Geheimtalen in Nederland

1. Geheimtalen in Nederland Westfälische Wilhelms-Universität Münster Institut für Niederländische Philologie Werkcollege Taalverandering Docente: Dr. T. Kruijt Door: Sabina Yündem & Vincent Vaessen

2. Sjnieëpse dabbet Doe hoems in mieng klampe, mechels sjnieëpse dabbet en die mirmke, dat moest noa mechels sies. Pój puuëk, pój puuëk, mechsels dabbetje, pój mar puuëk. Pój die mieëlske vol. Pój puuëk, pój puuëk. Ich peësj dich in die pölke, dieng grannige loekete loeënze mich aa en die mirmke, dat grieëmelt noa miene haech.

3. Baan puuëk, baan puuëk, mechsels dabbetje, baan mar puuëk. Draj dieng loeketjes tów.  Baan puuëk, baan puuëk. Doe versjtrunkels nog noeëbes van d’r mauw óp dizze klauwet. Dreum mar van nuuksjkes in d’r melm. Baan puuëk, baan puuëk, mechsels dabbetje, baan mar puuëk. Draj dieng loeketjes tów. Baan puuëk, baan puuëk. Baan puuëk, baan puuëk. Ps,… ps, … ‘t baant.

4. Sjnieëpse dabbet Doe hoems in mieng klampe, mechels sjnieëpse dabbet en die mirmke, dat moest noa mechels sies. Pój puuëk, pój puuëk, mechsels dabbetje, pój mar puuëk. Pój die mieëlske vol. Pój puuëk, pój puuëk. Ich peësj dich in die pölke, dieng grannige loekete loeënze mich aa en die mirmke, dat grieëmelt noa miene haech. Klein kind Jij ligt in mijn armen, Mijn klein kind, En je mondje, dat zoekt naar mijn borst. Drink goed, drink goed, Mijn kindle, drink maar goed. Drink je buikje vol. Drink goed, drink goed. Ik stop je in je bedje, Je grote ogen kijken me aan, En je mondje lacht naar mij.

5. Baan puuëk, baan puuëk, mechsels dabbetje, baan mar puuëk. Draj dieng loeketjes tów.  Baan puuëk, baan puuëk. Doe versjtrunkels nog noeëbes van d’r mauw óp dizze klauwet. Dreum mar van nuuksjkes in d’r melm. Baan puuëk, baan puuëk, mechsels dabbetje, baan mar puuëk. Draj dieng loeketjes tów. Baan puuëk, baan puuëk. Baan puuëk, baan puuëk. Ps,… ps, … ‘t baant. Slaap goed, slaap goed, Mijn kindje, slaap maar goed. Die je oogjes dicht. Slaap goed, slaap goed. Je begrijpt nog niks Van de ellende op deze wereld. Droom maar van schaapjes in het veld. Slaap goed, slaap goed, Mijn kindje, slaap maar goed. Doe je oogjes dicht. Slaap goed, slaap goed. Slaap goed, slaap goed. Ps, … ps, … het slaapt.

6. Geheimtalen • Geheimtalen in het algemeen • Het Bargoens • Het lexicon van het Bargoens • Woordvorming in het Bargoens

7. Wie spraken en spreken nog geheimtalen? • Zwervers • Venters • Leurders • Kramers • Veehandelaren, kooplui • Zigeuners • Woonwagenbewoners in het algemeen • Gevangenen • Criminelen • Prostituees

8. Het ontstaan van de geheimtalen • De neiging zich in groepen af te zonderen is een oerneiging van de mensen → leidt ook tot afscheiding in eigen taal. • Als taal een sociale band bij uitstek is, dan is aan te nemen dat de vorming van aparte groepen ook de vorming van groepstalen tot gevolg heeft (Moormann)

9. Definitie van geheimtaal • “Een speciaal geboren taal die men bewust geheimhoudt” • De bewuste bedoeling tot geheimhouding kenmerkt de geheimtalen alle; hier ligt de scherpe scheiding tussen geheimtaal en vaktaal.

10. Indeling van de geheimtalen • Bargoens • Dieventaal • Jargon • Kramertaal • Lettertaal Karakterisering van geheimtalen: • De moedertaal van de spreker; meestal dialect van zijn streek • De geheimtaal, bepaald door sociale omstandigheden

11. Definitie van het Bargoens Bargoens is: • een geheimtaal; • gesproken door zwervers in woonwagens, venters en personen welke tot deze groepen behoord hebben; • speciaal gekleurd door de streektaal van de sprekers; • te verdelen in vier grote groepen (A, B, C, D) op grond van verschillen; • welke verschillen vooral ontstaan door de ontleningen aan vreemde talen: Frans, Zigeuners, Joods en • door het gebruik van een afleidingssuffix (-erik).

12. De oudste bekende bronnen van het Bargoens • Liber Vagatorum (1563) • Bargoens uit een klucht van Cornelis de Bie te Lier (rond 1680) • De gelukte list (1689-1690)

13. Bargoens “Het eerste element, de streektaal, bepaalt het klanksysteem van de geheimtaalwoorden; de sociale omstandigheden zijn van invloeed op de soort woorden die gebruikt worden.” “Er is geen Bargoensch-spreker, die zóóveel geheimtaal-woorden kent. Het grootste aantal, dat ik bij één persoon noteerde is: Haaksbergen 231, Maastricht 222, Nijmegen (drie personen) 242. Ik geloof, dat de kennis van 300 Bargoensch-woorden bij en spreker al heel zeldzaam is.”

14. Bargoens “Bargoensch is onze gewone gesproken taal, met dit verschil, dat de meeste naamwoorden, werkwoorden, hoedanigheidswoorden, alsook eenige kleinere woordjes (als zipken, zeup, sijne, sine, siwus voor ja, nobis, noppe en lauw voor neen)” (hier voorbeeld van sleutel en hooi) “Het Bargoensch zelf is geen eenheid. Eigenlijk is het Bargoens van elk famili een taal op zichzelf […]. Maar tussen die verschillende familiegroepen is wel zoveel overeenkomst dat we ze tot grotere lokale verenigen kunnen.”

15. “Sorrore! Wij zenden u deze flep, om u te doen lenzen, dat gij niet de eenigste goocheme vrijer in de marwiger taal zijt; wij zouden u haast voor een wiedensche knul aanzien; bij het opstootje dat gij in dien babbelaar van Haarlem gemaakt hebt, zoudt gij ons den tantel van die taal geven, doch gij hebt loensch gegokt; gij geeft ons kajumstaal in plaats van zuiver marwiegs; wij hebben u bot op verschut; verkrummel u nu niet, wij zullen u vertossen; wij willen er niet een enkel schobbeltje aan verscheren; wij laten ons neref voor noppis voor de amchen schijnen; maar houd u stiekem; wij zullen u de flodder leenen […]” “Mijnheer! Wij zenden u dezen brief om u te doen zien, dat gij niet de eenigste ervaren man in de dieventaal zijt; wij zouden u haast voor een min kundig man aanzien; bij de beweging, welke gij in dat boek van Haarlem gemaakt hebt, zoudt ge ons den sleutel van die taal geven, doch gij hebt valsche kaart gespeeld; gij geeft ons joodsch in plaats van zuivere dieventaal; wij hebben u op de daad betrapt; verschuil u nu niet, wij zullen u helpen; wij willen er niet een enkelen stuiver aan verdienen; wij laten ons licht voor niet voor de menschen schijnen; maar houd u stil, wij zullen u de hand leenen […]” Bargoens

16. kaart

17. Groep A Geen Joods, weinig in N.-Brabant Zigeunerwoorden: gering Sterk Frans element -erik-vorming: sterk Groep B Joodse woorden: aantal stijgt Zigeunerwoorden: gering, in Weert meer Geen Frans element -erik-vorming: gering Groep C Veel Joodse woorden: ~25% Zigeunerwoorden: gering Geen Frans element -erik-vorming: gering Groep D Veel Joodse woorden: ~30% Zigeunerwoorden: sterk Geen Frans element -erik-vorming: gering

18. Synoniemafleidingen • Een bewuste geheimtaalvorming is bij de Nederlandse geheimtalen niet bekend. • Bepaalde ´wetten` kan men niet opstellen of afleiden. • Van de synoniemafleiding zal men sporen in de geheimtaal terugvinden.

19. Voorbeelden van synoniemafleiding • Rat ´rijksdaalder` • Rad, synoniem met ´wiel`.Nu wordt wiel ´rijksdaalder` • Keilef ´een misbaksel van een paard`. Keilef (Hebreeuws, Aramees kêlèw) is ´hond`; hond is synoniem met ´beroerd, slecht`(hond van een vent; mieze hond) • “Het aantal synoniemafleidingen is maar zo niet in het onbegrensde te vermeerderen. Elk geval moet apart, nauwkeurig bezien worden. En verschillende van deze gevallen zijn toch nog anders dan Schwob ze geeft. De synoniemen zitten niet in de geheimtaal, maar in het Nederlands.”

20. Voorbeelden van homoniemafleiding • De ´Kan`is koro; koro is ´hals´. Hieruit kan is ´hals`. • Sjuk is ´markt`(Twents uitgesproken ´mark`); mark is geldstuk (60 cent9; sjuk is mark (60 cent). • Mesjokke is ´gek`: homoniem met gek ´verliefd`; hieruit mesjokke ´verliefd`.

21. Voorbeelden van woordvormingdoor klank- en begripsassociatie • Geiliken, van Hebr. chêlek ´samen kopen, winst delen`. Wordt door klankassociatie tot geilen. • Jakkes, Aram. jakrîth ´duur. Geassocieerd met tussenwerpsel jakkes! • Bosschik, bos (Zig. bucimo), geassocieerd met bos. • Germanen, Zigeuners (manúsh), geassocieerd aan Germanen ´Duitsers`.

22. Apocope in geheimtalen • riks is een apocope van rijksdaalder • afkortingen zijn geen geheimtaalprocédé en tegen het wezen van de geheimtalen

23. Woorden uit het Rromanes (ook: Rromani) • Er is een kern van zigeunerwoorden die vrijwel overal voorkomt • Waarschijnlijk heel vroeg ontleend tijdens de eerste periode van het zigeunerverblijf in NL (~1500) en toen in de lokale zwerverstaal opgenomen • Meest gebruikte woorden: mangen (vragen), maro (brood) • Het aantal zigeunerwoorden in een geheimtaal verschilt van groep tot groep

24. Woorden uit het Rromanes (ook: Rromani) • Zigeunerwoorden getuigen vaak van de „zorg en de nood van de zwervers, hun sociale leven: eten, drinken, vee, gevogelte, politie, huishoudelijke zaken“ • Voorbeelden: Bare (groot, hoog), bink (man, persoon), drom (weg, straat), gajie, galo (boerin, boer), lovie (geld), mollen (doodmaken), bal (haar), pavel, paba, pahuj (appel, appels), horom (man, nu: rom), hiromenij (vrouw, nu: romnija)

25. Het geheimtaalprocédé • Een voorwerp wordt vaak naar zijn kenmerken benoemd, en kan tussen verschillende geheimtalen uitgewisseld worden, bijv.: • Calopani (zou in Rromanes koffie betekenen, maar is bestaat niet) • Koffie in het Bargoens heet sjokkelmajem (majem = water) of zwartje • Water + zwartje = zwart water • Calopani = calo (Sanskr. zwart) + pani (Rrom. water)

26. Bargoense woorden in het Nederlands • Habbekrats (gering bedrag) • Poen (geld) • Piek (een gulden) • Geeltje (biljet van 25,- Gulden) • Pikken (stelen) • Smeris (een politieagent, van Hebr. sjemiera = toezicht) • Bajes (de gevangenis, van Hebr. baït, beth = huis) • Nor (de gevangenis) • Oplazeren, oprotten, opmieteren (weg gaan, vertrekken, ook: ga weg!)

27. Bibliografie • Moormann, J.G.M.: De Geheimtalen. Het Bargoense standaardwerk, met een nieuw, nagelaten deel. Amsterdam 2002. • http://taalschrift.org/reportage/001350.html