AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKÜLTƏSI YOLUXMAYAN XƏSTƏLIKLƏR KAFEDRASI MÜHAZIRƏNIN MÖVZUSU: Baytarlıq tədbirlərinə sərf olunan xərclərin uçotu və əmsallar haqqında anlayış MÜHAZIRƏÇI: dosent Əliyev Rəşid Museyib oğlu Gəncə -2009

2. MÜHAZIRƏNIN PLANI • Baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən xərclərin formaları. • Əlaqə əmək haqqının və ezamiyyə xərclərinin aydınlaşdırılması. • Baytarlıq tədbirlərinin istifadə edilən obyektləri, texnikanın amartizasiyasının çıxarılması xərcləri. • Konital qoyuluşuna –baytar –sanitar obyektlərinə sərf edilən xərclərin müəyyənləşdirilməsi. • Əmsallar haqqında anlayış.

3. Mühazirə mətninə müvafiq ədəbiyyatlar • Səfərov İ.B, Məmmədov T.–Baytarlıq işinin təşkili və iqtisadiyyatı. Maarif, 1977. • Əliyev R.M.- Baytarlıq tədbirlərinin və maddi-texniki təminatı, uçotu və hesabat işləri. AKTA-1993. • Шайхаманов М.Х.- Организация и экономика ветеринарного дела. Москва, 1987.

4. Baytarlıq tədbirlərinə sərf olunanxərclərin üçotu • Heyvandarlıq təsərrüfatlarında planlı və plansız aparılan profilaktiki, diaqnostiki, müalicəvi, epizootiyaəleyhinə və baytar-sanitartədbirlərinə, heyvanməhsullarının və xammalın baytar-sanitarekspertizasına, həmçinin emalına, saxlanmasına və eləcə də təsərrüfatın ərazisinin yoluxucuxəstəliklərdən qorunmasının təmin edilməsinə müəyyən məbləğdə baytarlıq xərcləri sərf edilir. Bu aparilanbaytarlıq tədbirlərinə, avadanlıq və obyektlərin istismarınavə materiallarasərf olunanməsariflərinin cəmidir. • 1.Baytarlıq tədbirlərinin aparılmasında iştirakedən baytarmütəxəssislərinin əmək haqqı (əsas və əlavə), kompleksbaytarlıq tədbirlərində iştirakedən əlavə işçiqüvvəsinə, avtomaşın və traktorsürücülərinə (baytar-sanitartədbirlərinin aparılmasında iştirakedənlər), karantinqoyulduqdapostdadurannəzarətçilərə, baytar-sanitarinşaattəmiri briqadasının işçilərinə və s. • Baytarlıq tədbirləri aparılan zamanbaytarmütəxəssislərinin (baytarhəkimi, feldşeri, sanitarı) və əlavə işçiqüvvəsinin əmək haqqı qısa müddətdə (saat, dəqiqə) görülən işə görə ödənilir.Əsas əmək haqqını yəni aylıq maaşı 25,6 günə (ayın günləri) bölməklə, birgünlükəmək haqqı (7 saat) müəyyənləşdirilir. Birgünlükəmək haqqı 7 saatabölməklə birsaatlıq əmək haqqı aydınlaşdırılır. • Məsələ: Baytarhəkimi, feldşervə fəhlənin köməyi ilə 3 saatmüddətində inəyin üzərində Keserəməliyyatı aparılmışdır. • Baytarhəkimibirayda 240 manat, feldşer 110 manat, sanitar 80 manatmaaşalmuşlar. • Ondabirsaatdabaytarhəkimi - 240: 25,6=9,37 manat :7=1,34 • Feldşer- 110: 25,6= 4,3 manat :7=0,62 • Fəhlə- 80: 25,6=3,13 manat :7=0,45

5. Yənimüvafiqolaraqbaytarhəkiminin, birişsaatı 1,34 (9,37:7) manat, felşe-rinki 0,62 (4,3:7) manat, fəhləninki 0,45 (3,13:7) manatedərsəondabütövlükdəəməliyyatvaxtınındəyəri 7,23 (2,41 x 3) manatolar. Burayaezamiyyəxərcləridə aid edilir. • 2.Ezamiyyə xərcləribaytarlıqtədbirlərindəiştirakedən (başqamüəssisələrdəndəvətedilmişlər) baytarmütəxəssislərinəvəbaşqaişçilərəverilənsənədlərəgörəfaktikiməsariflər aid edilir. • 3.Baytarlıq tədbirlərininaparılmasındaistifadəedilənobyektlərin, texnikanınamortizasiyasınınçıxarılmasıxərcləri. Baytarlıqxidmətisahəsindəistifadəedilənnəqliyyat, nəqliyyatvasitələri, dezinfeksiyaqurğuları (DUK, LSD), avadanlıqlar, alətlər, cihazlar, dəyəri 100 manatdanyuxarıolanlar, həmçininistifadəolanbaytarlıqvəbaytar-sanitaristehsalatobyektləri, heyvansaxlananbinalarburayadaxiledilir. Amortizasiyaxərclərininçıxarılmasınəqliyyatlarınvəobyektlərinbalansdəyərinəgörəmüəyyənləşdirilir. Birildəkərpicvədaşdantikilmişobyektlərdən 3,2% ağacmaterialdan 4,9%, həmçininbaytarlıqdaistifadəedilənxüsusiavtomaşınlar, dezinfeksiyatədbirlərininaparılmasındaistifadəediləntexnikavəbaşqaavadanlıqlarınamortizasiyaxərclərininçıxarılması 14,5%-dir,. • Məsələ 1. 16 günmüddətində DUK avtomaşınınköməyiiləheyvansaxlananbinalardaprofilaktikiməqsədləyoluxucuxəstəliklərəqarşıdezinfeksiyaaparılmışdır. DUK avtomaşınınbalansdəyəri 3200 manatvəilərzində 310 günişləmişdir. Əvvəlcə 1 ilmüddətindəamartizasiyaxərcləriçıxarılır. • 3200 x 14,5 : 100 = 464 manat • Sonrahəminməbləğiilərzində DUK avtomaşınınınişlədiyigünəbölməkləbirgünlükamortizasiyaxərciaydınlaşdırılır. 464:310=1,5 manatolmuşdur (birgündə). • Birgünlükamartizasiyaxərcinibirtədbirinyerinəyetirilməsinəsərfediləngünlərəvurmaqla DUK maşınalınanxərcihesablanır 16x1,5=24 manat. • Beləliklə, DUK avtomaşını 16 günişlədikdə 24 manatözbalansdəyəriniödəmişolur.

6. Məsələ 2. Heyvansaxlananbinanın (ağacmaterialıilətikilmişdir) balansdəyəri 43000 manatolmuşdurki, ilərzindəistifadəedilmişdir. Binanınillikamartizasiyaxərclərininçıxarılmasınıaydınlaşdıraq. • 43000x4,9:100=2107 manatolar, birildə, heyvansaxlananbinanınbirgünlükamartizasiyaxərci • 2107:365=5,8 manatolar. • 4.Profilaktiki, müalicəvi, diaqnostiki, baytar-sanitarvəsağlamlaşdırmatədbirlərininyerinəyetirilməsinəsərfolunanmateriallara (müxtəlifdərmanmaddələri, antibiotiklər, antihelmintlər, pəhriz, vitamin vəbiolojipreparatlar, dezinfeksiyamaddələri, kimyəvireaktivlər, sarğımaterialları, diaqnostiki, fizikimüalicəvasitələrəivərentgencihazları) vəhəmçininsünimayalama, dezinfeksiyavəlaboratoriyacihazları (dəyəri 100 manatdanaşağıolanlar) nəqliyyatvasitələrəi, avtomobilyanacağı, elektrikenerjisi, yağlayıcımateriallar, fermanınbaytar-sanitartəmirinə, heyvanlarınmüvəqqətikəsimmeydançalarınındüzəldilməsinə, dezosəddindüzəldilməsinə, şlaqbaumdadayanangözətçilərəvə s. xərclərinməbləğiburayadaxiledilir. • 5.Başqa xərclərə-cəsədinutilizasiyası, xəstəliknəticəsindəməcbürikəsilmişheyvanıncəsədininzərərsizləşdirilməsi, şlaqbaumundüzəldilməsinə, tələfedilmişheyvanlardandəyənzərərvə s. aiddir. • 6.Ümumi istehsalvəümumitəsərrüfatxərclərinəböyükvəbaşbaytarhəkimlərininəməkhaqqı, nəqliyyatınamartizasiyasınavətəmirinəsərfedilənxərclər, baytarlıqapteki, biopreparatlarınsaxlanmasıüçünanbarlarınvəzirzəmilərinilərzindəamartizasiyaxərclərivə s. aid edilir.

7. Məsələ. Qaramal, donuzvəquşçuluqfermasındabaytarlıqxidmətinəsərfedilənümumitəsərrüfatxərcləri 8500 manatolmuşdur. • Qaramalfermasındaişləyənbaytarmütəxəssislərinin (böyük, başhəkim) əməkhaqqına, baytarlıqtədbirlərininaparılmasındaiştirakedənnəqliyyatınamartizasiyavətəmirinəvəheyvansaxlananbinalarıntəmirinə 11800 manat, donuzçuluqfermasında 5300 manat, quşsuluqfermasındaisə 985 manatxərclənmişdir. Ümumitəsərrüfatxərcləribeləbölüşdürülür: ümumitəsərrüfatxərcininfermalardacəmi 18085 manat (11800+5300+985) olmuşdur. • Ümumitəsərrüfatxərclərininhərbirmanatınaəmsal 0,47 (8500:18085) manatolmuşdur. Müvafiqolaraqqaramalfermasındaümumitəsərrüfatxərcləri 5546 (11800x0,47) manat, donuzçuluqfermasında 2491 (5300x0,47) manat, quşçuluqfermasındaisə 463 (985x0,47) manatolmuşdur. • 7.Kapital qoyuluşuna –baytarlıqdabaytar-sanitarobyektlərinin, heyvansaxlananbinaların, dezinfeksiyaqurğularınınsmetavəbalansdəyərinəgörə, eləcədəavadanlıqların, DUK, LSD vəbaşqamaşınlar, qurğular (dəyəri 100 manatdanyuxarıolanlar) ilərzindəözdəyərininamartizasiyaçıxarılışınasərfedilənxərclərdaxildir.

8. Əmsallarhaqqındaanlayış • Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedilərsə, sağlamvəxəstələnmişheyvanlarınmiqdarınagörəxəstəlik (Əx), letallıq (Əb) vəməcbürikəsim (Əm) əmsalları (ortarəqəm) vəyafaizmüəyyənləşdirilir. Qeyri-salamatheyvandlarlıq (quşçuluq) təsərrüfatlarındaheyvanlararasındaprofilaktikitədbirlərinaparılmamasıvəyagecikdirilməsiiləəlaqədarolraqxəstəliyinyayılmasıvəgedişiintensivləşir, nəticədəbirtəsərrüfat (Əx1) vəya rayon (Əx2) üzrəxəstəlikəmsalıyüksəlir. • Əmsallarbirsürü, təsərrüfat, rayon, vilayət, diyarvəiqtisadiəraziüzrə, heyvandarlıqsahəsindəyoluxucuvəyoluxmayanxəstəliklərmüşahidəedildiyidövrdətoplanmışiqtisadigöstəricilərəəsasənaydınlaşdırılır. Yoluxucuxəstəliklərmüşahidəedilənqeyri-salamattəsərrüfatların 5%-ni, yoluxmayanxəstəliklərdə (birildəbirneçədəfəmüşahidəedilir) isəbirtəsərrüfatıniqtisadigöstəricilərininanalizinəgörəxəstəlik, kəsimvəletallıqəmsallarıtəyinedilir. Təsərrüfatdaayrı-ayrıxəstəliklərüzrəəmsallarmüəyyənləşdirilir. Xəstəlikqeyri-salamattəsərrü-fatlardabaytarlıqtədbirlərininaparılmamasıüzündənaşkaredilərsə, buradahəminqrupvəhəssasheyvanlardanxəstələnmişheyvanlarınmiqdarınagörəxəstəlikəmsalı, xəstələnmişheyvanlardanölənlərəgörəölüməmsalıvəxəstələnmişheyvanlardanməcbürikəsilmişlərəgörəisəməcbürikəsiməmsalıtəyinedilir. • Məsələ 1. Təsərrüfatbuzovlarınparatifinəgörəqeyri-sağlamdır. Qaramalfer-masında 385 başbuzovolmuşdurki, ilərzindəbirneçədəfəbuxəstəlikmüşahidəedildi, yəni 58 başıxəstələndi. Xəstələnmişbuzovlardan 19 başölmüş, 16 başıisəməcburikəsilmişdir. Xəstəlik, ölümvəməcbürikəsiməmsallarınıhesablayaq: • Xəstəlikəmsalı: • Əx=58:385=0,15 vəya 0,15x100=15,0% • Letallıqəmsalı: • Əb=19:58=0,37 vəya 0,37x100=37,0% • Məcburikəsiməmsalı: • Əm=16:58=0,28 vəya 0,28x100=28%

9. Məsələ 2. Təsərrüfatda 3 ilmüddətində 136 (58+35+43) başortahesabla 45,3 başbronxopnevmoniyayatutulmuşdur. Buzovlarınortaillikmiqdarı (385x363x370) 372,6 başolmuşdurki, xəstələnmişlərdən 39 (58+22+37) başölmüşdür. Təsərrüfatdaxəstəlikəmsalı 0,12 (45,3:372,6) və 12%; • Letallıqəmsalı 0,29 (39:136) vəya 29% olmuşdur. • Zərərəmsalları (Əz). Xəstəliklərintəsərrüfatlaravurduqlarıiqtisadizərərinmiqdarınıhərbirbaşxəstələnmişheyvanlaradüşənortazərərəmsalıiləölçülür. Zərərəmsalıbirbaşheyvanınxəstələnməsinəticəsindəəmələgələnzərərinmiqdarıdır. Xəstəliyintəsərrüfatavurduğuiqtisadizərərəəsasənhərbirbaşheyvandazərərəmsalınıtəyinetməkləaparılanbaytarlıqtədbirlərininiqtisadieffektliliyinimüəyyənləşdirilir. Ümumixəstəlikdəndəyəniqtisadizərərəəsasənbirbaşxəstələnmiş (Əz1), ölmüş (Əz2), xəstələndikdənsağalmış (Əz3), məcburikəsilmişvətələfedildikdə (Əz4) vəfaktikihəssasheyvanınmiqdarına (Əz5) görəzərərəmsallarıhesablanır. • Xəstəliknəticəsindədəyəniqtisadizərərincəmini, xəstələnmişheyvanlarınmiqdarınabölməkləbirbaşxəstələnmişheyvandadəyənzərərəmsalı, ölmüşheyvanlardandəyəncəmizərəri, ölmüşheyvanlarınmiqdarınabölməklə, birbaşölmüşheyvandadəyənzərərəmsalı, xəstəlikdənsağalmışheyvanlardandəyəncəmizərəri, xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınmiqdarınabölməklə, birbaşxəstəlikdənsağalmışheyvandandəyənzərərəmsalı; məcburikəsilmişvətələfedilmişheyvandandəyəncəmizərəri, məcbürikəsilmişvətələfedilmişheyvan-larınmiqdarınabölməklə, birbaşməcbürikəsilmişvətələfedilmişheyvanlardazərərəmsalı, xəstəlikdəndəyəncəmizərəri, təsərrüfatdaolanhəssasheyvanlarınmiqdarınabölməklə, hərbirbaşfaktikiheyvanadəyənzərərəmsalıtəyinedilir.

10. Qeyri-salamattəsərrüfatlardavəregionlardaxəstəliklərəqarşıprofilaktikavəsağlamlaşdırmatədbirlərindənistifadəetməklə, qarşısıalınanzərərhesablanırvəbuvaxt Əz1, Əz5əmsallarından, infeksionvəqeyri-infeksionxəstəliklərətutulmuşheyvanlarüzərindəaparılanmüalicətədbirlərindənisə Əz2, Əz3, Əz4zərərəmsallarındanistifadəedilir. • Birbaşheyvanınmüalicə, profilaktikasınavəbaytar-sanitartədbirlərinəsərfedilənxərcitapmaqüçün, çəkiləncəmixərcinməbləğiniilərzindəheyvanlarınortasayınabölməklazımdır. Təsərrüfatdaheyvanlarınsaxlanma, yemlənmə, iqlimrelyefivəaparılanbaytarlıqtədbirlərininsəmərəliliyivəalınanməhsullarınsatışqiymətinəgörəxəstəlik, letallıq, zərərəmsallarıvəbirbaşheyvanaçəkilənxərcləreyniolmur. Onagörəhərbiriqtisadiərazivə region üzrəəmsallarmüəyyənləşdirilməlidir.

11. Məsələ. Təsərrüfatdamüxtəlifmüddətlərdəilərzində 1540 başqoyunmastitətutulmuşdurvəqoyunçuluğa 11704 manatzərərdəymişdir. Xəstələnmişqoyunlardan 42 başölmüşvə 2755,2 manat, xəstəlikdənsağalmış (1319 baş) qoyunlardancanlıkütləvəyunitkisindəncəmi 6583 manat, xəstəliknəticəsində 179 başqoyununyelinisıradançıxdığınagörəkəsiməgöndərilmişdirvətəsərrüfata 2366,8 manatiqtisadizərərdəymişdir. Təsərrüfatdacəmi 9853 başqoyunsaxlanır. • Birbaşxəstələnmişdəndəyəniqtisadizərərəmsalı: • Əz1=11704:1540=7,6 manat • Birbaşölmüşqoyundandəyəniqtisadizərərəmsalı: • Əz2=2755,2:42=65,6 manat • Birbaşxəstəlikdənsağalmışqoyundandəyəniqtisadizərərəmsalı: • Əz3=6583:1319=4,99 manat • Birbaşməcbürikəsimdəndəyəniqtisadizərərəmsalı: • Əz4=2366,8:179=13,22 manat • Təsərrüfatüzrəhərbirbaşqoyunadəyəniqtisadizərərəmsalı: • Əz5=11704:9853=1,19 manatabərəbərolur.