/ 1921-1940 ОНЫ УРАН ЗОХИОЛ

1. 1921- /1921-1940ОНЫ УРАН ЗОХИОЛ /Хувьсгалтуранзохиол/

2. ТухайнүеийннийгэмулстөрийнбайдалУрлагутгазохиолынтөлөвТухайнүеийннийгэмулстөрийнбайдалУрлагутгазохиолынтөлөв Аливаа улс орны соёл урлаг, уран зохиолын түүхэн хөгжлийг судлахдаа нийгмийн байгуулал, түүхэн цаг үетэй нь холбож үзэх нь нэн чухал. XIX зууны сүүл, XX зууны эхэн үеийн Монголын нийгэм цаг үе, гадаад дотоод байдал нь бүхэлдээ хувьсгалт өөрчлөлт, шинэчлэл хүчтэй өрнөсөн хөгжил хөдөлгөөнтэй онцлог үе байсан. Үүнд: 1. Испани, Голланд, Англи, Франц зэрэг орны колони байсан латин амеркийн бүс нутагт үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн амжилтан хүрсэн.

3. 2. Хими физикийн салбар шинжлэх ухааны шинэ нээлтүүд үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн. 3. Эдийн засгийн хөгжлийн хувьд Америк, Англи, Франц манлайлах болсон. 4. 1914-1918 онд дэлхийн II дайн дэгдэж, дайн дуусахаас нэг жилийн өмнө буюу 1917 онд Орос оронд Октябрийн хувьсгал ялсан нь дэлхийг донсолгосон үйл явдал болсон. 5. 1911 оны намар Хятадын тариачдын бослогоор Манж Чин улс унаж, Дундад иргэн улс байгуулагдсан ч 1919 оны хавар иргэний дайн гарсан. Дотоодын энэхүү хэцүү байдлыг ашиглан ХХ зууны эхэн үед Азид хамгийн анхны үйлдвэржсэн орон болох Япон Хятад руу довтолж 1937 он гэхэд Хятадыгбүхэлд нь эзэлсэн.

4. Гадаад нөхцөл байдал ийм хурцадмал үед Монгол оронд ч харь Манжийн эрхшээлээс гарах гэсэн оролдлого, бослого хөдөлгөөн удаа дараа гарч, цаашид Манжийн эсрэг тэмцэл хүчтэй өрнөсөөр 1920-иод оны эхэнд нийгмийн идэвхтэй бүлэглэлүүд байгуулагджээ. Үүний нэг илрэл нь 1919 оны намар Хятадын генерал Сю Шүжан Монголын автономитыг унагах үед Бодоо Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ.

5. Тухайн үед байгуулагдсан бүлгүүд нь дотоодоо Богд хааны тусламж, гадаад талдаа зөвлөлт орос улсын дэмжлэгтэйгээр эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэх болсон. 1921 оны 7 сарын 11 –нд монгол улс байгуулсныг тунхаглан зарлаж, Богдыг хэмжээт эрхт хаанд өргөмжилжээ. Энэ үеэс Монгол улсын түүхийн нэгэн цоо шинэ хуудас эхэлсэн юм.

6. 1921 оны Хувьсгалын дараагаар хувьсгалт шинэ уран зохиолын анхны бүтээлүүд мэндлэн, монголын уран зохиолд томоохон шинэтгэл гарсан юм. Энэ үеийн зохиол бүтээл нь ард түмэнд хувьсгалын шинэ үзэл санааг түгээх ухуулан таниулахад чиглэгдсэн хувьсгалт шинжтэй байв. 1921-1940-өөд оны монголын утга зохиолын хэл, уламжлалт гоо зүй уран сайхны сэтгэлгээнд шинэчлэл хийсэн Д.Нацагдоржийн бүтээлүүд нь хэл, төрөл, хэлбэр, үзэл санаа, дүрслэл уран сайхны аль ч талаараа голлох үүрэг гүйцэтгэж, чухал нөлөө үзүүлсэн юм.

7. Хувьсгалт уран зохиолын хөгжилд цаг үетэйгээ холбоотойгоор нөлөөлсөн хэд хэдэн хүчин зүйлс байв Сөрөг тал нь: Үндэсний соёлыг устгасан. Их хэлмэгдүүлэлт явагдсан. Нэг хүнийг дахин шүтэх үзэл ноёрхсон. эерэг тал нь: Ард түмэн бичиг үсэгтэй болж эхэлсэн. Шинэ сэхээтнүүд европын үрийг тарьсан. Орос улстай мэргэжилтэн солиоцсон Төр засгийн бодлого нийгэм цаг үеийн ололт амжилт нь эерэг нөлөө үзүүлсэн.

8. Хувьсгалын дуу Ард түмнээс эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцлийг явуулж байсан ширүүн тулалдаан дунд шинэ утга зохиол үүсэхдээ ардын аман зохиолын яруу найргийн хэлбэрээр ардын дууны баялаг уламжлалаар хөгжижээ. 1921 онд ялсан ардын хувьсгал нь Шивээ хиагт, Магнаг үсэгтэй туг, Улаан туг, өвгөн Лувсан хуурчийн зохиолсон “Агаараар нисдэг аэроплан” зэрэг дуунууд орно. 1921 îíû 3-ð ñàðûí 18-íä àðäûíæóðàìòöýðýãØèâýýÕèàãòõîòûãõàðüõÿòàäûíò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ÷ºëººëñºíõóâüñãàëûíàíõíû ò¿¿õòÿëàëòûíîðîéáºãòºðÄàìäèíñ¿ðýíãèéíäàðãàëñàíïóëåìёíòынñóìàíãèéõàíõóó÷èíäóóãààîðõèæõóâüñãàëûíäóóçîõèîõîîðñàíàëíýãäýíõóóð÷ Ãàâàð,äóó÷ Ãîìáîæàâìºí ×èìýääîðæ, Áÿìáàà, Íàâààíæàâíàðûíçýðýãàâúÿàñòíóóäîðîëöîí “ØèâýýÕèàãò” äóóãçîõèîæýý.Шивээ хиагт дуунд: ШивээхиагтыгавàхадШилэндэнлүүхэрэггүйШийдэжирсэнгамингШирмэнбөмбөгөөрсөнөөвДөрвөлжинсүмийнүүдэндДөрвөнпулемонтзоогоодДүрэмгүймуусайнгамигДөтийнзамаартонилгов

10. Магнаг үсэгтэй туг дуу АðäûíæóðàìòöýðýãÍèéñëýëõ¿ðýýã ÷ºëººëºõººðÿâàõçàìäаа “Ìàãíàã ¿ñýãòýéòóã”дууг зохиожээ. “Ìàãíàã ¿ñýãòýéòóã”дуунд: МагнагүсэгтэйтугийгээМагнайдээрээмандуулсанюмаахөМандажбаршгүйгаминчандруугМагадүнэнээрдарсанюмаахөАйхөзэхөАрдыннамынжурамтцэрэгээхөТодхонүсэгтэйтугийгээТолгойдээрээмандуулсанюмаахөТоолжбаршгүйгаминчандруугТойрчбүслээддарсанюмаахө

11. Улаан туг “Óëààíòóã” äóóãçîõèîõîäõóâüñãàëûí ¿éëõýðãèéíòóëãûí ÷óëóóãòàâèëöñàíòºäèéã¿é, ìîíãîëûíøèíý ¿åèéíõºãæìèéí óðëàãèéã ¿íäýñëýñýíÌ.Äóãàðæàâîðîëöæýý. Улаантугдуунд: УлаантугийгмандуулаадУлсынсүрийгбадруулаадУрвасанхулгайНайданвангУухайхийгээддарсанюмаахө хэмээнтүүхэнхүнийнэрийгдурдсанболон Шартугийгмандуулаад Шашнысүрийгбадруулаад Шавьнарболсонбандьнарбид Шамбалындайндмордовоохө хэмээндуулснаасүзхэдэнэдууньхувьсгалынэрхашигаасуравсанНайданванболонэнэхүүхувьсгалдоролцожяваа ч чухамучрыгньүлойлгосонламсүсэгтэнцэргүүд “Шамбалындайнд ”оролцожявнахэмээнитгэжбайгаазэргээсХиагтыгялсныдараажурамтцэрэгхүрээгэзлэхээрявахзамдаазохиосонболохньхарагдажбайна.

12. Ýäãýýðäóóõóâüñãàëûíøèíý ¿çýëñàíààãààðààòýð ¿åäýðñÿëãàð÷ àðäò¿ìíèéãõóâüñãàëûí ¿éëñòóðèàëàíäóóäàæáàéëàà. Òýãýõäýý “Õóâüñãàëûíàíõíûäóóíóóäíüøèíýóòãàñàíààãõóó÷èíõýëáýðýýðèëýðõèéëñýíàíòèòåçèéíõóóëèàðçîõèîãäñîíáºãººä /Ø.Ãààäàìáà 1964/ “ØèâýýÕèàãò”äóóãàíõ “Õ¿ðýëсүмийнүүдэндхүжээтавиадмөргөнө” õýìýýõõóó÷èíäóóíûàÿø¿ëãèéíõýëáýðèéãäóóðàéëãàíçîõèîñîíáîë “Ìàãíàã ¿ñýãòýéòóã”, “"Арванөнгийнцэцэг” гэдэгдууныаяаарзохиогдсонбол “Óëààíòóã” çýðýãàðäûíæóðàìòöýðãèéíæàãñààëûíäóóã “Дүнжингаравынард ”äóóíаасóëàìæëàëáîëгонзохиожээ. /Д.Цэдэв “Монголяруунайргийнуламжлалшинэчлэл” Уб.1974 тал.150-154/

13. Агаараар нисдэг аэроплан дуу Агаараар нисдэг аэроплан дуу нь 1921 онд алдарт хуурч Лувсан зохиожээ. Гол санаа нь ардын журамт цэргийн сүр хүч түүний байлдааны хүчит шинэ техникийг иагтсан байна. Тухайлбал: Агаараар нисдэг аэроплан нь Ардын намын журамт цэргийн зэвсгээ Алимад муусайн гамин чандрууг Алдалгүй сөнөөн дарсан юм аа хө хэмээн дуулдаг. Зураач Ү.Ядамсүрэн “Лувсан хуурч” 1968 70х 50 см

14. Яруу найраг /1921-1940/ Õóâüñãàëòóðàíçîõèîëûí ¿åèéíÿðóóíàéðàãньäàðààõòºðºëàíãèëëààðõºãæèæáàéñàíõýìýýíòîéìëîí ¿çýæáîëîõþì. ¯¿íä: 1. Óõóóëãûíø¿ëýã 2. Øîãõîøèí ø¿¿ìæëýëòø¿ëýã 3.Óëñòºð, èðãýíèéÿðóóíàéðàã 4.Óòãàóÿíãûíÿðóóíàéðàã

15. Хóâüñãàëòäóóàðäûíõóâüñãàëûíÿëàëòûíãàëäóíäõàìòòºðñºíáîëÿëàëòûãöààøèäã¿íçãèéð¿¿ëýíáýõæ¿¿ëýõÿâöàäóõóóëãûíø¿ëýãøèíýÿðóóíàéðãèéíòºðºëç¿éëèéííýãáîëîíõºãæиæýý. Åðíüóõóóëãûíø¿ëýãòóõàéíöàã ¿åèéííèéãìèéíçàõèàëãààðáè÷èãäýæáàéñàíáºãººä à÷ õîëáîãäîëíü ºíºº öàãòáóóðñàíãýæõýëæáîëíî. • Óõóóëãûíø¿ëýãíüóðàíñàéõíûçîðèëòîîñîîèë¿¿ãýýðóðàí ¿ãèéí õ¿÷ýýðó÷èðçîðèëãûãîéëãóóëàíñóðãàìæëàõ, óõóóëàíñýíõð¿¿ëýõ, òýãэсíýýðóíøèã÷ îëîíò¿ìýíäõóó÷íûõîöðîãäëûãèë÷ëýíõóâüñãàëûíçîðèëòûãóõàìñàðëóóëàíõ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéãã¿éöýòãýæáàéâ. Óõóóëãûíø¿ëýãíüìîíãîëûíõóó÷èíÿðóóíàéðàãòáàéñàíñóðãààëûíçîõèîëûíóëàìæëàëûãøèíýàãóóëãàä¿ðñëýëýýðøèíý÷èëñíèé ¿ð ä¿íä ¿¿ññýíþì. Òýãýõäýýõóó÷èíñóðãààëûíçîõèîëóóäàæòºðºõ ¸ñ, õ¿íèé ¸ñ ç¿éíòàëààðåðºíõèéëºíõèéñâýðëýñýíñóðãààëíîìëîëûíøèíæòýéáàéñàíáîëøèíýöàãèéíóõóóëãûíø¿ëã¿¿ä íüòîäîðõîéàìüäðàëûíä¿ðñëýë, èëòîäóðèàòóíõàãèéíàÿñòàéãààðààîíöëîãþì.

16. Ухуулгын яруу найргийн òîìõîíòºëººëºã÷èäíüèõçîõèîë÷ Ä.Íàöàãäîðæ, Ñ.Áóÿííýìýõíàðáàéëàà. ¯¿íèéãä¿ãíýæàêàäåìè÷ ïðîôåññîðÕ.Ñàìïèëäýíäýâ “Ñ.Áóÿííýìýõèéíóõóóëãûíø¿ëã¿¿ä óëñòºðèéíñýäýâòýéóðèàòóíõàãëàëûíàÿñòàéãààðààÿëãàð÷ áàéñàíáîë, Ä.Íàöàãäîðæèéíõóðàíõýëëýã, òîäîðõîéä¿ðñëýë, øîãàÿñá¿õèéýð¿¿ë ýíõèéíñýäýâòýéáàéâ” ãýæáè÷ñýíáàéíà. /1994/

17. Аливаахүнийболооднийгмийнамьдралынсайнсайханбайхадшийдвэрлэхүүрэггүйцэтгэхнэгэнчухалхүчинзүйлболямарнэгэнөвчинзовлонгүйэрүүсаруулбайхявдалюм. Хувьсгалаасөмнөхүеднийгэмнийтийгхамарсанэлдэвөвчинихбайжхүнамтүүндолноороонэрвэгдэжбайсанньбодиттүүхэнүнэнмөнбөгөөдүүнээснийгэмнийтийгангижруулахадшинэцагийнболовсонэмнэлэгонцгойүүрэгтэйбайв. Энэухаарлыгхүмүүстбийбологохынтулдзохиогдсоноорооэнэбүтээлухуулгынгэсэннэртомъёондхамаарагддаг. Харинэнэхүүухуулгыгшүлгээрилэрхийлэхдээдүрслэлийнямараргыгяажилэрхийлсэнньурансайхныталболохбөгөөдөдгөөбидэнэталаасньавчүзэхучиртайюм.

18. Түүний “Эрүүлбажаргал” шүлгийнтөгсгөлд: Жаргалыгхүсвэл Эрүүлийгхүс Эрүүлийгхүсвэл Эмнэлгийгхүс гэсэнньяахаргагүй “ухуулга” юм. Ухуулгынэнэхүүголсанаагаазохиолчяажгаргавгэвэл “Жаргал” гэсэнүгийн “Жаргалан” хэмээнсэтгэлднийцтэйуянгалагаястайболгонөөрчилжээ.Жишээнь: Жаргаланжаргаланжаргалан Энэертөнцийнтүмэнжаргалан Түүнийдотроосчухамжаргалан Эрүүлэнхийннэгэнжаргалан хэмээсэнхэсэгт “Жаргал” гэдэгүгийггурвантаадавтсанньугүгэндээуламилүүхүчоруулантэрхүүжаргалангийнзүгтуншигчийнанхаарлыгхандуулантатажбайна.

19. Энэүеийншүлгүүдийгхарахадõóó÷èíá¿ä¿¿ëýãõîöðîãäëûã ø¿¿ìæëýí ¿ç¿¿ëæ, øèíý ¸ñûãáàõäàíñóðòàë÷ëàõø¿ëýãèõýýðãàðàõáîëæýý. Үүнийнэгилрэлньөнãºðñºíáà ºíººãèéíàìüäðàëûãçóðàã÷ëàí ¿ç¿¿ëñýíД.Íàöàãäîðæèéí “Õóó÷èíìîíãîë-Øèíýìîíãîë” /1935/, Ò.Äý÷èíãóíãààãèéí “Áè÷èãîþóí” /1936/, ×èìèäèéí “Ãèø¿¿í ìèíèé ¿ëãýðèéãòîëèëíîóó” /1936/, çýðýãø¿ëã¿¿äýäýðäýìñî¸ëûíò¿ëõ¿¿ð áîëñîíõýëáè÷ãèéíáîëîâðîëûãýðõýìëýõ, àðäò¿ìíýýãýãýýð¿¿ëýõèõõýðýãòç¿òãýõèéíó÷èðутга, øèíæëýõóõààíäøàìäàõçýðýãîëîíàñóóäëûãäýâø¿¿ëýíòàâüæáàéëàà.

20. Ä.Ñýíãýýøèíýóðëàãèéãñóðòàë÷èëæ “Ãýðýëòòóÿà” /1935/, Ë.Öýíä-Î÷èðáèåèéíòàìèðûãñóðòàë÷èëæ “Ãàâøãàéáèåèéíòàìèð÷èä” ø¿ëãýýáè÷æýý. ̺íçàëóó ¿åèéíõíийõ¿ì¿¿æèë, ñî¸ëæèëò, íèéãýìäýýã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéãîëîíòàëààñ ºðãºíõ¿ðýýíäòàâüæáàéñàííüóõóóëãûíø¿ëýãòíýãýíøèíý ºã¿¿ëýìæáîëñíûãòýìäýãëýõíüç¿éòýéболовуу.¯¿íä: хàéðàíáàãàíàñààõàðàíõóéìóíõàãààð ºíãºð¿¿ëýõã¿éóõààíýðäýìäñóðàëöàõûãóðèàëñàí “Õàéðòáàãàíàñàà” /1937/, эðõ ÷ºëººãºº õàìãààëæ ¿íäýñíèéáàéäëààáàäðààõàäàíõààðàõûã ÷óõàë÷èëñàíÖ.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ñàíóóëãà” /1937/ Ä.Ñýíãýýãèéí “Àðèóíçàìààðàäèëõàíõºãæüå” Ñ.Äàøãîìáûí “Çàëóóíºõºäáàçàëóó÷óóäûíýâëýë” Æ.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí “Ø¿ëýãëýë” çýðýãíýëýýäø¿ëýããàð÷ýý. Ийнхүү 1930-ààä îíû ¿å хүртлээóõóóëãûíø¿ëýãáèåäààñàíáàéäàëòàéõºãæñºíбайна.

21. Шог хошин яруу найраг • 1920-1930-ààä îíûÿðóóíàéðàãòõóâüñãàëûíäóóóõóóëãûíø¿ëãèéíýíçýðýãöýýøîãõîøèí ø¿¿ìæëýëòø¿ëýãòîäîðõîé ÷èãëýëýýðõºãæèëòèéãîëñîíáàéíà.  ¯¿íèéíýãäýõ ¿íäñýí ÷èãëýëíüõóó÷íûõàðøàðôåîäîëíî¸ä, ìÿíäàãòóøààëòàííàðûíáóðàíã¿éøèíæàâèëãàã÷ ÷àíàðûãèë÷ëýíøèíýàõóé ¿çýëñàíààíû ¿¿äíýýñøîîëîí ø¿¿ìæëýõ, àðäûíõóâüñãàëààðóíàãààãäàæýðõìýäýëÿìáàõýðãýìзэргэмýýàëäñàíäààõàðàìñàíãàøóóäàæ ºøèðõºíòýìöýõàð÷ààã¿éáàéäëûãèë÷ëýíãàðãàææèãø¿¿ëýõýä ÷èãëýæáàéæýý.

22. ¯¿íèéäýýæíüìîíãîëûíõóâüñãàëûíóðàíçîõèîë÷äûíá¿ëãýìèéíàíõíûòàéëàíáîëîõ 1929 îíäãàðñàí “Óðàí ¿ãñèéí ÷óóëãàí” öîìèðëîãòõýâëýãäñýíÖ.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ãýëýíáàãýðãèé” Á.Ðåí÷èíèé “Øàðõóâàëçíàðò” Ä.×èìýäèéí “Ôåîäëûí ¿ã” çýðýãøîãõîøèíø¿ëã¿¿ä þì. Ýäãýýðø¿ëãèéãò¿ðæ 1930 îíû ¿åýñÄ.Íàìäàãèéí “Òýäõ¿ðýýýðãýæ, õ¿ðäýðã¿¿ëýõäýý” /1934/ Øè.Àþóøèéí “ªâãºíôåîäëûí ¿ã” /1935/ çýðýãíýëýýäøîãõîøèíø¿ëýããàðñàíáàéíà.

23. Ýíý ¿åèéíøîãõîøèíø¿ëãèéíõî¸ðäàõü ÷èãëýëíüýõîðíûхооòóñãààðòîòíîëäçàíàëõèéëæáàéñàíßïîíûõàðãèñò¿ðýìãèéëëèéíìºí ÷àíàð, ¿íýí í¿¿ð öàðàéãèë÷ëýõýäçîðèóëàãäñàííüíèéãýì ò¿¿õ-öàã ¿åèéíòóñãàëáîëæáàéëàà. ¯¿íä: Ã.Æàìúÿàíû “ßïîíõýìýýõò¿ðýìãèé” /1933/ Ñ.Ìèíæ¿¿ðèéí “Øóíàõàéäàéí, øóäàðãàäàéí” /1939/ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “ßïîíûñàìóðàé” /1939/ çýðýãø¿ëã¿¿äèéãíýðëэжболохюм.

24. Энэ үеийн шогхошиншүүмжлэлтшүлгийнтөрөлдД.Нацагдоржийнбүтээлтомхонбайрэзэлдэг. Үүний сонгодогжишээнь “Шогшүлэг” хэмээхзохиолюм. Хувьсгалынэхэнүеднийгмийнхоцрогдолболжбайсанфеодлынажтөрөхёсныөргөнзураггэмээрэнэшүлэгт: Хаадноёдторгодурданэрнэ Хамбаламмяндагцолэрнэ Хатадавхайсайханөнгөэрнэ Харцардуудэрхчөлөөгэрнэ гэж хуучиннийгмийнтөлөөлөгчдийнойрзуурынаминхувийнашигзавшаанхөөцөлдсөндүрийг харуулжээ. Мөн ардтүмэнэрхчөлөөгхүсч, залуучуудэрдэмболовсролхөгжилдэвшилдшамданулсорныхоотөлөөсанаатавьжбайгаагилэрхийлсэнньшүлгийншогсанаагиргэнийбадрангуйаястайболгожбайна.

25. Улс төр иргэний яруу найраг • 1920-30-аад оныяруунайрагтулстөр,иргэнийяруунайрагбиедаантүлхүүхөгжсөн бөгөөд шинэмонголыняруунайрагнь хувьсгалындуу “Шивээхиагт“-аарэхэлсэнболулстөриргэнийяруунайрагнь С.Буяннэмэхийн “Ардыннамынанхнышүлэглэл”/1921/ холбоомагтаалааргараагааэхэлжээ. ҮүнийдараагаарС.Буяннэмэх “Ардыннамынанхмандсанзэрэгаливаахэргийгтовчлоншүлэглэсэнхураангүйшүлэглэл”/1925/, “Ардыннамыняруутүүх”/1933/ зэрэгхолбоошүлгүүдээбичсэнюм. НамындууллыгС.Буяннэмэхонцгойанхаарчбичижбайсанньардыннамынанхныгишүүн, анхныпартизанынэг, хувьсгалынхэрэгтэхнээсньоролцожтууштайтэмцэж,энэхүү үйлявдлынамьдгэрчтүүхньболсныхоохувьдардтүмэндээүнэнийгойлгуулахыгхичээжбайсантайхолбоотойюм.

26. 1920-1930-аад оныулстөр-иргэнийяруунайрагтбаярёслол, тэмдэглэлтой,түүхтявдалтайхолбогдсоншүлэгтомхонбайрэзлэдгийгманайяруунайрагтгарсантусгайүзэгдэл ч гэжүзэжболохталтай. Үүнийг бид ДуучДоржийн “Арванхоёржил” /1931/, Ө.Чимэдийн “Намыниххурал” /1934/, Ц.Цэдэнжавын “Түүхтөдөр” /1937/ зэрэгшүлгээс харж болно. Мөн хувьсгалынудирдагчид, тэднийүзэлсанаа,үйлхэрэг, монголынхувьсгалынялалтадОктябрийнхувьсгалынүзүүлсэннөлөөзэрэгхоорондоогинжинхолбоотойтүүхэнхэрэгявдлуудулстөриргэнийяруунайргийнбаснэгэнөвөрмөцдүрслэгдэхүүнболсныгтүүхэнцагүетэйньхолбонүзэхньзохистойюм. ЭнэчиглэлийнбүтээлийндээжньД.Нацагдоржийнолондалдаршсан “Октябрь” /1931/ шүлэг юм.

27. ОКТЯБРЬ НэгмянгаесөнзуунарвандолдугаарондертөнцдээралдартОктябрийнхувьсгалмандаж Энэөдрийннарандvйлдвэрчинтариачныалххадуурөндөрөндөргялалзав Уралынбаруунэтгээдийггэнэтулаантугбvрхээддарлагдсанардуудынсэтгэлийгхөдөлгөв Зөвлөлтзасагтогтножертөнцийнчихнvдэндхувьсгалындуу, гэрэлзэргээртусав

28. ҮүнийгтүржС.Буяннэмэх “Октябрийнхувьсгал”/1936/,Т.Нацагдорж “Октябрь”/1935/, “Октябрийнулаантуяа”/1937/,М.Чимид “Улааннаран”/1937/ нарыншүлэг гарчээ. НөгөөталаароктябрийнхувьсгалардынхувьсгалынтухайдүрслэлньэдгээрхувьсгалынудирдагчВ.И.Ленин, жанжинД.Сүхбаатар нарындүрийгдүрслэхдээгинжинхолбоотойбайсныгтэмдэглэхньзүйтэймэтсанагдана. Ийнхүү улстөриргэнийяруунайрагтВ.Ленинийдүрийгдүрслэхдээнэгталаастүүнийэгэлжирийнбайдал, хүнлэгчанар, нөгөөталаастүүнийсургаалынүзэлсанаа, үйлхэргийнялалтнөлөөггаргахадголчлонанхаарчбайв. Энэхүүдүрслэлнь ардынхувьсгалындуунуудаданхтусгалааолжулмаарухуулгыншүлэгттомхонбайрэзлэсэнбөгөөдэнэ ньтэлэнөргөжсөөрулстөриргэнийяруунайргийннэгэнтомхонөгүүлэмжболсонньхарагддаг.

29. С.Буяннэмэх “Ленин”/1935/ шүлэгтээ : Цаглашгүйухаанонолтердийнихбагш Ертөнцийнёсныцагийгэзлэсэнэрдмийнихсартвахи хэмээндүрслэсэнболТ.Нацагдорж “Ленин” шүлэгтээ: ОюунтөгсЛенинбагшийнсургаал Орондэлхийнтүмнийзамыгзаагч гэжбичжээ. Мөн Г.Навааннамжилын “Ленинийдурсгалынөдөр” шүлэгтЛенинийүзэлсанаа,түүнийсургаалынхүччадал, үлэмжнөлөөгтунхагланзарлаж, суртчиланухуулсанаараанэгдмэлнэгэнсанаандзангидан өгчээ.

30. Утгауянгыняруунайраг 1920-1930-аад оныүеийняруунайрагтутгауянгыняруунайрагүүсэлхөгжлийнгараагаа монголэхорноомагтсанбайгалийнуянгаар эхэлсэн түүхтэй. Үүний илрэл нь Д.Нацагдоржийнолондалдаршсан “Минийнутаг” /1933/ найраглал юм.

31. 1930-аад оныбайгалийнуянгыншүлэгньДашням “Говь”/1931/, М.Ядамсүрэн “Хавар”/1934/, С.Буяннэмэх “Өвлийндундахүзэсгэлэн”/1935/, С.Дашдэндэв “Бороо”/1936/, Ц.Цэдэнжав “Говь”/1936/, Г.Сэр-Од “Өвлийннэгэнөглөө”/1937/, Ч.Чимид “Өвөлцаг”/1939/ зэрэголоншүлгээрхөгжилтийналхамаахийсэнбайна. С.Буяннэмэх “Өвлийндундахүзэсгэлэн” шүлэгтээ: Тунгалагмөрөнтольмэтцарцаж Бууралхадтүүнийдээрээсөнгийнө Хайлаасмодхажууталдньсэрвийж Цасанцацагсалаабүрдньнавсайна гэжөвөлцагийнбайгалийннамуунсүрлэгбөгөөдөнгөлүүнзургийгсэтгэлдбууталдүрсэлжээ.

32. Олонхишүлэгтбайгалийгдүрслэхзураглалынаргаөргөнбайртайнзэрэгцээтухайн үед байгалийнсайхандбахадсанхүнийсэтгэлийнхарьцаагнээнгаргахадихээхэнанхаарчбайлаа. Байгалийнуянгынхөгжилтөд 1935 онд “Дөрвөнцагийнэргэлт бахүнийажтөрөл хийгээд хөгшин залуугийн явдал” сэдвээрзарласануралдаанчухалтүлхэцболсон. Яруунайрагчдынурлахэрдэмурансайхнысэтгэлгээндмэдэгдэхүйцнөлөөүзүүлсэнэнэуралдаанд 27 зохиолчоролцожС.Буяннэмэхийн “Цагүебаамьдралага”/1935/, Д.Нацагдоржийн “Дөрвөнулирал”/1935/шүлэггүнухаанысэтгэлгээнийуянгаараа хоёрдугаарт оржээ.

33. ЭдгээршүлэгтС.Буяннэмэххосутгатшүлэгбичлэгийнбарилаардөрвөнцагийнэргэлтдэхбайгалийнүзэгдлийнургах, төлжиххагадрах, хувирахөөрчлөлтийгхүнийамьдралнасныөсөлтбууралттайзүйрлэлсэтгэмжээрхолбонөгүүлсэндүрслэлийнсонинаргыгхэрэглэсэнболД.Нацагдорж “Хүнбүрөтгөсийгүдэннялхасыгугтанмянгамянганжилөчүүхэн ч чөлөөзавгүй” амьдралынутгаучрыгэрэгцүүлсэнгүнухааныуянгыгбүтээсэнбайна. МөнугуралдаандшалгарсанА.Санжидын “Улираламьдралбахувирал”,Н.Наваан-Юндэний “Дөрвөнцагийнэргэлтхүнийажтөрөлхөгшинзалуугийнхувирал” шүлэг ч өвөрмөцсэтгэмжбичлэгтэйбүтээлүүдболсонюм.

34. 1920-1930-аад оныуянгыняруунайрагтхайрдурлалынсэдэв-өгүүлэмжтодорхойбайрыгэзлэдэгбөгөөд тгауянгыняруунайрагтэнэсэдвийганхД.Нацагдоржбахдамсайхнаардүрслэж суурьдэвсгэрийгнь тавьсанбайна. Үүнийдээжньнэгхэсэгтээардындуухэмээннэрлэгдсэн “Цэнхэрлэнхарагдана” /1923/ дуунышүлэгажээ. Уг дуунд: Цэнхэрлэнхарагданахөхө Цэцэгнавчтайуулбайнахөхө Чинзоригийгбаривалхөхө Цэнгэжболмооруулбайнахөхө гэсэнэнэхүүуянгатөгсөөдрөгсэтгэлийндуунаасбайгалийнүзэсгэлэнгооамьдралынсайнсайханхослосонуранзураг, сэтгэлтэйхоёрынитгэлтэйдууллыг харуулсан байна.

35. Ц.Дамдинсүрэнхайрсэтгэлийгтуйлаасэрхэмлэнхүнийсайнсайханшинжчанарыннэгболгоналдаршууландуулахдаамашэнгийнболовчутгагүнзгийбичдэгээрээонцлогюмаа. Энэчанараараа “Усандагина”/1934/, “Ургамлынсайханнь”/1934/, “Наалинхайхоёрнүдчинь”/1938/ зэрэгшүлэгтхайрдурлалынсэдэвтэйутгауянгыняруу найрагтзүйёсныамжилтболсонбайна. Тэрбээр: Чинийдэргэдбүгдбаясгаланбүгдинээмсэглэн Чамдширүүнүгууртайцарайүлтохиолдох Чинийсайнявдалсайханзангүзэж Чамдсайнбайтугаймуухүнтуслах Хажуудчиньсуухадбиедулаацаадирнэ Ханилаадявахадхөлхөнгөрөөдявчихна Хараа ч үгүйбайхадсэтгэлдхарагдаадбайна. Хамагучирньхаабайна, бүсгүйминь гэжсэтгэлалдуурсансайханбүсгүйнхээгооүзэсгэлэнгуранзурагшигүгээртовойлгондүрслэжээ.

36. Утга уянгын яруу найргийн салшгүй мөнхийн сэдэв бол эцэг эхийн элбэрэлачлалынтухай бөгөөд энэ сэдвээр Д.Нацагдоржийн “Минийээж” /1933/ шүлэг томоохон байрыг эзлэдэг. Тухайлбал: Монголынүзэсгэлэнтсарангоонамайгтөрүүлсэнээж Яруусайханэгшигээрээбөнбөнбүүвэйлсэнээж Зөөлөнцагаангараараахөдөлгөнөсгөсөнээж Зүйтэйуранүгээрээсурганхүмүүжүүлсэнээж .

37. гэжхарахадганцбадагболовчүнэнчанартаа “эххүн” гэжямархүнийгхэлдэгюмбэ? гэсэнасуултандтөгсхариулжчадаснаараабүхэлбүтэнуянгыннайраглалтайтэнцэхтомагуулгыгилэрхийлжчадаснаараа өвөрмөц болжээ.

38. 1920-1930 оныяруунайргийнхөгжлийгхарахадтодорхойамжилтадхүрсэнньяруунайргийнтуурвихурлахаргабарилынхувьддүрслэх, хэлнайруулгынхувьдуранбүтээлийнэрэлхийлэлуламжлалшинэчлэлийнхолбоонызүйтогтоолтүрдүнбайсанньойлгомжтой юм. Гэхдээяруунайргийнхөгжлийнзамшулуундарданбайсангүйөөрийнгэсэнбэрхшээлсаадыгтуулсанньхарагдахынзэрэгцээцагүеийнхээасуудлыгголлонанхаарчулстөрийнчиглэлхандлагабүхийнийтлэлсурталухуулгынчанартайшүлэгнэлээдзонхилоххэлбэртэйболжшүлэгзохиолыгнэгэнөнгөаястайхэвшмэлбайдалтайболгожбайлаа.

39. Дүгнэлт Эцэстньдүгнэхэдэнэбүхэнньнэгталаасманайяруунайрагчидхүнийсэтгэлийнхөдөлгөөн “хэлнийтуйлындээддууриаллынхүслэнболсон” яруунайргийгцогцлонбүтээхтуурвилэрэлхийллийнзамдаажмааршилжихдээалдажоножбайснытүүхэнтуршлагаболохбаримтюм.

40. Найраглал Аливааулсынypанзохиолынхөгжлийнцархүрээгуранзохиолынолонтөрөлзүйлээсүргэлжилсэнүгийнзохиолдроманбичлэгийгхэрхэнззэмшсэнээртодорхойлдогболяруунайрагтнайраглалынзохиолынхөгжилтөөрүнэлдэгерөнхийзүйтогтолбайдаг.Үүнтэйхолбонүзэхэдмонголынорчинүеийннайраглалынзохиолынхөгжилт, ялангуяатүүнийтөрөлзүйлийнхувьсалхөгжлийнасуудалонцгойанхааралтатажбайна.

41. НайраглалынтөрөлзүйлийнөвуламжлалдүлгэрийнхолбоозонхилохбайрыгэзэлжбайснаасманайорчинүеийннайраглалынанхныбүтээлболохС.Буяннэмэхийн «Цэгцшударгыгшүүмжилсэнтэмдэглэл»(1921) гэсэннайраглалньүлгэрийнхолбооныбичлэгтэйбайлаа. Энэнь “МАХН”-ынүүсэлхөгжил, түүнийтүүхэнүүргийгцагүеийнтүүхийнхалуунмөрөөрмөшгөжяруунайргийнхэлээрутгачланөгүүлэхийгэрмэлзсэнтоочилтбахүүрнэлийнаргахосолсонүнэнамьдралынтодорхойзураглалболсонбүтээлюм.

42. Эхнийүедбийболсонүлгэрийнхолбоонайраглал, магтаалнайраглалньдараагийнүед ч бичигдсээрбайв. ЖишээньардынаманзохиолынбэлэнөгүүлэмжийгшуудзасварлахбайдлаарБ.Сэр-Одын «УлаанБуйданбаатар» (1938), Ц.Зандраагийн «Бухбачоно» (1939) зэрэгнайраглалдүлгэрийнхолбоотуульсынхэмнэлийгхэвээравчшинэамьдралынзураглалаарчимжөгүүлсэнбөгөөд «УлаанБуйданбаатар» найраглалааГэсэрийнтуульсаассэдэвлэнардынүлгэрийнхэлбэрторууланурлаж, шинэүзэлсанаагилэрхийлжээ.

43. “Яруунайргийнсэтгэлгээнийөндөрболовсролтоймонголуншигчдадшинэнийгэм, ардыннам, ардынхувьсгалынтүүхэнүүргийгчухамхүүүлгэрийнхолбооныбичлэгийнхэлбэрийгашиглажухуулжсэнхрүүлэхньагуулга, үзэлсанаагаатод томруунилэрхийлэхзохистойсонголтболсныгтэмдэглэхньзүйтэйюм” /Д.Цэнд/. Энэ үед С.Буяннэмэхийн «Мандажбадрахындолгионболсонманайихбаяр» (1934), Б.Сэр-Одын «УлаанБуйданбаатар» (1938), Ц.Зандраагийн «Бухбачоно» (1939) зэрэгүлгэрийнхолбоотуульсынхэмнэлийгхэвээравчшинэамьдралынзураглалаарчимжөгүүлсэннайраглалуудгарсан байна

44. 1921-1940-өөд оны найраглалынзохиолдагуулга, хэлбэрийншинэчлэлтхийхоролдлого, түүнийгбичгийняруунайргийнтүвшиндгаргахэрмэлзлэлзүйёсныамжилтолжбайсныгонцлонавчүзэхёстойюм. ҮүндшинэуранзохиолыгүүсгэнбайгуулагчидболохД.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэннарынгүйцэтгэсэнүүрэгонцгой юм. Д.Нацагдоржийн «Минийнутаг» магтаалнайраглал (1933), Ц.Дамдинсүрэнгийн «Бууралээжминь» (1934), «Зугаацахаармордсоннь» (1936) зэрэгхүүрнэлнайраглалуудньмонголынорчинүеийннайраглалынзохиолынхөгжилтөдүнэлжбаршгүйтүүхэначхолбогдолтойбөгөөднайраглалынзохиолынурансайхныдүрслэлбичлэгийнхэмхэмжээгтогтооходүлгэрдууриалболжөгсөнюм.

45. Дүгнэлт Бид 1921-1940-өөд оны үеднайраглалынзохиолынтөрөлзүйлхөгжлийнхөөанхныалхмыгхийжтэрньяруунайрагчдынурланбүтээх,өвлөнэзэмшихзүйёсныхичээлтчармайлтындүндманайшинэ уранзохиолынхөгжилдбайраабаттайэзэлжчадсанньтүүнийцаашдынхөгжилдсайханирээдүйгбийболгожээгэжгэж үзэж байна.

46. ӨГҮҮЛЛЭГ 1921 оныардынхувьсгалындараахүед нийгэм, улстөр, эдийнзасаг, оюунсанааныхүрээнийөөрчлөлт, шинэчлэлт, сэргэнмандлыгдаганаманбабичгийнуранзохиолынуламжлалЕвропынялангуяаОросынсонгодогуранзохиолыннөлөөгөөрМонголхүүрнэлзохиолынтөрөлзүйл, утгасанаа, дүрдүрслэл, хэлнайруулгатуурвилзүйнхувьдэрсшинэчлэгджээ.

47. ХХ зуунышинэутгазохиолынөгүүллэгийнзохиолтөрөлзүйлийнхөгжлийг “”МОУЗ”-ынтовчтүүх”-д: “гучаадоныүедуранзохиолыннэгэнөвөрмөцхэлбэрөгүүллэгийнтөрхтөлөв, үзэлсанаа, уранчадварыналь ч талаарбүрэлдэнтогтсонбайна” гэжтэмдэглэсэн байна.

48. “”МОУЗ”-ындэлгэрэнгүйтүүх“-д “1920-1930-аад оныүеийнөгүүллэгийнзохиолынхөгжилньардынаманзохиол, бичгийнуранзохиолынбаялагуламжлалдээрсоциалистреализмийнуранзохиолхэрхэнүүсчхөгжсөннэгэнзүйтогтлыгүзүүлжбайна. Энэньүлгэрээсүлгэр-өгүүллэг, үлгэрөгүүллэгээсөгүүллэгийнзохиолялгаранхөгжсөнюм” гэжтодорхойлсонбайдаг.

49. ОросынМонголчэрдэмтэнЛ.К.Герасимович “БНМАУ-ынуранзохиол” /1965-1985/ “Хүүрнэлзохиолыннайруулал” хэмээхбүтээлдээ “ОрчинүеийнМонголхүүрнэлзохиолынбүрэлдэнтогтохүйлявцадмонголардынаманзохиолынтөрөлзүйлүүдонцгойүүрэгтэйбайлаа. МөнД.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, С.Буяннэмэх, М.Ядамсүрэннарболонбусадзохиолчидардынаманзохиолыгшууддуурианшинэагуулга, шинэүзэлсанаашингээжбичсээраажмаарцоошинэхэлбэртөрөлзүйлдшилжив” гэжтэмдэглээдардынаманзохиолөнөөдрийгхүртэлмонголынуранзохиолыгтэжээнтэтгэсээрбуйгонцолжээ.

50. 1920-30-аад онызохиолчидаманзохиолыгихбагахэмжээгээрашигланүлгэр-өгүүллэгбичижаажмаарурансайхныбогиноөгүүллэгтөрөхийнугталболсонбайнахэмээнүзсэнбайдаг. Энэүедсургаалынутгатайүлгэр-өгүүлэгнилээдтоотойбичигдэснийбаримтньШагдарсүрэн “Жинстогдойнүлгэр” /1926/, Занабазар “Таванцогцосхарилцантэмцсэнүлгэр” /1927/, “Бяцханүлгэр” /1928/, Д.Чимэд “Сонинүлгэр” /1927/, “Ангиршувуу” /1927/, Ө.Чимэд “Эрхэмбаянэрдэмбичиг” /1927/