Wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

1. Wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich fot. Anna Hoffmann-Niedek

2. Rozwój wielofunkcyjny i zrównoważony wsi Rozwój wielofunkcyjny i zrównoważony wsi • ma na celu poprawienie sytuacji bytowej mieszkańców wsi poprzez rozwijanie wielokierunkowych form aktywności społecznej, gospodarczej (w szczególności pozarolniczej) i kulturowej w poszczególnych gminach i regionach. • polega na przyjmowaniu przez wieś nowych funkcji, mogących znacznie zredukować panujące tam bezrobocie i podnieść ekonomiczną i estetyczną atrakcyjność wsi jako miejsca do życia i pracy. Koncepcja rozwoju wielofunkcyjnego powstała w latach 80-tych, kiedy spostrzeżono (głównie w krajach zachodnich UE), że na obszarach wiejskich zaczyna dominować jedna „funkcja” – produkcja rolnicza. fot. Anna Hoffmann-Niedek

3. II filar Wspólnej Polityki Rolnej W 1992 r. w UE przyjęto pakiet zmian komisarza ds. rolnictwa UE Raya Macsharry'ego. Miał on na celu zmianę ówczesnej polityki rolnej, powodującej nadprodukcję żywności, stagnację dochodów gospodarstw rolnych mimo zwiększających się nakładów, jak również spadek liczby zatrudnionych w rolnictwie. Wprowadzono mechanizmy zachęcające rolników do wcześniejszego przechodzenia na renty strukturalne i rezygnacji z działalności rolniczej, a także do zakładania gospodarstw leśnych i agroturystycznych jako alternatywnych form działalności rolniczej, które korzystnie oddziałują na stan środowiska naturalnego. Kluczowym zadaniem jest przeciwdziałanie procesowi wyludniania się wsi. fot. Anna Hoffmann-Niedek

4. Założenia rozwoju wielofunkcyjnego • gospodarka obszarów wiejskich powinna się w coraz większym stopniu opierać na inicjatywie przedsiębiorcy wiejskiego. • tworzenie nowych miejsc pracy na terenach wiejskich, głównie w małych miasteczkach i większych wsiach „kluczowych”. • zrównoważony rozwój infrastruktury – sprzyja temu odpowiednio opracowany (zgodnie z zasadami ekorozwoju) plan przestrzennego zagospodarowania, strategia zrównoważonego rozwoju lokalnego i inne dokumenty planistyczne, powstałe metodą partycypacyjną, z uwzględnianie opinii społeczności lokalnych. fot. Anna Hoffmann-Niedek

5. Obszary rozwoju lokalnego rynku pracy • wytwarzanie żywności i produktów lokalnych i wysokiej jakości smakowej i żywieniowej, • produkcja energii ze źródeł odnawialnych (rozwój instalacji wykorzystujących energię: wiatru, słońca, wody, biomasy, biogazu, ciepła ziemi), • turystyka wiejska, ekoturystyka i agroturystyka, • ochrona przyrody, tworzenie i konserwacja atrakcji przyrodniczych, • przetwórstwo rolno-spożywcze, • drobna produkcja, naprawy i podwykonawstwo (tzw. outsourcing) • rzemiosło i rękodzieło, w tym tradycyjne i regionalne, • drobny handel, • rozwój organizacji pozarządowych (stowarzyszeń i fundacji), działających w obszarze pomocy społecznej, usług społecznych i wolontariatu, kultury i sztuki, sportu i rekreacji, edukacji (w tym ekologicznej) • usługi dla ludności (w tym komunalne), • rozwój lokalnych przedsiębiorstw społecznych dla osób zagrożonych marginalizacją (np. długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, uzależnionych, starych). http://office.microsoft.com/pl-pl/images

6. Rolnictwo ekologiczne (1) „Rolnictwo ekologiczne jest to system gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych, nie przetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych” (U. Sołtysiak) Rolnictwo nastawione na wytwarzanie żywności wysokiej jakości żywieniowej i smakowej metodami przyjaznymi środowisku powinno być istotnym elementem zrównoważonego rozwoju wsi. fot. Anna Hoffmann-Niedek

7. Rolnictwo ekologiczne (2) Do zadań rolnika ekologicznego należy również kształtowanie i pielęgnacja krajobrazu rolniczego. Różnorodność biologiczna przyczynia się do zachowania równowagi w środowisku produkcji rolniczej. Współzależności między organizmami nie dopuszczają do przewagi ich niektórych grup Dewizą rolnictwa ekologicznego jest zapobieganie zamiast zwalczania, czyli przeciwdziałanie masowemu występowaniu chorób i szkodników przez stwarzanie równowagi biologicznej w środowisku. http://office.microsoft.com/pl-pl/images http://office.microsoft.com/pl-pl/images

8. Rolnictwo ekologiczne (3) Międzynarodowa Federacja Ruchów Rolnictwa Ekologicznego (IFOAM – International Federation of Organic Agriculture Movments). Rozporządzenie Rady EWG nr 2092/91 w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz oznakowania jego produktów i środków spożywczych. Pierwsze regulacje prawne rolnictwa ekologicznego w Polsce zostały przyjęte w 2001 r. Obecnie obowiązuje ustawa o rolnictwie ekologicznym z dn. 25 czerwca 2009 r. (Dz. U. z 2009 nr 116, poz. 975). W 2011 r. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przyjęło Plan Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2011 – 2014. http://office.microsoft.com/pl-pl/images fot. Anna Hoffmann-Niedek

9. Cele rolnictwa ekologicznego • produkcja żywności o wysokiej jakości biologicznej • utrzymanie dobrej jakości wód powierzchniowych i gruntowych, gleby i powietrza • utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych – bioróżnorodności i estetyki krajobrazu • zwiększenie turystycznej atrakcyjności terenu (regionu) (m. in. poprzez rozwój agroekoturystyki) • rozwój małych zakładów przetwórstwa produktów ekologicznych • zmniejszenie bezrobocia poprzez większe lokalne zapotrzebowanie na siłę roboczą oraz wzrost ilości miejsc pracy w rolnictwie, przetwórstwie i agroturystyce • wzrost dochodów i poziomu życia mieszkańców wsi • rozwój demokratycznych metod zarządzania środowiskiem • zwiększenie ekologicznej świadomości mieszkańców wsi fot. Anna Hoffmann-Niedek

10. Perspektywy rolnictwa ekologicznego • polskie rolnictwo jest predestynowane do stosowania ekologicznych metod produkcji żywności • na koniec 2010 r., w Polsce kontrolą jednostek certyfikujących objętych było ponad 20 tys. gospodarstw ekologicznych, co stanowiło 20% wzrost w stosunku do 2009 r. • najwięcej ekologicznych gospodarstw rolnych znajduje się w województwach: zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim i małopolskim • w okresie 2003 - 2010 powierzchnia użytków ekologicznych wzrosła 8,5-krotnie i stanowi obecnie ok. 2,8% całej powierzchni użytkowanej rolniczo w Polsce • śmiertelne zagrożenie dla rolnictwa ekologicznego stanowią uprawy roślin modyfikowanych genetycznie (GMO), grożąc zanieczyszczeniem genetycznym atestowanych upraw ekologicznych oraz, jak pokazują badania, negatywnie wpływających na populacje pożytecznych owadów fot. Anna Hoffmann-Niedek

11. Rolnictwo ekstensywne Rolnictwo ekstensywne – to taki sposób gospodarowania, w którym nie stosuje się sztucznych środków wspomagających uprawy. • nakłady pracy są wysokie, lecz poza tym czynnikiem produkcji, nie wymaga ono wysokich nakładów kapitału, energii i technologii • dla osiągnięcia odpowiedniej ilości plonów wymaga ono jednak znacznych areałów produkcji • przyczynia się do utrzymania różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego http://office.microsoft.com/pl-pl/images

12. Rolnictwo intensywne upadek gospodarstw rodzinnych i wyludnianie się wsi, a tym samym zanik tradycyjnej struktury wsi i tradycyjnych więzi społeczności lokalnych, negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze – zanik żyzności i skażenie gleb oraz wód powierzchniowych i podziemnych agrochemią, spadek różnorodności biologicznej oraz ujednolicenie krajobrazu (monokulturowe obszary upraw), dominacja jednej funkcji gospodarczej – produkcji rolnej – jednofunkcyjność obszarów wiejskich. Przeciwieństwem ekstensywnych metod uprawy ziemi jest rolnictwo intensywne (przemysłowe) odpowiedzialne za szereg negatywnych zjawisk społecznych, ekologicznych i gospodarczych: http://office.microsoft.com/pl-pl/images

13. Rolnictwo integrowane • W Polsce integrowana produkcja rolna (IP) jest regulowana przepisami: • ustawy o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 849) oraz rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2010 r. w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. z 2010 r. Nr 256, poz. 1722). • Od 2007 r. integrowana produkcja została uznana za krajowy system jakości żywności. • Producenci, wytwarzający płody rolne w systemie Integrowanej Produkcji, mają prawo posługiwania się certyfikatem IP wydawanym przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) oraz mogą oznaczać swoje produkty zastrzeżonym znakiem (logo) integrowanej produkcji. • cechuje się mniejszym zużyciem nawozów mineralnych i pestycydów, niż w rolnictwie intensywnym • stosuje się odpowiedni płodozmian, polepszający strukturę i żyzność gleby • ochrona roślin prowadzona jest przede wszystkim metodami mechanicznymi i jedynie uzupełniana pestycydami http://office.microsoft.com/pl-pl/images

14. Rolnictwo ekstensywne a intensywne Głównym zarzutem po adresem rolnictwa ekologicznego jest niska wydajność i pracochłonność, a tym samym kosztowność produkcji. Do rzeczywistych kosztów rolnictwa intensywnego nie wlicza się wszakże tzw. „kosztów zewnętrznych”: - kosztów degradacji przyrody (zubożenia biologicznego i zanieczyszczenia gleb i wód, zanieczyszczenia genetycznego GMO) - kosztów społecznych (kosztów depopulacji wsi i kosztów zdrowotnych) Efektywność ekonomiczna rolnictwa intensywnego w długofalowej perspektywie ma słabe podstawy, gdyż koszt ekologiczny i społeczny intensyfikacji rolnictwa jest odsuwany w przyszłość, a zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju nie powinniśmy żyć kosztem przyszłych pokoleń. http://office.microsoft.com/pl-pl/images

15. Agroturystyka i turystyka wiejska Agroturystyka – forma wypoczynku, wykorzystująca bazę noclegową i warunki do rekreacji związane z gospodarstwem rolnym i jego otoczeniem przyrodniczym. Turystyka wiejska obejmuje również inne rodzaje działalności, związane z życiem na wsi, jej kulturą, historią, religijnością, obyczajami. Funkcje agroturystyki: • Socjopsychologiczne - związane z kontaktem mieszkańców miast z wsią i jej tradycjami - przenikanie się kultury miejskiej i wiejskiej, • Ekonomiczne – pozyskiwanie przez gospodarstwa rolne nowych źródeł dochodu oraz impulsów do dalszego ich rozwoju, w tym rozwoju oferty produktowej gospodarstw, • Środowiskowe – związane z ochroną i dbałością o środowisko naturalne wsi. fot. Anna Hoffmann-Niedek

16. Rola władz lokalnych we wspieraniu agroturystyki • wspieranie rolników zajmujących się agroturystyką w działalności promocyjnej, m. in. przez współorganizowanie wyjazdów na giełdy i targi turystyczne, • wydawanie folderów i katalogów z ofertą agroturystyczną. • współorganizowanie z ośrodkami doradztwa rolniczego kursów i szkoleń agroturystycznych dla osób myślących o uruchomieniu działalności agroturystycznej, ale także dla rolników już zajmujących się agroturystyką w celu podniesienia jakości usług. • opracowanie strategii rozwoju agroturystyki jako elementu lokalnej strategii zrównoważonego rozwoju. Strategia powinna obejmować badanie potencjału rynku turystycznego, planowanie rozwoju turystyki, (roz-)budowy infrastruktury turystycznej, promocji oraz przygotowania kadr na potrzeby turystyczne. fot. Anna Hoffmann-Niedek

17. Marketing terytorialny Marketing terytorialny – stosowanie szeregu instrumentów i działań marketingowych, mających na celu wzrost zdolności konkurencyjnej danego obszaru (np. gminy) w stosunku do innych tego rodzaju jednostek geograficznych. Zadaniem władz  lokalnych jest planowanie rozwoju turystyki z uwzględnieniem możliwości (pojemności) lokalnego środowiska przyrodniczego (antropopresja) i pozostałych miejscowych zasobów społecznych, infrastrukturalnych, technicznych i kulturowych. fot. Anna Hoffmann-Niedek Podstawę zarządzania lokalną gospodarką turystyczną, a także czynnikiem kształtującym lokalną samorządność w turystyce stanowią samodzielne podmioty prowadzące działalność gospodarczą w zakresie turystyki i agroturystyki.

18. Produkt lokalny i regionalny, grupy producentów produkty lokalne i regionalne= produkty specjalnej i gwarantowanej jakości • Ich wytwarzanie opiera się na historii, tradycji i specyfice miejsca, w których były od dawna wytwarzane, będąc swoista własnością regionalną. • Nie jest to system patentowany, lecz ochrony specyficznej jakości i marki. • Produkty regionalne stanowią ok. 10% produkcji rolno-spożywczej w Europie a ich udział stale wzrasta. • W Polsce dynamika rejestracji produktów lokalnych i regionalnych nie odzwierciedla istniejącego potencjału. http://office.microsoft.com/pl-pl/images

19. Bariery rozwoju produktów lokalnych i regionalnych Do istotnych barier w rozwoju szerszej oferty produktów regionalnych w Polsce należy: • brak tradycji wytwarzania przez rolnika produktu zamiast wyłącznie surowca; • brak rozwoju sprzedaży bezpośredniej produktów regionalnych i lokalnych na szerszą skalę, w wyeliminowaniem zbędnych pośredników; • brak firm przetwórczych i organizacji producenckich. http://office.microsoft.com/pl-pl/images W przełamywaniu tych barier szczególną rolę mają do odegrania organizacje samorządu gospodarczego. W skali ogólnokrajowej w Polsce działa: Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego

20. System „Jakość Tradycja” (1) Surowce do produktów regionalnych/lokalnych pochodzą z gospodarstw ekologicznych lub z gospodarstw  o systemie produkcji stosujących  Dobrą Praktyką Rolniczą i Dobrą Praktykę Hodowlaną z wyłączeniem GMO i muszą być w pełni identyfikowalne. Produkty te muszą się charakteryzować: • tradycyjnym składem, • tradycyjnym sposobem wytwarzania, • szczególną jakością wynikającą  z ich tradycyjnego charakteru, • szczególną jakością lub reputacją  odróżniającą je od produktów należących do tej samej kategorii. http://office.microsoft.com/pl-pl/images http://office.microsoft.com/pl-pl/images

21. System „Jakość i Tradycja” (2) Zalety systemu „Jakość i Tradycja”: • motywuje do aktywności gospodarczej • pobudza przedsiębiorczość • integruje samorządy lokalne, • podmioty gospodarcze i społeczne • wprowadza nową jakość do produktu turystycznego (oferty turystycznej regionu) i ułatwia promocję regionu (obszaru) http://www.produkty-tradycyjne.pl/specjalne/produkty-wedlug-znakow-jakosci.html

22. Lokalne grupy producenckie (1) Efektywność ekonomiczna wytwarzania produktów lokalnych wymaga, aby były one wytwarzane w odpowiedniej skali – sprzyja temu organizowanie się wytwórców w zorganizowane grupy producentów. Grupa producentów może się zorganizować do wspólnego wytwarzania produktu (np. wspólna serowarnia) lub współdziałania na którymś z etapów wytwarzania produktu i sprzedaży (np. sortownia czy chłodnia) lub podejmowania skoordynowanych działań promocyjnych i marketingowych. Każda z form prawnych organizowania się producentów może być wykorzystana w celu złożenia wniosku o rejestrację do Komisji Europejskiej w celu uzyskania znaków: - Chronionej Nazwy Pochodzenia lub Chronionego Oznaczenia Geograficznego; - Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności (regulowane Rozporządzeniami Rady WE Nr 509/2006 oraz 510/2006 z dn. 20 marca 2006 r.). http://office.microsoft.com/pl-pl/images

23. Lokalne grupy producenckie (2) Formy organizacyjne: - konsorcjum (umowa cywilno-pranwa) - porozumienie o utworzenie grupy. Jedną z form grup producentów, mającą status prawny jest grupa producencka. Podstawy prawne organizowania się grup producenckich, które chciałyby korzystać z pomocy ze środków publicznych tworzą: • ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2000 r., Nr 88, poz. 983 z późn. zm.); • Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wykazu produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych, minimalnej rocznej wielkości produkcji towarowej oraz minimalnej liczby członków grupy producentów rolnych, znowelizowane w marcu 2011 r. (Dz. U. Nr 72, poz. 424). http://office.microsoft.com/pl-pl/images

24. Lokalne grupy producenckie (3) Grupa producencka powinna prowadzić działalność jako przedsiębiorca mający osobowość prawną, w formie spółki z o.o., spółdzielni, zrzeszenia lub stowarzyszenia. Podstawowe wymogi i zasady obowiązujące przy tworzeniu i funkcjonowaniu grupy producenckiej są następujące: • grupa jest utworzona przez producentów jednego produktu lub grupy produktów, • działa na podstawie aktu założycielskiego, • przychody ze sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy stanowią więcej niż połowę przychodów grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, dla których grupa została utworzona, • została wpisana do rejestru, który prowadzi marszałek województwa właściwy ze względu na miejsce siedziby grupy. W celu uzyskania wsparcia dla grupy producentów ze środków PROW 2007-2013 (Działanie 133) może ubiegać się organizacja mająca dowolną formę prawną, która łączy podmioty gospodarcze aktywnie biorące udział w systemie jakości żywności dla określonych produktów lub środków spożywczych.

25. Zielone miejsca pracy (1) Koncepcja „zielonych miejsc pracy” wychodzi naprzeciw dwóm podstawowym problemom jednostek samorządu terytorialnego: • bezrobocie • osiągnięcie europejskich standardów ochrony środowiska Zielone miejsca pracy = wszelkie miejsca pracy powstające w związku z podejmowaniem inwestycyjnych i bezinwestycyjnych przedsięwzięć, których efektem jest zmniejszenie presji na środowisko ze strony gospodarki i konsumpcji. „Zielony rynek pracy” jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się rynków i jako jeden z niewielu wykazuje dodatni wzrost stopy zatrudnienia na przestrzeni ostatnich lat. http://office.microsoft.com/pl-pl/images

26. Zielone miejsca pracy (2) Można wyróżnić dwa sposoby rozumienia „zielonych miejsc pracy”: 1. Ekologizacja miejsc pracy już istniejących: • wprowadzanie i podwyższanie standardów ochrony środowiska, • wdrażanie technik i technologii proekologicznych, • wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach, w tym w komunalnych jednostkach gospodarczych i administracyjnych (ISO 1400x, EMAS), • uczestniczenie w programach „Czystszej Produkcji”, • uwzględnianie kryteriów ekologicznych w zamówieniach publicznych i in. 2. Tworzenie nowych miejsc pracy http://office.microsoft.com/pl-pl/images

27. Tworzenie zielonych miejsc pracy (1) Obszary wiejskie: • rolnictwo ekologiczne i promocja produktów lokalnych (wysoka pracochłonność metod upraw), • programy rolno-środowiskowe w ramach II filaru Wspólnej Polityki Rolnej; • ochrona dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, krajobrazu i bioróżnorodności, starych odmian roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych • agro-eko-turystyka; • odnowa wsi i rustykalnego krajobrazu. http://office.microsoft.com/pl-pl/images

28. Tworzenie zielonych miejsc pracy (2) Obszary wiejsko-miejskie: • prace przy rozwoju infrastruktury ochrony środowiska (oczyszczalnie ścieków, w tym biologiczne, kanalizacja, instalacje proekologicznego zagospodarowania odpadów na potrzeby recyklingu); • wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (biomasy, energii słonecznej i wiatrowej, małe elektrownie wodne, kompostownie z odzyskiem biogazu); • selektywna gospodarka odpadami (sortownie odpadów, stacje przeładunkowe, kompostownie, rekultywacja i modernizacja wysypisk); • budownictwo proekologiczne (tzw. budynki pasywne, z proekologicznych materiałów budowlanych); • prace związane z likwidacją substancji szkodliwych – azbestu (eternitu) mogilników, PCB • praca w edukacji ekologicznej i proekologicznych organizacjach pozarządowych http://office.microsoft.com/pl-pl/images

29. Tworzenie zielonych miejsc pracy (3) Obszary miejskie: • termomodernizacja budynków i działania na rzecz zwiększania efektywności energetycznej (ustawa o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnychz 1998 r. spowodowała utworzenie lokalnych, nawet kilkusetosobowych rynków pracy); • ekologizacja transportu publicznego (zarówno logistyki, jak i paliwa); • rozwój sieci sklepów z atestowaną żywnością ekologiczną i produktami „przyjaznymi środowisku” (biodegradowalność opakowań, oszczędność, powtórne użytkowanie i odzysk materiałów i surowców); • rewitalizacja terenów zdegradowanych (poprzemysłowych). http://office.microsoft.com/pl-pl/images

30. Perspektywy rozwoju zielonych miejsc pracy (1) • Wzrost efektywności i wydajności pracy na konwencjonalnym rynku pracy powoduje zmniejszenie zapotrzebowania na pracę • „Zielone rynki pracy” cechują dużą dynamiką wzrostu, jak również pracochłonnością (np. rolnictwo ekologiczne) • Szczególnie dynamicznie rozwijającym się w „zielonym” kierunku, pracochłonnym sektorem gospodarczym jest selektywna gospodarka odpadami na potrzeby recyklingu materiałowego i organicznego, • Zielone (zrównoważone) zamówienia publiczne – systemowe zazielenianie rynku http://office.microsoft.com/pl-pl/images

31. Perspektywy rozwoju zielonych miejsc pracy (2) http://office.microsoft.com/pl-pl/images

32. Perspektywy rozwoju zielonych miejsc pracy (3) http://office.microsoft.com/pl-pl/images

33. Działania JST na rzecz rozwoju zielonego rynku pracy • Przyjęcie koncepcji ekorozowju gminy (związku gmin) jako głównego priorytetu i naczelnej zasady lokalnej strategii rozwoju, opracowanie programu wykonawczego tej strategii metodą partycypacyjną oraz systemu wskaźników i jego konsekwentna realizacja; • Integrowanie lokalnej polityki społecznej, gospodarczej i ekologicznej – jest to warunek osiągnięcia celów wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich; • Stworzenie systemu zachęt (finansowych, przetargowych, podatkowych, promocyjnych) nagradzających prośrodowiskowe działania gospodarcze na terenach wiejskich; • Promowanie „czystych ekologicznie” lokalnych i regionalnych produktów wiejskich (zielony marketing). fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

34. Zapraszamy do zadawania pytań autorowi wykładu! fot. Anna Hoffmann-Niedek