizanteri) olabilir. • Gelişmekte olan ülkelerde hastaneye yatışların %30 nedeni ishaldir. • İshalli hastaların %80’i akut ishal, %10’u persistan ishal ve %10’u ise dizanteridir.

15. İshaller • İshaller dünyadaki ölümlerin %4’ünden sorumludur. • Dünyada her yıl 5 yaşın altındaki çocuklarda yaklaşık bir milyar ishal vakası görülmekte ve bunlardan ~2.2 milyon çocuk ölmektedir. • Ölenlerin çoğu iki yaşın altındadır ve ölüm nedeni genellikle akut dehidratasyondur. • Ölümle sonuçlanan ishal vakalarının %50’si akut ishal, %35’i persistan ishal, %15’i dizanteridir.

16. İshaller • İshalin etkeni bakteriyel, viral, paraziter olabilir. • Bunların da çoğu kontamine sularla bulaşır. • İshal ayrıca kızamık, sıtma gibi hastalıkların seyri esnasında da görülebilir. • Kimyasal ilaçların barsakları irritasyonu sonucu da ishal gelişebilir. • Ciddi ishal; sıvı-elektrolit kaybına yol açar ve hayatı tehdit edici olabilir.

17. İshaller • Oldukça koyu ve hacimli bir dışkı ile karakterize, az sıklıkta görülen ishal; büyük ihtimalle ince barsak hastalığına bağlıdır. • Kalın barsak tipi ishallerde ise; sık sık ve az miktarda dışkılama ile birlikte, dışkıladıktan sonra geçen kramp tarzında karın ağrısı vardır.

18. İshaller - Korunma ve Tedavi • İçme sularının arındırılması, • Sanitasyonun geliştirilmesi, • Kişisel hijyenin sağlanması, • Sağlık personelinin eğitimi, • Tedavide sıvı-elektrolit desteği ve beslenmeye devam edilmesi önemlidir.

19. Basilli Dizanteri (: Şigelloz) • Shigella cinsi bakterilerin neden olduğu, kanlı mukuslu ishal, karın ağrısı ve ateşle seyreden akut, enfeksiyöz bir kolittir. • Ülkemizde sık görülen bir enfeksiyondur. • <200 Shigella bakterisi dizanteri oluşturabilir. • Bakteriler soğuk ve nemli ortamlarda haftalarca, oda ısısındaki sularda 6 ay ve toprakta 9-12 gün canlı kalabilirler.

20. Basilli Dizanteri • Shigella’lar; kontamine sularla sulanan sebzeler ve hastaların kullandığı tuvaletlerle yayılabileceği gibi; sinekler de bulaşmada önemlidir. • En çok 1-5 yaşındaki çocuklarda görülür. • Kuluçka süresi 1-3 gün, • Dışkılama sayısı 20-40, • Antibiyotikler, tabloyu 2-3 gün içinde düzeltir.

21. Amipli Dizanteri (: Amebiyaz) • Entamoeba histolytica’nın neden olduğu kolittir. • Amip; dünyadaki en yaygın barsak przt.’lerinden, • Gelişmekte olan ülkelerin problemi, • Dünya nüfusunun ~ %10’u amip ile enfekte, • 1997’de 105 insan yaşamını yitirmiş, • Yurdumuzda, GAB ve Marmara’da yaygın.

22. Amipli Dizanteri • En önemli kaynak; portörlerdir • Portör; 15 milyon/gün amip çıkarır • Bulaşma; amip kistlerinin ağız yoluyla alınması ile olur. Eller ve karasineklerin de rolü büyüktür. • Kistler barsaklarda trofozoit haline dönüşür. • Bakteri, hücre ve gıdalarla beslenip, çoğalırlar. • Patojen hale gelip, dokulara saldırırlar.

25. Amipli Dizanteri • Kuluçka dönemi: birkaç gün-birkaç ay (6-10 gün) • Klinik: bulantı, kusma, karın ağrısı, ishal (8-40) • Dışkı; kanlı-mukuslu, ancak cerahatsiz olup, parlak kırmızı renkte ve kırmızı jöleye benzer görünümdedir. • Çocuklarda ateşle birlikte ölümcül seyreder, • Hastaların ¾’ünde 4 hafta kadar sürer.

26. Amipli Dizanteri - Korunma • Enfeksiyonun yayılmasında ilk kaynak sulardır, • Marul, maydonoz gibi sebzeler sık kontamine olur, • Suların kaynatılması ile amiplerin öldüğünden emin olunabilir, • Sebzeler kistlerden arındırılmak için pratik olarak; • kuvvetli deterjanlarla yıkanmalı ve • sirke içinde 10-15 dakika bekletilmelidir.

27. Giardiasis • Etken; Giardia lamblia • Az sayıda (10-15) kist enfeksiyon oluşturabilir • Asıl kaynak sular olmasına rağmen, besin kaynaklı küçük salgınlar da bildirilmiştir. • Dünyanın her bölgesinde ve tüm yaş gruplarında görülmekle birlikte, çocuklarda daha sıktır. • Kuluçka süresi 1-3 haftadır. • Yağlı dışkılama, kilo kaybı, malabsorbsiyon, .. • Kronik ishal, çocuklarda gelişme geriliği..

29. BARSAK PARAZİTLERİEnterobius vermicularis (:Kıl kurdu) • İnsanlardaki en yaygın parazittir. • İç çamaşırı giyme oranı düşük toplumlarda ve ilkokul çocukları arasında daha yaygındır. • Kıl kurdu birkaç ay - birkaç yıl yaşayabilir. • Ağız yoluyla alınan yumurtalar ince barsakta açılır, dışarı çıkan larvalar çekumda olgunlaşır, barsak mukozasına yapışarak, kan ve organik maddelerle beslenirler.

30. Enterobius vermicularis • En fazla dikkat çeken bulgu, geceleri anüs çevresindeki kaşıntıdır. • Ayrıca; burun kaşıntısı, diş gıcırdatma, uyku düzensizlikleri ve kâbus görme de bulunur. • Yüzme havuzlarındaki klor düzeyi, yumurtaların ölmesi için yeterli değildir. • Kuru ve sıcak ortamlar yumurtalar için öldürücüdür.

32. Ascaris lumbricoides (:Barsak solucanı) • Dünyada ve ülkemizde ikinci sıklıkta görülen barsak parazitidir. Yaşam süresi bir yıldır. • Dünyada ~1milyar kişi bu parazitle enfekte olup, her yıl 60 bin kişinin ölümüne yol açmaktadır. • Okul öncesi ve okul çocuklarında daha sıktır. • TR’de Doğu, GAB ve İç Anadolu’da yaygındır. • Esas konakçısı insandır. • Yumurtalar; insan dışkısı ile kontamine toprakta ve kirli sularla yıkanmış sebzelerde bulunur.

33. Ascaris lumbricoides • Ascaris yumurtaları, toprakta 22oC’de üç hafta, 5-10oC’de iki yıl kadar canlılıklarını korurlar ve nemli ortamda iki hf. içinde enfektif hale gelirler. • Bulaşma; içinde larva bulunan yumurtaların oral yolla alınmasıyla olur. Kuluçka süresi 70 gündür. • Karın ağrısı, bulantı-kusma, kabızlık yada ishal yanında; burun kaşıntısı, diş gıcırdaması ve ağızdan salya akması; ayrıca ürtiker, ateş, terleme ve gece korkuları bulunabilir.

37. Tifo ve Paratifo • Tifo; Salmonella typhi’nin sebep olduğu ateş, baş ağrısı, karın ağrısı, şuur bulanıklığı ile karakterize, insanlara özgü, sistemik enf. hast. • Paratifo ise; Salmonella paratyphiA, BveC bakterilerinin neden olduğu, semptomların tifodan daha hafif olduğu klinik tablodur.

38. Tifo • Enfekte insanların idrar ve dışkıları ile kontamine olmuş su ve gıdaların alınması ile bulaşır. • Kanalizasyon sularının, içme ve kullanma sularına karışması sonucu tifo salgınları görülür. • Hastaların kullandığı bardak, havlu gibi eşyalar.. • Sinekler mekanik taşıyıcılık yapar. • Dünyada yılda 17 milyon kişi enfekte olmaktadır.

39. Tifo • Salmonella’ların doğal yerleşim yerleri barsaklar, • Toprak, akarsu ve diğer su kaynaklarında bulunur. • 7oC – 48oC ısıda ve pH 4 – 8 arasında ürerler. • 65.5oC’de 37 saniyede, 74oC’de ise 1 saniyede inaktive olur. • Salmonella’lar doğrudan temas ettiklerinde dezenfektanlara çok duyarlı olup, dezenfeksiyon için kullanılan klor konsantrasyonlarında ölürler.

40. TifoBakterinin canlılığını koruma süresi:

41. Tifo • Hastalık; içinde bol miktarda bakteri bulunan su ve yiyeceklerin, çiğ veya az pişmiş olarak tüketilmesi sonucunda gelişir. • Kuluçka süresi ortalama 10-14 gündür. • 1.hf: Halsizlik, baş ağrısı ve yavaş yükselen ateş.. • 2.hf: Ateş ~40oC, hasta dalgın ve şuuru bulanıktır. Barsaklar gazlı, yüz soluk, dil paslı, dudaklar kuru ve çatlaktır. Hastaların ~%50’sinde ishal vardır.

42. Tifo • Komplikasyonlar: barsaklarda kanama ve delinme, safra kesesi ve yolları enf, perikardit, miyokardit, arterit, osteomiyelit, orşit, Kc ve dalak apseleri, vb. • Tifoya bağlı ölüm oranı <%1 dir. • Hasta olmadıkları yada hastalığı geçirdikleri halde, dışkı ve/veya idrarlarında bakteri bulunan kişilere taşıyıcı (portör) denir. • Antibiyotik tedavisi; tifo ve paratifoda 14 gün, lokal organ enfeksiyonları ve kronik taşıyıcılığın giderilmesi için 4-6 hf sürdürülür.

43. TifoKorunma: • Aşıların koruyuculukları %100 değildir. • Kişisel hijyen kurallarının eksiksiz uygulanması, • Taşıyıcıların tespit edilip, tedavi edilmesi, • Taşıyıcıların gıda ile ilgili işlerde çalıştırılmaması • Hastaların kullandığı tuvaletlerin dezenfekte edilmesi, • Hastalarla temastan sonra ellerin yıkanması • Su ve yiyeceklerin temiz olması, • Sağlıklı atık giderim sistemi kurulması çok önemlidir. • ABD’de 1920’de 36 000 olgu Gıda hijyeni ve temiz su sağlanması 1968 500 olgu

44. Viral Gastroenteritler • Vücudun en geniş mukoza yüzeyi ve en büyük lenfoid organı olmaları nedeniyle barsaklar, virüslerin üremesi için uygun alan oluştururlar. • Viral gastroenteritler tüm dünyada önemli bir sağlık sorunu olmaya devam etmektedir. • Gelişmekte olan bölgelerde sadece rotavirüs enfeksiyonları, yılda 1 milyon kişinin ölümüne neden olmaktadır.

45. Viral Gastroenteritler • Gastroenterite yol açan başlıca virüsler: • Rotavirüs, • Norwalk virüsü, • Calcivirüs, • Enterik Adenovirüs, • Astrovirüs • Coronavirüs, • Parvovirüs • Pestivirüs, • Bredavirüs, vd.

46. Rotavirüsler • Reovirüs ailesinden olup, çift sarmal RNA içerirler • Bu virüs, elektron mikroskopta tekerlek gibi göründüğü için bu adı almıştır. • A’dan F’ye dek tanımlanan grupları vardır. GE salgınlarına en sık A grubu yol açar • A grubunun 14 serotipi olup, 1-4 arası serotipler insan hastalıklarına neden olur.

47. Rotavirüsler • Rotavirüsler; dezenfektanlara ve sabuna görece dirençli, klor ve klordioksitli bileşiklere duyarlıdır. • Mide asidi ile inaktive olurlar. • Sularda, havuzlarda, ellerin ve eşyaların üzerinde uzun süre canlı kalabildiklerinden, ishal salgınlarına yol açmaları kolaylaşmaktadır.

48. Rotavirüsler • Rotavirüs enfeksiyonları, gelişmekte olan ülkelerde çocukluk ishallerinin en sık etkenidir. • İshale bağlı ölümlerin %10-20’sinden sorumludur. • Hastaneye yatmayı gerektiren ağır ishallerin yarısı Rotavirüs’e bağlıdır. • İshaller; kış aylarında yoğunlaşır. • Anneden geçen antikorlar nedeniyle, yaşamın ilk 5 ayında pek görülmez. • Anne sütü ile beslenen bebeklerde seyrektir.

49. Rotavirüsler • Kreş ve çocuk yuvalarında tekrarlayan ishallere, • Su kaynaklı salgınlara yol açabilir. • Kuluçka dönemi ortalama 2 gündür. • Bulaşıcılık hali; ishal öncesi dönemde başlayıp, ishalin kesilmesinden 10 gün sonraya kadar devam edebilir.

50. Rotavirüsler • İshal; hafif ateş, kusma ve bol sulu dışkılama ile birden bire başlar. • Dışkıda kan ve mukus yoktur. • Kusma 2-3 gün, ishal 4-5 gün sürer. • Seyrek olarak kronikleşir. • Sıvı ve elektrolit kaybına bağlı asidoz gelişebilir. • Genellikle kendiliğinden iyileşirse de nadiren menenjit, ani bebek ölümü sendromu ve Crohn hastalığına yol açar.