Małżeństwo w Grecji

1. Małżeństwo w Grecji

2. Poglądy na instytucję małżeństwa • Pierwsze zadanie o charakterze ogólnopaństwowym, to przysporzenie polis obywateli • Perykles w swojej mowie pogrzebowej (Tukidydes II 45) mówił „… nadzieja na inne dzieci powinna pokrzepić tych, którzy je jeszcze mieć mogą; w rodzinnym bowiem życiu nowe dzieci pozwolą niejednemu zapomnieć o umarłych, a państwo osiągnie podwójną korzyść: uniknie wyludnienia i powiększy swoje bezpieczeństwo” • Drugie zadanie o charakterze prywatno – rodzinnym to zapewnienie kontynuacji rodu, opieki nad rodzicami i przejęcia obowiązków związanych z kultem religijnym

3. Obowiązek założenia rodziny • W Sparcie agamia czyli bezżenność pociągała atimię czyli rodzaj niesławy, która co prawda nie wiązała się z utratą praw obywatelskich, ale oznaczała szereg upokarzających obowiązków, np. bezżenni musieli zimą obchodzić w korowodzie nago agorę i śpiewać pieśni, w których sami określali się jako nieposłuszni prawom i poddawali sami siebie upokarzającej krytyce. Mężczyźni bezżenni nie mogli liczyć na szacunek w podeszłym wieku, a co za tym idzie zamykała się przed nimi droga do urzędów. Oprócz tego wytaczano im sprawy sądowe i karano grzywną – graphé agamíu. • W Atenach nie było formalnego przymusu prawnego zawierania małżeństwa, jednak opinia publiczna wywierała na mężczyzn bardzo silną presję, co w systemie ateńskiej demokracji w sposób znaczący rzutowało na powodzenie w życiu politycznym. • Platon uważał, że poprzez założenie rodziny i posiadanie potomstwa człowiek uczestniczy w nieśmiertelności a niegodnym jest ten, który z tego rezygnuje. Postulował (Prawa IV 721) - … kto /…/ nie ożeni się do trzydziestego piątego roku życia, płacić będzie rocznie sumę wynoszącą tyle a tyle, ażeby nie wyobrażał sobie, że zyskuje na bezżennym stanie i ułatwia sobie życie. Odmówione mu będą przy tym wszelkie dowody czci i szacunku, jakie młodzi za każdym razem okazują publicznie starszym od siebie wiekiem. Nieco dalej (Prawa VI 773-4) określa nawet wysokość takiej grzywny na 100 drachm dla pentakosiomedimnoi, 70 dla hippeis, 60 dla zeugitów i 30 dla tetów. Pieniądze te stanowić będą święty fundusz Hery. Kto w ciągu roku nie uiści tej grzywny, zapłaci sumę przewyższająca ją dziesięciokrotnie.

4. Kiedy zakładać rodzinę i jak wybrać męża lub żonę? • (Platon, Prawa VI 772 D) Skoro zaś ktoś skończył lat dwadzieścia pięć i mając sposobność rozejrzeć się i dać poznać, znalazł, jak sądzi, dziewczynę, która mu odpowiada i nadawałaby się do wspólnego płodzenia potomstwa, niech wstępuje w związki małżeńskie, i niech czyni to każdy do trzydziestego piątego roku życia najpóźniej. • Zgodnie z prawami przypisywanymi Likurgowi młodzi Spartanie powinni wybierać żony z rodzin ubogich, aby nie tworzyć dużych latyfundiów. • W Sparcie nie było nakazu endogamii. Możliwe były nie tylko małżeństwa z cudzoziemkami, jak też z córkami periojków i helotów. Jeżeli uznano je za legalne żony, ich dzieci stawały się pełnoprawnymi obywatelami. • Platon był także przeciwny zawieraniu małżeństw dla majątku, uważał też, że dobrze jest by żona nie wnosiła do małżeństwa zbyt dużego posagu - nie wnosząc posagu do domu mniej wykazywać będą buty i nie będą popadać małżonkowie w poniżające jarzmo z powodu pieniędzy kobiet. • Pokrewieństwo nie było przeszkodą zawarcia małżeństwa. Możliwe były nawet związki między rodzeństwem przyrodnim z tego samego ojca, ale zabronione był związki pomiędzy rodzeństwem przyrodnim z tej samej matki. • Za wiek stosowny do zawarcia małżeństwa przez dziewczynę uważano 15 lat, choć wydawano za mąż i 12 letnie dziewczęta, choć Platon uważał, że żoną powinna zostawać kobieta w wieku od 16 do 20 lat

5. Umowa i zaręczyny • Męża dla córki wybierał ojciec • Małżeństwo mogło być zawarte tylko pomiędzy pełnoprawnym obywatelem polis i córką pełnoprawnego obywatela. Dzieci z innych związków nie posiadały praw obywatelskich i były określane jako nothoi. Były pozbawione praw obywatelskich i prawa do dziedziczenia, po śmierci ojca – obywatela mogły otrzymać jedynie jednorazową zapomogę, nie wyższą jednak niż 1000 drachm. Ustawa taka była podjęta w Atenach za Peryklesa w 460 r. p.n.e., jednak sam Perykles musiał prosić o jej uchylenie dla swojego syna. • Małżeństwo powinny poprzedzać formalne zaręczyny – engyesis • Kandydat na męża składał przyszłemu teściowi hedna czyli podarki • W ramach umowy engyesis ustalano wysokość posagu proniks, pherne, którego część stanowiły tzw. „miłe dary” czyli meilia – ta część posagu stawała się osobistą własnością żony. • Choć posag w zasadzie nie był konieczny, jednak przestrzegano bardzo , by był ustanawiany. Ubogie dziewczęta i sieroty były uposażane z funduszu pochodzącego ze składek obywateli lub ze skarbu polis • Zgodę na małżeństwo wyraża w imieniu dziewczyny ojciec, brat lub opiekun. • Jeżeli małżeństwa ni poprzedziły engyesis, dzieci z niego nie mogły być wpisane do fyli obywatelskiej.

6. Przykład umowy • Heraklejdes bierze sobie jako swoją prawowitą małżonkę Demetrię, pochodzącą z wyspy Kos, kobietę wolno urodzoną, od jej ojca Leptinesa z wyspy Kos i matki Filotis. Wolny bierze ją wolną, przynoszącą ubranie i ozdoby wartości 1000 drachm. Heraklejdes będzie dostarczał Demetrii wszystko, co należy się wolno urodzonej małżonce i będziemy mieszkali razem tam, gdzie uznają za najlepsze Leptines i Heraklejdes po wspólnej naradzie. Jeżeli się okaże, że Demetria popełnia jakieś złe czyny na hańbę męża, Heraklejdesa, zostanie pozbawiona wszystkiego, zostanie pozbawiona wszystkiego, co przyniosła, ale Heraklejdes musi wykazać słuszność zarzutów przeciw Demetrii wobec trzech mężów, na których zgodzą się oboje. Nie będzie wolno wprowadzić Heraklejdesowi do domu innej kobiety na hańbę Demetrii, ani mieć dzieci z inna kobietą, ani pod jakimkolwiek pozorem postępować źle przeciw Demetrii. Jeżeli okaże się, że Heraklejdes robi coś takiego i Demetria wykaże to wobec trzech mężów, na których zgodzą się oboje, Heraklejdes będzie musiał oddać Demetrii posag, który wniosła, wartości 1000 drachm i zapłaci ponadto kary 1000 drachm w srebrnej monecie Aleksandra. Demetria i ludzie występujący z nią razem będą mieli prawo egzekucji jakby na podstawie prawnie przeprowadzonego procesu w stosunku do osoby Heraklejdesa i całego majątku Heraklejdesa na lądzie i na wodzie. • Ta umowa niech będzie ważna pod każdym względem wszędzie, gdzie by ją wniósł Heraklejdes przeciwko Dematrii albo Demetria i ludzie występujący z nią razem, tak jakby ta umowa była zawarta. Heraklejdes i Demetria będą mieli prawo przechowywać własne egzemplarze umowy i wnieść je przeciw sobie wzajemnie. Świadkowie Kleon z Geli, Antikrates z Temnos, Lysias z Temnos, Dionisios z Temnos, Aristomachos z KyreneAristidikos z Kos.

7. Zawarcie małżeństwa • Rano w dniu wesela przystrojenie domu panny młodej kwiatami • Także rano dobywała się uroczysta kąpiel panny młodej w wodzie z miejscowego świętego źródła ( np. w Atenach młode dziewczęta lutrophoroi przynosiły wodę ze źródła Kallirohe) • Przystrajano pannę młodą i oczekiwano gości w domu jej rodziców. • Po zebraniu się gości składano ofiary bogom – opiekunom rodziny i małżeństwa: Zeusowi, Herze, Hestii, Artemidzie i Mojrom. Panna młoda składała im w ofierze swoje dziecięce zabawki i odcięty lok włosów. • Po ofiarach ojciec panny młodej oddawał córkę przyszłemu zięciowi i wygłaszał formułę, w której stwierdzał, że zwalnia ją z obowiązku składania ofiar duchom swoich przodków i od tej chwili winna składać ofiary duchom przodków męża. Odpowiadało to prawnemu wyzwoleniu spod władzy ojca i przejściu pod władzę męża. • Następnie urządzano ucztę weselną na którą zapraszano gości. Podczas tego etapu uczty weselnej panna młoda zasłonięta welonem kalyptra siedziała w gronie swoich rówieśnic oddzielona od gości • Uczta weselna nie powinna była być wystawna i przesadnie bogata • Nie wolno się upijać, szczególnie małżonkom, ponieważ dziecko, które może zostać poczęte w noc po zaślubinach powinno zostać powołane do życia w pełni świadomości. Dziecko spłodzone przez nietrzeźwych rodziców będzie pod każdym względem upośledzone skrzywdzone (Platon, Prawa VI 755)

8. Zawarcie małżeństwa • Kolejną uroczystością było przeprowadzenie panny młodej do domu męża. Panna młoda szłą lub jechała na wozie w towarzystwie pana młodego i nymphiosa czyli jednego z krewnych. • Za nowożeńcami ciągnął orszak weselny, a matka panny młodej przenosiła zapalona pochodnię, aby rozpalić ogień w domu małżonków i w ten sposób wprowadzić do ich małżeństwa Hestię, boginię domowego ogniska • W czasie przemarszu śpiewano pieśni weselne tzw. hymenaje ku czci boga wesel Hymenajosa. • Po dotarciu do domu pan młody przenosił żonę przez próg. Podczas gdy goście obsypywali parę młodą daktylami, orzechami, figami lub drobnymi monetami (katachysma) Była to zarówno wróżba dostatku w domu, jak i ofiara dla bóstw domowych. • Rozpalenie ognia na ognisku domowym i złożenie ofiar przodkom rodziny męża, po czym następowało wspólne spożycie chleba i owoców. • Uczta w domu państwa młodych. Goście mogli wręczać upominki • Odprowadzenie pary młodej do thalamosczyli sypialni przy wtórze hymnosepithalamos – pieśni pełnej żartobliwych i nie zawsze taktownych aluzji do tego, co ma w sypialni nastąpić. • W dniu następnym młoda para wydawała dla gości przyjęcie, kiedy to była właściwa pora na składanie podarków. Ponieważ panna młoda występowała w tym dniu bez welony kalyptra, dlatego uroczystości te nazywano anakalypteria (zdjęcie welonu) a podarki dane w tym dniu anakalyptra.

9. Obowiązki i prawa małżonków • Żona nie ma praw obywatelskich a w epoce klasycznej jest całkowicie zależna od męża. W Atenach żona powinna wraz z innymi kobietami przebywać w kobiecej części domu (gynaikoinitis lub gynaikeion. • Nie wolno było żonie ateńskiej samodzielnie wychodzić na ulicę. Zawsze towarzyszyła jej zaufana niewolnica – przyzwoitka. Jedynie w święta możliwe było opuszczanie domu. • Prawa Sparty były bardziej liberalne, ponieważ dobrem najwyższym było zdrowie i sprawność młodej matki, a zatem dziewczęta i kobiety mogły np. brać udział w ćwiczeniach fizycznych • Platon postulował wierność obojga małżonków, jednak w praktyce karana była jedynie zdrada żony, która w razie odkrycia zdrady traciła dobre imię, a mąż mógł zabić kochanka, jeżeli miał świadków zdrady. • Także Platon postulował rozwiązywanie po 10 latach małżeństw bezdzietnych. • Likurg natomiast w przypadku gdy mąż był o wiele starszy od żony i nie było nadziei na potomstwo postulował, by stary mąż wybrał młodego mężczyznę, który w jego domu będzie płodził dzieci z jego żoną. • Likurg dopuszczał także , by mężczyzna , który nie chce mieć mieszkać z żoną, a chce mieć dzieci, może płodzić je z małżonką innego mężczyzny, ale oczywiście za jego zgodą.

10. Możliwość rozwodu • O rozwód apoleipsisstarać się mogli obydwoje małżonkowie. • Żona mogła przedstawić archontowi na piśmie powody rozwodu i jeżeli mąż nie stawiał przeszkód ogłaszano separację, jeżeli jednak istniały spory, np. majątkowe i mąż zgłaszał sprzeciw, to żona mogła ponownie odwołać się do archonta i sprawę przeprowadzano na drodze sądowej. Wynik rozprawy w dużym stopniu zależał od dokładności sporządzenia umowy ślubnej. • Mąż nie musiał przeprowadzać sprawy rozwodowej, tylko odsyłał żonę wraz z posagiem do domu jej ojca lub opiekuna prawnego. Nie musiał podawać powodu odesłania (apopompe, apopempsis)

11. Dzieci, poród • Zdaniem Platona małżonkowie powinni dbać o to by przyszły na świat dzieci najpiękniejsze • Kobieta w ciąży powinna zachowywać spokój i pogodę ducha, nie powinna doznawać ani wielkich przyjemności, ani przykrości. • W porodzie pomagała położna, a pieczę nad rodzącymi miała bogini Ejlejtyja utożsamiana z Artemidą • Poród był zawsze dla kobiety niebezpieczny z uwagi na niewielką wiedzą położnych • Jeżeli szczęśliwie urodził się chłopiec drzwi domu przystrajano gałązkami oliwnymi, a jeżeli dziewczynka, to wełnianymi wstążkami • Noworodka kąpano w wodzie z oliwą, a w Sparcie w wodzie z winem i zawijano w pieluszki spargama. Składano nastepnie w wiklinowej kołysce liknon. • W piątym lub siódmym dniu po porodzie odbywała się amphidromia czyli uroczystość uznania dziecka przez ojca. Jeżeli ojciec dziecko uznawał podnosił je z ziemi i nastepnie szybko obnoszono je na sicie dookoła ogniska domowego sypiąc równocześnie ziarno, groch i sól dla bogów. • Dzieci nie uznane porzucano • Po amphidromii nadawano dziecku imię po dziadkach, a goście obdarowywali dziecko i rodziców. Dziewczynki wychowywała matka, a chłopcy w wieku 7 lat przechodzili spod jej opieki pod opiekę ojca. • Piastunki trophosi mamki titthe pomagały w wychowaniu. Titthe karmiły dzieci piersią, a potem przeżutą przez siebie papką. • Platon zalecał huśtanie dzieci w możliwie jak najdłuższym czasie. Usypianiu pomagały kołysanki baukalema, a straszeniu strzygi Mormolyke. Dzieciom dawano też grzechotki platagaí