Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Aby była mowa o podstawowym typie wypowiedzi, a więc o zdaniu, muszą być spełnione pewne wymogi. Zdanie bowiem jest wyrazem lub grupą wyrazów powiązanych ze sobą gramatycznie. W jego skład musi wchodzić albo osobowa forma czasownika (np. Karol jutro odda książkę do biblioteki), albo forma bezosobowa zakończona na –no, -to (np. Znaleziono ten portfel na parkingu.), albo nietypowy, nieodmieniany przez osoby czasownik typu warto, należy, można, trzeba (np. Można zrobić to lepiej.). Wypowiedzeniem jest:równoważnik zdania, zawiadomienie oraz zdanie, któremu się dzisiaj bliżej i bardziej szczegółowo przyjrzymy.

3. Wszystkie zdania można podzielić:a) ze względu na cel komunikacyjny na:- oznajmujące (np. Dziadek opowiada bajkę.)- rozkazujące (np. Dziadku, opowiadaj bajkę!)- wykrzyknikowe (np. Ach, jak pięknie dziadek opowiada bajkę!)

4. b) ze względu na budowę na:- proste (np. Marta weszła do mieszkania po stromych schodach.)- złożone* złożone współrzędnie (np. Marta weszła do mieszkania po stromych schodach i zamknęła za sobą drzwi.)* złożone podrzędnie (np. Marta weszła do mieszkania po stromych schodach bowiem winda była zepsuta.)

5. Jest to wypowiedzenie, które zawiera tylko jedno orzeczenie, które może być: a) formą osobową czasownika (np. Ten myśliwy upolował dużego niedźwiedzia.), formą bezosobową zakończona na –no, -to (np. Wczoraj w stołówce podano pyszny obiad.) lub nietypowym nieosobowym czasownikiem, jak trzeba, należy, warto (np. Nie należy przesuwać tego fotela.), b) tzw. orzeczeniem imiennym, które składa się z łącznika (jest nim osobowa forma czasownika być, zostać, stać się) i orzecznika (może nim być rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, przysłówek, imiesłów przysłówkowy). Zdanie pojedyncze

6. Spójrzmy na przykłady, zanotujmy i ZAPAMIĘTAJMY!: Tata Marii jest bardzo szlachetny. Bolek był uczciwym lokatorem. Pies Kasi był pierwszy na mecie. Ojciec Tomka stał się kimś ważnym w biurze. W pokoju było naprawdę gorąco. Olga została namówiona przez mamę. łącznik + orzecznik = orzeczenie imiennebyć w formie osobowej + odpowiednia forma innego wyrazu

7. UWAGA!!!Jeżeli jako orzecznika w orzeczeniu imiennym używamy rzeczownika, musimy stosować jego formę z narzędnika (odpowiadającym na pytanie z kim? z czym?), więc: jest studentem, został wygranym. Jeżeli tym orzecznikiem staje się przymiotnik, używamy jego formy mianownikowej, a więc odpowiadającej na pytanie kto? co?, np.: zdrowy, szlachetny, radosny – nie: zdrowym, szlachetnym, radosnym.

8. Zajmiemy się jednak najpierw zdaniami polskimi, w których najbardziej typowy podmiot wyrażony jest za pomocą: - rzeczownika lub zaimka w mianowniku, np.: Kolega odpowiedział, że nie wie o niczym. Ty musisz dobrze to przeczytać. Obok orzeczenia w każdym zdaniu powinien znaleźć się podmiot (osoba wykonująca czynność określaną przez orzeczenie). Powinien, bowiem, jak się dzisiaj dowiemy, są zdania, w których podmiot jest nieznany lub celowo pominięty.

9. podmiot może również występować w dopełniaczu – jeżeli orzeczenie wskazuje na brak, niedostatek, ubywanie i przybywanie, np.: Z wiekiem ludziom przybywa siwych włosów.- funkcję podmiotu może pełnić również bezokolicznik, np.: Śpiewać jest przyjemnie.- podmiotem może być również szereg jednorodnych form, np.: Wieczorami Jacek, Julka i Kuba grają w gry planszowe. Śpiewać i malować nie jest łatwo.- podmiotem jest również grupa liczebnikowo – rzeczownikowa występująca w zdaniu, np.: Pięć dziewczynek gra w piłkę. Trudno bowiem określić czy ma to być liczebnik (od strony gramatycznej to on jest podmiotem) czy rzeczownik (patrząc od strony logicznej).

10. Zapamiętaj!W zdaniach polskich podmiot nie musi być koniecznie wyrażony za pomocą którejś z przed chwilą wymienionych form. Można się go bowiem niejednokrotnie domyślić na podstawie formy orzeczenia i kontekstu, np.: Nie lubimy jeździć nowojorskimi taksówkami. Czytam nocami.W języku polskim spotykamy również zdania typu: Doniesiono nam o waszym sukcesie. Podmiot jest nie tylko nieznany. Istotne może być również to, że jest on celowo przemilczany.

11. W polszczyźnie występuje również pewna grupa zdań tzw. bezpodmiotowych. Należą do niej zdania, w których orzeczenie jest wyrażone czasownikiem nieosobowym a bezokolicznik pełni funkcje dopełnienia. Spójrzmy:Trzeba to dobrze zrozumieć. Grzmi.Trzeba zobaczyć Wieżę Eiffela.

12. Dopełnienie to określenie: czasownika (Czytam książkę. Ala skończyła myć okno.) przymiotnika (Piotr jest podobny do matki.) przysłówka (Zachowuj się stosownie do zaleceń.) Dopełnieniem może być: rzeczownik (w formach przypadków poza mianownikiem), wyrażenie przyimkowe, bezokolicznik. W zdaniu dodatkowo mogą występować określenia podmiotu czy orzeczenia, które nazywane są dopełnieniem, przydawką, okolicznikiem.

13. Przydawkaw zdaniu określa rzeczownik.Może być wyrażona za pomocą:a) przymiotnika lub inną częścią mowy, która odmienia się podobnie do przymiotnika. Może to być: liczebnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek przymiotny, np: Popołudniowe słońce od pięciu minut daje się we znaki temu zmęczonemu pieskowi.b) rzeczownikiem w dopełniaczu lub innym, zależnym przypadku, np.: Najbardziej lubię podróże pociągiem. Na kanapie leży kotek Aluni.c) rzeczownikiem w tym samym przypadku co wyraz określany, np.: Nad rzeczką opodal krzaczka mieszkała kaczka – dziwaczka.d) wyrażeniem przyimkowym, np. Kasia ma czapeczkę z pomponikiem.

14. Ta część zdania (nie mowy!!!) nazywa różne okoliczności danego zdarzenia, procesu lub stanu określonego przez orzeczenie, jak: miejsce (gdzie dana czynność się dzieje), czas (kiedy się dzieje), przyczynę (dlaczego się dzieje), sposób (w jaki sposób się odbywa), cel (w jakim celu jest wykonywana), warunek (pod jakim warunkiem zachodzi), np.: Maria wróci do pracyza tydzieńjeżeli wyzdrowieje. Pracuj wytrwale. Dla spokojnego sumienia sprawdź to! Określeniem czasownika, przymiotnika lub przysłówka może być, obok dopełnienia, okolicznik.

15. Wyrazy w zdaniu pozostają względem siebie w stosunku współrzędnym (gdy są równorzędne zarówno pod względem składniowym, jak i znaczeniowym) lub w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jeżeli jeden wyraz zależy od drugiego pod względem składniowym i ten drugi narzuca formę gramatyczną zależnego).

16. np. Po dwóch godzinach przemoczony kotek odważył się wrócić do zaprzyjaźnionego, małego domku. W zdaniu tym wyrazy zaprzyjaźnionego i małego pozostają względem siebie w stosunku współrzędnym, natomiast wyrazy małego domku, przemoczony kotek pozostają w stosunku nadrzędno-podrzędnym. Podrzędne są przymiotniki w stosunku do rzeczowników, które określają. Wyrazy takie, pozostające w stosunku nadrzędno-podrzędnym tworzą tzw. związki składniowe ale o nich powiemy sobie podczas kolejnej lekcji.