EKSPRESJA SŁOWNA I TRUDNOŚCI W POROZUMIEWANIU SIĘ Z OSOBAMI AUTYSTYCZNYMI

1. EKSPRESJA SŁOWNA I TRUDNOŚCI W POROZUMIEWANIU SIĘ Z OSOBAMI AUTYSTYCZNYMI Opracowała: Monika Haligowska

2. JAKOŚCIOWE ZABURZENIA W KOMUNIKACJI to jedno podstawowych kryteriów diagnostycznych autyzmu. Badania wykazują, że około ½ populacji osób autystycznych nie mówi, bądź nie używa mowy do porozumiewania się. Część osób pozostaje mutystyczna do końca życia. Problemy dotyczące porozumiewania się z ludźmi u osób z autyzmem są niezwykle rozległe. Nie wynikają one z braku motywacji do porozumiewania się, a z trudności ze zrozumieniem, do czego służy mowa oraz z ograniczonych kompetencji społecznych.

3. JAKOŚCIOWE ZABURZENIA W KOMUNIKACJI • wg DSM – IV – TR • manifestujące się przez przynajmniej jeden • z następujących objawów: • opóźnienie lub brak rozwoju języka (któremu nie towarzyszą próby kompensowania poprzez alternatywne sposoby komunikacji, takie jak gestykulacja czy mimika; • u jednostek z prawidłowym rozwojem mowy znaczne zaburzenia zdolności inicjowania lub podtrzymywania konwersacji; • stereotypowe i powtarzane wykorzystanie języka lub język idiosynkratyczny; • brak zróżnicowanej spontanicznej zabawy z udawaniem lub zabawy opartej na społecznym naśladowaniu, właściwej dla danego poziomu rozwoju.

4. ROZWÓJ MOWY U OSÓB Z AUTYZMEM • jest zazwyczaj opóźniony u osób z autyzmem. • CECHY CHARAKTERYSTYCZNE: • etap gaworzenia: najczęściej ubogi lub w ogóle nie występuje; • pierwsze słowa wypowiedziane ze zrozumieniem: ok. 4 – 5 roku życia; • pierwsze proste, dwuwyrazowe zdania: 6 – 7 rok życia; • część dzieci mówi płynnie, opanowują bogate słownictwo, budują złożone monologi, mają jednak problem z inicjowaniem i podtrzymywaniem rozmowy; • u większości dzieci spontaniczne słowne komunikowanie się polega na wyrażaniu swoich potrzeb i proste nazywania przedmiotów; • rzadko wykorzystują mowę do komentowania tego, co się wokół nich dzieje, do dzielenie się własnymi doświadczeniami, przeżyciami, zainteresowaniami, do dostarczania informacji, wyrażania intencji, zamiarów, etc. (Pisula, 2010)

5. ROZWÓJ MOWY U OSÓB Z AUTYZMEM Poziom rozwoju mowy jest jednym z najlepszych czynników prognostycznych w przypadku dalszego przebiegu rozwoju dziecka. „Im lepiej i wcześniej rozwija się mowa, tym lepsze są prognozy rozwojowe.” Rozwijanie zdolności do porozumiewania się zarówno werbalnego, jak i niewerbalnego jest jednym z głównych celów wspierania rozwoju dzieci z autyzmem. (Pisula, 2010, s. 53)

6. U osób z autyzmem zaburzone są dwa aspekty komunikowania się, które pojawiają się w procesie rozwoju zdolności komunikacyjnych pod koniec 1 roku życia : • zdolność do intencjonalnego komunikowania się: dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że poprzez swoje zachowanie może wpływać na innych ludzi; uczy się tego, jak można realizować swoje potrzeby oraz komentować to, co się dzieje w otoczeniu; • zdolność do posługiwania się symbolami: gestami, słowami, symbolami w zabawie; stanowi ona ważny krok na grodze rozwoju językowego.

7. Wyniki badań testowych: • dzieci z autyzmem gorzej wypadają w testach • werbalnych niż niewerbalnych skalach badających • zdolności przestrzenne i percepcyjne; • dzieci autystyczne w Teście Termana – Merrill • uzyskują niższe wyniki w obszarze: werbalnego • wnioskowania obejmującego skale: słownik, • rozumienie, niedorzeczności; • wyniki dzieci autystycznych w teście Cattell świadczą • o generalnej słabości w sferze językowej i ich • mocnych stronach w sferze pozawerbalnej; • „Wyniki badań są zgodne z obecnym ujęciem autyzmu jako rozległego zaburzenia, które szczególnie dotyczy werbalnego • i społecznego funkcjonowania”. • (Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 58 za: Rutter, Schopler, 1987)

8. PODSTAWOWE DEFICYTY JĘZYKOWE W KOMUNIKOWANIU SIĘ DZIECI AUTYSTYCZNYCH (Konstantareas, Blackstock, Weber, 1992)

9. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • brak wykorzystania mowy do komunikowania się; • nawet jeśli dziecko poprawnie wypowiada dane słowa, to ma • problem z wykorzystaniem tych umiejętności adekwatnie • do sytuacji; • u dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu zaburzenia mowy • pojawiają się przed 1 rokiem życia; u dzieci tych nie występują • bądź słabo ujawniają się: gaworzenie i wokalizacja odruchowa; • rzadko występuje u nich echolalia bezpośrednia; lepsze • rozumienie mowy niż mowa czynna, która pozostaje na etapie • wokalizacji odruchowej; w miarę wzrastania pojawiają się proste • formy przekazu niewerbalnego; ok. 5 roku życia mogą pojawić się • proste słowa, które nie są wykorzystywane do komunikacji;

10. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • dzieci o późnej postaci autyzmu (po 1 roku życia) przechodzą • przez fizjologiczne fazy rozwoju mowy, budują proste zdania; • potem nagle następuje szybki regres mowy: przestaje budować • proste zdania, posługuje się pojedynczymi wyrazami, które coraz • rzadziej służą komunikowaniu się; pojawia się echolalia odroczona • i bezpośrednia; w wypowiedziach echolalicznych pojawia się • wierna imitacja intonacji i akcentu nadawcy; • (Jaklewicz, 1993, 1994) • młode osoby autystyczne z głębszym upośledzeniem • umysłowym: u 63 % spośród nich rozumienie mowy było • na poziomie 20 miesiąca; • u osób z ilorazem inteligencji między 50 a 70 poziom rozwoju • zdolności językowych jest bardziej zróżnicowany; • (Bobkowicz – Lewartowska, 2005 za: Wing, Gould, 1979)

11. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • osoby autystyczne, które w testach niewerbalnych osiągały wyniki • mieszczące się w normie, posługują się mową w stopniu bardziej • ograniczonym niż 3 – 4 – letnie dzieci o prawidłowym rozwoju; • u wysoko funkcjonujących osób z autyzmem występują trudności • w używaniu aspektów semantycznych i syntaktycznych ; • brak elastyczności w posługiwaniu się słowami, zwł. w przypadku • wyrazów wieloznacznych; • trudności z używaniem zaimków osobowych,tendencja • do odwracania zaimków; często mówią o sobie: „on”, • „ty”, używają swojego imienia; rzadziej sięgają po zaimek: „ja”; • wg Christie przyczyną tego jest echolalia; • (Pisula, 1993 za: Christie, 1990)

12. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • kompulsywne zadawanie pytań; po uzyskaniu odpowiedzi może • zadać kolejne pytanie pozostające w logicznym ciągu • z poprzednim, jednak po jakimś czasie wraca do punktu wyjścia • i powtarza pytanie uprzednio zadane; • Christie sądzi, że kompulsywne zadawanie pytań może być • obronnym zachowaniem dziecka wobec otoczenia, które budzi • w nim lęk i jest dla niego niezrozumiałe; • może być ono również pewną formą społecznej symulacji, • chęcią nawiązania emocjonalnego kontaktu; • (Pisula, 1993 za: Christie, 1990; Bobkowicz – Lewartowska, 2005)

13. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • ucząc się znaczenia słów, przypisują je konkretnym obiektom, • np. „pan” może zostać skojarzony z konkretnym mężczyzną; • trudności z odmienianiem słów i rozumieniem, że różne formy • tego samego słowa odnoszą się do tego samego obiektu • (np. „auto” i „autem” dotyczą tego samego pojazdu); • trudności z rozumieniem zdrobnień (np. jeśli rodzice zwracają się • do siostry dziecka na przemian: „Agnieszko” – „Agusiu”, to dziecko • z autyzmem może mieć trudność ze zorientowaniem się, że chodzi • o tę samą osobę); • (Pisula, 2010)

14. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • echolalia • bezpośrednia: powtarzanie dźwięków, słów, zdań natychmiast po ich usłyszeniu; • pośrednia, odroczona: powtarzanie usłyszanej treści po pewnym czasie; • łagodna / funkcjonalna: w mowie dziecka występuje dużo oddzielnych wyrazów, które wiążą się z poszczególnymi sytuacjami, zainteresowaniami dziecka; • jeśli dziecko z autyzmem używa echolalii w sposób adekwatny i prowadzi prostą wymianę zdań z rozmówcą, traktujemy to jako bardzo duży sukces w komunikacji; • (Jaklewicz, 1993; Błeszyński i Bobkowicz, 1997; Błeszyński, 1998;)

15. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY • DZIECI Z AUTYZMEM • echolalia • „Echolalia może nasilać się w sytuacjach niepewnych, • gdy pojawia się nieznana mu dotąd osoba • lub następuje zmiana otoczenia. • Czynnikiem utrudniającym komunikację, który także może powodować echolaliczną ekspresję wokalną, jest brak rozumienia przez dziecko kierowanych • do niego wypowiedzi (…)”. • (Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 62 • za: Charlop, 1989)

16. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA W AUTYZMIE • Komunikacja niewerbalna dotyczy ekspresji • i rozumienia informacji przekazywanych za pomocą gestów, mimiki, postawy ciała. • Służy ona podtrzymaniu komunikacji werbalnej. • Dzieci autystyczne mają ogromne trudności • w wyrażaniu i rozumieniu komunikatów bezsłownych. • Rzadko używają one gestów do kompensowania problemów związanych z komunikacją werbalną. • Posługują się gestami prostymi, instrumentalnymi, • aby zakończyć lub uniknąć interakcji społecznej, a nie jak w przypadku innych dzieci – w celu podtrzymania relacji.

17. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA W AUTYZMIE • Minczakiewicz (1994, 1998): dzieci autystyczne przejawiają • często zachowania, podczas których w sposób niecelowy • wykonują ruchy głową i ramionami, poruszają szczęką, kręcą • głową, jęczą, zgrzytają zębami, wyją; • u dzieci nie zaobserwowano gestów kompensujących • zachowania werbalne, uzupełniających lub zastępujących • zachowania werbalne; • wiele zachowań werbalnych podkreślanych różnymi środkami • niewerbalnymi: mimiką, gestami, balansowaniem ciałem, • często ma charakter autostymulację; • charakterystyczne jest dla nich ograniczenie gestów • wspomagających porozumiewanie się z otoczeniem; • rzadko komunikują się za pomocą spojrzenia, nie uśmiechają • się, aby wspomóc komunikację;

18. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA W AUTYZMIE • zakłócenia prozodyczne wypowiedzi, tj. brak odpowiedniej • intonacji, właściwej modulacji głosu; u osób z autyzmem występują; nietypowa intonacja, tempo i rytm wypowiedzi; • De Myer, Hingten, Jackson (1981): u dzieci autystycznych • odbiega od normy ton głosu i rytm wypowiedzi; • wypowiedzi cechuje monotonia; • Howlin, Rutter (1991): często występuje u nich brak płynności • mowy, przerwy, skandowanie; • Van Lancker, Cornelius, Kreiman (1989): dzieci z autyzmem, • w porównaniu do innych dzieci, gprzej odczytują informacje • nadawane za pomocą zróżnicowanej intonacji; • (za: Pisula, 1993)

19. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA • W AUTYZMIE • mało wyrazista mimika; jeśli już wyrażają emocje za pomocą • mimiki, to większą ilość i różnorodność obserwuje się • w przypadku emocji negatywnych; • stany pozytywne, przyjemne przejawiają poprzez: ogólną • pobudliwość ruchową, stereotypie ruchowe (kiwanie się, • podskakiwanie, klaskanie, uderzanie rękami o ciało); • „Spontaniczne i emocjonalnie zabarwione środki ekspresji są • obrazem przeżywanych przez dziecko konfliktów, mniej • lub bardziej uzasadnionych niepokojów i frustracji”. • (Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 63)

20. ZABURZENIA W SPOŁECZNYM KOMUNIKOWANIU SIĘ szczególnie dotyczące kontaktu wzrokowego i odczytywania mimiki mogą pojawić się na wczesnym etapie życia. To właśnie tego typu problemy mogą wskazywać na to, że dziecko ma na autyzm, a nie inne zaburzenia rozwojowe. Chociaż – jak podkreśla E. Pisula – nie zawsze pozwalają na trafne wnioskowanie i nie wystarczają, aby rozpoznać autyzm. (Pisula, 2010)

21. ZABURZENIE ZDOLNOŚCI DO ODCZYTYWANIA WYRAZU TWARZY • zaburzenie to utrudnia dzieciom budowanie relacji z innymi • ludźmi; • nie rozumiejąc znaczenia bodźców zawartych w mimice, • poświęcają im mało uwagi, co znacznie ogranicza ich • doświadczenia społeczne i ma ważne konsekwencje dla ich • dalszego rozwoju; • zdolność do odczytywania informacji zawartych w wyrazie • twarzy ułatwia zrozumienie tego, co przeżywa druga osoba, • a to z kolei pozwala przewidzieć jej zachowanie; • Z badań wynika, że nawet jeśli dzieci z autyzmem potrafią rozpoznać emocje u obserwowanej osoby, to nie są w stanie wykorzystać tej wiedzy do zinterpretowania jej zachowania ; nie rozumieją bowiem znaczenia tych informacji – „nie widzą związku emocji z ich przyczynami, kontekstem, w którym powstały , i z zachowaniem które spowodowały”. • (Pisula, 2010, s. 46; za: Bauminger, 2004; Castelli, 2005; Begeer i wsp. 2006)

22. ZABURZENIA TEORII UMYSŁU – „CZYTANIA W UMYŚLE” • U dzieci z autyzmem występują deficyty w teorii umysłu, • a więc zaburzenia w rozwoju wiedzy o innych ludziach i zdolności odczytywania tego, co się z nimi dzieje. • (Baron – Cohen, 1997) • Zaburzenia te powodują, że dzieci z autyzmem: • nie dostrzegają związku między kierunkiem patrzenia, a wiedzą • danej osoby o tym, że w jej otoczeniu dzieje się coś istotnego; • b) nie rozumieją, na czym polega udawanie; • c) nie potrafią bawić się na niby; • trudno im zrozumieć, na czym polega intencjonalne działanie • i odróżnić je od przypadkowego; • e) mają problem ze zrozumieniem, na czym polega oszustwo, manipulowanie, nie rozumieją ironii, metafor – tego wszystkiego, co wykracza poza wyrażony komunikat;

23. SKUTKI ZABURZEŃ W ROZWOJU TEORII UMYSŁU • Trudności w uczestniczeniu w naprzemiennych interakcjach społecznych, co wynika z niezrozumienia potrzeb i zainteresowań partnera interakcji. • Trudności w przewidywaniu zachowań innych ludzi, co skutkuje przeżywaniem lęku w sytuacjach społecznych. • Nie rozumienie sytuacji społecznych i tego, co przeżywają inni ludzie powodują, że osoby z autyzmem mogą popełniać różnego rodzaju niezręczności, gafy, a nawet reagować w sposób agresywny w sytuacjach dla siebie niejasnych. • Trudności w komunikowaniu się, tj. w podtrzymaniu rozmowy, dostosowaniu swojej aktywności do potrzeb rozmówcy. • Przedmiotowe traktowanie innych ludzi; wykorzystywanie ich do tego, aby np. sięgnąć po przedmiot dla nich niedostępny. • Wykazując trudności z odczytaniem własnych stanów psychicznych i połączeniem ich z zachodzącymi wydarzeniami, mogą mieć problemy z rozumieniem przyczyn własnego zachowania (z autorefleksją).

24. PODSUMOWANIE • TRUDNOŚCI DZIECI Z AUTYZMEM W ZAKRESIE POROZUMIEWANIA SIĘ DOTYCZĄ: • rozumienia funkcji porozumiewania się; • tworzenia wspólnego pola uwagi, tj. podążania za wzrokiem innej • osoby, aby sprawdzić, co przykuło jej uwagę i wskazywania; • niewerbalnych aspektów komunikacji, tj. patrzenia na rozmówcę • podczas rozmowy, odczytywania informacji z twarzy rozmówcy, • używania gestów, uśmiechu dla podtrzymania kontaktu; • braku typowych form komunikowania się na etapie • przedwerbalnym, tj. wokalizowania / wskazywania; • komunikowania potrzeb; • rozumienia relacji słuchacz – mówiący i związanej z nią zdolności • do naprzemiennego udziału w interakcji;

25. PODSUMOWANIE • TRUDNOŚCI DZIECI Z AUTYZMEM W ZAKRESIE POROZUMIEWANIA SIĘ DOTYCZĄ: • organizowania informacji tak, aby były one zrozumiałe • dla rozmówcy; • dostrzegania i naprawiania błędów komunikacyjnych, • np. wyjaśnienia, doprecyzowania wypowiedzi, udzielenia • dodatkowych informacji, gdy jest widoczne, że rozmówca nie • zrozumiał do końca komunikatu; • komunikowanie się w celu dzielenia zainteresowań – • przynoszenia przedmiotów, pokazywania ich. • (Pisula, 2010)

26. LITERATURA: J. Błeszyński (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk WSP. J. Błeszyński, L. Bobkowicz (1997). Echolalia jako jedna ze specyficznych cech mowy dziecka autystycznego. Psychologia wychowawcza nr 3, s. 251 – 258. L. Bobkowicz – Lewartowska (2005). Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii. Kraków Impuls. H. Jaklewicz (1994). Autyzm wczesnodziecięcy – próba wyróżnienia postaci klinicznych w: W. Dykcik (red.). Autyzm. Kontrowersje i wyzwania. Poznań Eruditus. H. Jaklewicz (1998). Od diagnozy do terapii dzieci autystycznych w: H. Jaklewicz (red.). Edukacja osób autystycznych w praktyce i badaniach naukowych. Gdańsk SPOA. E. Minczakiewicz (1994). Z badań nad rozwojem mowy dzieci autystycznych w: W. Dykcik (red.). Autyzm. Kontrowersje i wyzwania. Poznań Eruditus. E. Pisula (1993). Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie. Warszawa WWSPS. E. Pisula (2010). Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia. Gdańsk Harmonia.