Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 9): Naród - nacjonalizm - grupa etniczna

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 1. Naród a nacjonalizm: • nacjonalizm jako polityczna ideologia narodu (potrzeba dookreślenie narodu poprzez nacjonalizm); • zasada nacjonalizmu: • podziały narodowe winne pokrywać się z politycznymi, a ludzie sprawujący władzę winni należeć do tego samego narodu, co ich poddani. • powiązanie idei tworzenia (odzyskania) państwa narodowego z nacjonalizmem (ideologią narodową); • nacjonalizm nie może się obyć bez koncepcji narodu, tożsamości narodowej oraz uczuć narodowych.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 2. Ideologia (treść) nacjonalizmu – główne zasady: • naród jest grupą najważniejsza i naturalną; • przynależność do narodu nie jest kwestią jej wolnego wyboru, lecz jest zdeterminowana pochodzeniem (urodzeniem); • naród jest jedynym źródłem władzy politycznej, stąd genetyczny związek między nacjonalizmem a ideą suwerennością narodu; • każdy naród jest niepowtarzalny, który należy chronić i zachowywać; • interesy narodowe są nadrzędne w stosunku do innych interesów zbiorowych i jednostkowych; • naród jest z natury grupa homogeniczną, cechuje go jedność i solidarność; • w narodzie to, co rodzinne jest postrzegane jako lepsze od tego, co obce.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 3. Naród a nacjonalizm - zróżnicowania: • różnice semantyczne pojęcia „nacjonalizm”: • kraje anglosaskie jako neutralne, zaś na wschodzie Europy jako coś „złego” i nagannego (szowinizm - patriotyzm). • wiązanie nacjonalizmu z ideą suwerenności ludu (i państwem narodowym): • różnice między Francją (republika demokratyczna i mobilizacja równości) oraz Niemcami (odwołanie się do wspólnoty zakorzenionej w historii). • porównanie z „etnocentryzmem” i „trybalizmem”; • nacjonalizm jako zjawisko zmienne historycznie i geograficznie; • nacjonalizm jako ideologia jest niekompletna, stąd tendencja do łączenia się z innymi ideologiami.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 4. Kulturowe wymiary nacjonalizmu: •  podobieństwo nacjonalizmu do religii: • nacjonalizm jako „zastępcza” świecka religia; • rytuał y narodowe - imitacja form kultur religijnego; • naród i nacjonalizm - wchodzenie w społeczeństwie nowoczesnym na puste miejsce po kryzysie tradycyjnej religijności. • różnorodność nacjonalizmu jest wywołana rozmaitością ideałów politycznych i warunków, w jakich rodziły się i rozwijały ideologie narodowe (nacjonalizmy); • nacjonalizm jako zjawisko ogólnoświatowe (XIX wiek i I polowa XX wieku); • nacjonalizm a zjawisko nowoczesności – jako przeszkoda i przyczyna modernizacji (rozwoju).

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 5. Typologie (rodzaje) nacjonalizmu: • naród pojmowany jako demos lub etnos; • nacjonalizm „obywatelski” i „etniczny”; • lokowanie narodu na mapie świata innych narodów – eksponowanie wzoru braterstwa lub walki o byt; • nacjonalizm integralny; • nacjonalizm społeczeństw o głębokim poczuciu narodowym a nacjonalizm społeczeństwa o słabej tożsamości narodowej (nacjonalizm elity); • nacjonalizm państw narodowych i nacjonalizm narodów bez państw; • „druga młodość nacjonalizmu” (po 1989 r.) – zaskoczenie odrodzeniem nacjonalizmu mimo przekonania, że narody (państwa narodowe) tracą na znaczeniu z powodu globalizacji gospodarczej, uniwersalizacji kultury oraz dominacji „subiektywnej” perspektywy analizy narodu.

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 6. Współczesny nacjonalizm – od lat 80-tych XX wieku (właściwości): • może on, ale nie musi być zorientowany na tworzenie własnego państwa narodowego (narody mogą pozostawać niezależne od państwa); • nacjonalizm współczesny stawia mocno na rozróżnienie między nacjonalizmem „starym” (z XIX wieku) stawiającym na suwerenność ludów a nacjonalizmem stawiającym na samookreślenie kulturowe narodu; • nacjonalizm współczesny nie musi być związany koniecznie z elitami, jest bardziej masowy i bywa częściej reakcją przeciwko elitom globalnym; • współczesny nacjonalizm jest bardziej reaktywny niż aktywny, ma bardziej charakter kulturowy niż polityczny, jest bardziej skierowany na obronę swojej kultury niż budowę lub obronę państwa; • nacjonalizm współczesny jest kulturowy - jest on bardziej nakierowany na zachowanie odrębności wspólnoty kulturowej jako „esencji narodu”.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 6. Naród a grupa etniczna: • podobieństwa i różnice narodów i grup etnicznych: • kultura narodowa a etniczna; • sposób definiowania swojej tożsamości; • naród a państwo. • wskazywania na pokrewieństwa między grupą etniczną a narodem (grupy etniczne uważa się za „zalążki narodów”); • uznanie danej grupy etnicznej za naród ma daleko idące konsekwencje polityczne, gdyż to naród ma prawo do suwerenności politycznej; • „technologia narodu” (jak tworzyć naród?) - od grupy etnicznej do narodu.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 7. Technologia narodu – przykłady z Polski: • Łemkowie: • argumenty za: język i twórczość literacka, twórczość folklorystyczna i wspólnota losów; • podziały wewnętrzne i opcje etniczne, zróżnicowanie religijne i historia. • Ślązacy: • Jo nie jest ani Polok, ani Niemiec, jo jest Ślonzok – 3 sposoby interpretacji tego zdania: podkreślenie swojej inności; naród śląski istnieje; nie ma narodu śląskiego; • tożsamość śląska: rodzina, miejsce – region, gwara i „śląska krzywda”. • Kaszubi: • ewolucja terminologii : „grupa etnograficzna”, „grupa etniczna”, „mniejszość etniczna”, „grupa narodowa’”, „społeczność posługująca się językiem regionalnym”, „mały naród”.

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 8. Problemy „technologii” tworzenia narodów: • dla określenia, co jest grupa etniczną, a co narodem liczy się ostatecznie nie to co jest obiektywnie istniejące, lecz przekonania ludzi o tym, że stanowią określoną grupę i ich wola wytrwaniu w tym postanowieniu; • problemy tworzenia nowych narodów i „idei narodowych” - czynniki: • podstawowe (etniczność, terytorium, język, religia itp.); • generatywne (rozwój komunikacji i miast, nowoczesna armia itp.); • indukowane (kodyfikacja języka, narodowy system oświaty, administracja itp.); • reaktywne (obrona represjonowanej tożsamości i interesów, których obrona wyzwala poszukiwanie alternatywnej tożsamości w zbiorowej pamięci ludzi); • rola kontekstu historycznego, naród jest konstruowany kulturowo i politycznie w określonych warunkach, ale najważniejsze pozostaje to, jak, z czego, przez kogo i po co jest konstruowany?

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 9. Zakończenie - problemy metodologiczne badania tworzenia „nowych narodów”: • tworzenie „wspólnot wyobrażonych” czy „wspólnotowych wyobrażeń”?; • jak opisywać zjawiska ujawniania się idei narodowych w małych zbiorowościach etnicznych?; • strategiczne (i polityczne) znaczenie stosowanej terminologii etnicznej; • jak wyjaśnić konflikt między identyfikacją narodową (etniczną) a przynależnością do określonego narodu (państwa)?; • jak wyjaśnić żywotność idei narodowych?; • podejście „emic” (od środka grupy) i „etic” (z zewnątrz grupy) w badaniu zjawisk etnicznych; •  problem przyszłości „małych narodów” w Europie: UE (Europa regionów) i potrzeba instytucjonalizacji statusu etnicznego.