Via RekenennaarTaal

1. Via RekenennaarTaal Frank Wijnen Universiteitsdag 27 maart 2010

2. papa en mama

3. Holowka&Petitto 2002

4. papa en mama • ba • baba • papa • abba • dada • tatay • ata • ma(a) • mama • maman • amma • nana • nanay • ana

5. Mijlpalen in de taalontwikkeling • prenataal? • 0-6 maanden: articulatorisch spel • 6-12 maanden: brabbelen • 1 jaar: eerste woorden, eenwoordfase • 18-24 maanden: twee-woordzinnetjes • 24-36 maanden: voltooiing van grammatica • Daarna: complexere structuren, meer woorden

6. Theorieën over taalontwikkeling Language is a complexchain of stimulus-response associations. Language is an innate faculty of the human mind.

7. Perceptiefleren in jaar1(a) • Eerste 6-8 maanden • baby’s kunnenallemogelijkespraakklanken van elkaaronderscheiden • Na 8 maanden: • Verlies van gevoeligheidvoorcontrasten die nietgebruiktworden in de moedertaal • [a] – [aa] • [b] - [p] - [ph]

8. wittelijst of gebakkenlijst?

9. Perceptiefleren in jaar 1 (b) • 10 maanden: • kinderenwetenwelkeopeenvolgingen van klankenbinneneensyllabe (‘lettergreep’) toegestaanzijn (fonotaxis) • bijv. [dva], [krko] • 10-12 maanden • fonotactischekennishelptkinderenbij het vinden van de grenzentussenwoorden in de lopendespraak

10. Hoe doen die baby’s dat? • Het antwoord is: • tellen • statistischesamenhangendetecteren

11. Klankentellen • Baby’s leren de foneem-categorieën van hun moedertaal, bijv. rat vs. lat: /r/-/l/ • Hierbij wordt statistische informatie gebruikt: frequentiedistributie

13. statistiek en klanken Habituatiestimulus Test stimulus kinderen van 10,5 mnd oud 13

14. 14

15. Later… zinnetjes • papa doen (papa moet ‘tdoen) • ijsjeeten (ikwil ‘nijsjeeten) • nietbedje toe (ikwilnietnaar bed toe) • nee auto pakken (jijmagnietde auto pakken) … vanaf 18-20 maanden…

16. Grammatica • papa doen :: Nond + V • ijsjeeten :: Nlijdvw + V • nietbedje toe :: Neg + Nloc + Prep • nee auto pakken :: Neg + Nlijdvw + V … categorieën en regels …

17. Categorieën en frames • Frequent frames (Engels): • you X it • X is eenwerkwoord {put, see, do, fix,...} • the X and • X is een naamwoord {tractor, horse, shark,...}

18. Werkt dit ook in het Nederlands? • Niet met frames die alleenbestaanuitwoorden • Wel met frames die inflecties (verbuigingen, vervoegingen) bevatten • Hij X-t, Wat X-t, We X-en • Een X-je, Het X-je, De X-en

19. Voorbeeld TRAINING werkwoord frame hijTAAF-t ook hè? watTAAF-t er nou? weFREP-en niet hoor. zeFREP-en altijd. zie je dat ik TAAF? zie je dat ik FREP? naamwoord frame hetSOOK-je is daar. ikzieeenSOOK-je. dePLIF-enliggenhier. datzijntweePLIF-en! wil je dezeSOOK? wil je dezePLIF? TEST werkwoord frame watFREP-ternou? weTAAF-enniethoor. *watPLIF-ternou? *weSOOK-enniethoor. naamwoord frame IkzieeenPLIF-je. deSOOK-enliggenhier. *IkzieeenFREP-je. *de TAAF-en liggenhier.

21. Regels • Eenbijzondereeigenschap van taal is datbepaaldeelementen (woorden, woorddelen etc.) altijd in bepaaldecombinatiesmoetenvoorkomen. • Afhankelijkheden • Sheis (always) singing • Het meisje heeft (vandaag) gerend • het vrolijk voortgalopperendepaard

22. Grammatica • Grammaticale relaties en categorieën: • de vogel heeft prachtig gezongen • the girl is running • de stoel-en, de boek-en • a X b afhankelijkheid categorie

23. Afhankelijkheden • Training: nonsense grammatica‘a Xb’ • tepwadimlut • tepkasilut • etc. X1, X2, ... Xn(set size) • Test: L1 vs. L2 (“tepwadimlut” vs.“tepwadimjik”)

24. Resultaat: 18-maand oudekk. *

25. Hoe werktdat? a X b

26. Samenvattend • om het taalsysteemtepakkentekrijgenmoetenkinderentellen: • hoe vaakkomenelementenvoor • fonemen • hoe vaakkomen 2 (of meer) elementen in combinatievoor • foneem-reeksen • woord frames • afhankelijkheden

27. Het oudedispuut ?!?! ?!?!

29. Heb ditook nut?

30. Problemen in de taalontwikkeling • secundairetaalstoornissen • primairetaalstoornissen (SLI) • dyslexie

31. SLI en dyslexie • SLI: ernstigevertraging in de taalontwikkeling; vaakblijvendeproblemen. • Dyslectischekinderen: achterstand in grammaticale en fonologischevaardigheden • ookbijkinderen met eenverhoogdgenetischrisico (vóóraanvangleesonderwijs!) • overeenkomstkinderen met dyslexie(risico) en kinderen met SLI 31

33. Resultaat: 18-maand oudekk. *

34. Gevoeligheid voor grammaticale afhankelijkheden (1;7) Heeft … ge-X Kan … ge-X p = 0.032 p = 0.106 34 Wilsenach & Wijnen, 2004

35. Thank you • Petra van Alphen PhD • Martin Bleichner MSc • Elise de Bree PhD • Desiree Capel MSc • Maarten Duijndam, BSc • Gaetano Fiorin MA • Ellen Gerrits PhD • Alice Hung MA • Jan de Jong PhD • Annemarie Kerkhoff PhD • Nick Puts MSc • Carien Wilsenach PhD • Marjolein van Woudenberg MSc • All participants (and parents) • NWO • UIL OTS

36. From language to reading Suboptimal statistical learning system Slower buildup of phoneme representations Phoneme representations not consolidated when reading instruction commences Difficulty in learning phoneme-grapheme associations 36

37. Dyslexie als (brede) taalstoornis 37

38. Detectie van grammaticale fouten 38 Wijnen, work in progress

39. Foutdetectie door 8-jarigen 39 Rispens, Roeleven & Koster 2004

40. Gevoeligheid voor zinsmelodie en frasering ‘Zij kietelde de hond met de veer’ Roetman 2006 40

41. Woordklemtoon (8-jarigen) De Bree, Zonneveld, Wijnen & Nouveau, in press. 41

42. Kinderen met een genetisch risico voor dyslexie Kinderen met dyslectische ouders: 40-60% wordt manifest dyslectisch 42

43. Categorische waarneming van spraakklanken (3 jr) kop pop 43

44. Versimpeling woorden (3;9) % consonant cluster avoidance Control At risk SLI 44

45. Herkenning woord(vorm) (5 jr) 45

46. Werkwoordsvervoeging (3;3) Correct = 3sg, Aux-V Incorrect = stem, infinitive F2,85 = 5.19, p < .01 46