Waarover wel? (natuurlijke) pathogenen genetisch gewijzigde organismen DNA

2. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Bioveiligheid in het laboratorium Waarover wel? • (natuurlijke) pathogenen • genetisch gewijzigde organismen • DNA • Waarover niet? • chemicaliën • radio-activiteit 1

3. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Huidige wetgeving Veiligheid • werknemersbescherming: welzijnswet-geving Milieubescherming • Vlarem rubriek 51 (Europese richtlijn 90/219/EEG) 3

4. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Welke gevaren verbonden aan levende organismen en DNA? Welke gevaren? • Pathogeniteit • Toxiciteit • Allergeniteit • Verstoring ecologische evenwichten • Andere schadelijke effecten bv. immuun-suppressie, dominant transformerende oncogenen 4

5. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Pathogeniteit Ziekteverwekkendheid • indeling in vier klassen, infectiedosis • altijd gastheer vermelden • menspathogenen • zoöpathogenen • zoönosen (= mens- én zoöpathogeen) • fytopathogenen Klasse-indeling in wettelijke lijsten 5

6. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Pathogenen (1) 6

7. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Pathogenen (2) • Influenzavirus • Escherichia coli • HIV • Lactobacillus lactis • Phytophtora infestans • Ebola virus Klasse 2 • 2 • 3 • 1 • 2 • 4 7

8. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Pathogenen (3) • Pseudomonas aeruginosa • Mouse Moloney Leukosis virus • Mycobacterium tuberculosis • Humaan adenovirus type 5 • Adeno associated virus • Saccharomyces cerevisiae Klasse 2 • 2 • 3 • 2 • 2 • 1 8

9. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Pathogeniteit Infectie • infectieuze dosis verschilt van organisme tot organisme • natuurlijke infectiewegen verschillen • natuurlijke infectieweg versus laboratoriuminfectieweg 9

10. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Toxiciteit Vergiftiging • toxines ingedeeld in klassen • LD50 als maat 10

11. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Allergeniteit Wat is allergeniteit? • Een niet-toxische door het immuunsysteem gemedieerde overgevoeligheid voor een stof of agens. • uitingen van huidaandoeningen tot aan levensbedreigende shock toe • vooral in dierverblijven 11

12. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Verstoring van ecologische evenwichten Milieuveiligheid • vooral in verband met GGO’s • ongewenste verspreiding genetisch materiaal tegengaan 12

13. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Naakt DNA Naakt DNA gevaarlijk? • nee, maar niet altijd • opletten bij : dominant transformerende oncogenen DNA 13

14. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium GGO’s Wat is een GGO? • Een GGO is een organisme waarvan het genetisch materiaal is gewijzigd op een wijze die niet mogelijk is door voort-planting of natuurlijke recombinatie. • GGO = gastheer + (vector) + insert • indeling in vier risicoklassen 14

15. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Klasse-indeling GGO’s • niveau 1 omschrijft vereisten zowel voor de infrastructuur als voor • de werkvoorschriften, ook al zijn de eisen aan de infrastructuur zeer • beperkt. 15

16. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Risico-analyse Hoe aan te pakken? • Denken vooraleer te doen ! • 4-traps proces • identificatie van gevaren verbonden aan GGO (gastheer, vector, insert) • eerste indeling in risicoklasse • activiteit bezien in licht van blootgesteld milieu, aard en schaal activiteit en eventuele niet-standaard handelingen • definitieve vaststelling benodigde maatregelen 16

17. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Besmetting en verspreiding in het laboratorium Verspreidingswegen • contact • lucht / aërosolen 17

18. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Natuurlijke besmettingswegen 18

19. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Aërosolproducerende handelingen 19

20. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Verspreiding van bacteriën en schimmels Aandachtspunten • aërosolen • zelfoverdraag- bare vectoren 20

21. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Verspreiding van virussen en cellen Aandachtspunten • cellen lopen niet zomaar weg • cellen kunnen besmet zijn met biologische agentia • opletten bij combinatie cel en virale vector 21

22. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Verspreiding van planten Reproductieve delen • pollen • zaden • andere reproductieve delen, zoals wortelstron- ken (verschilt per plant) • Eerst vernietigen, dan verwijderen 22

23. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Verspreiding van dieren Aandachtspunten • ontsnapping kleine knaagdieren tegengaan • opletten bij insecten, vissen en kikkers 23

24. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Veilig werken door inperking • inperking aan de bron • toepassen van fysische inperking + hanteren werkvoorschriften 24

25. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Inperking aan de bron • Neem biologisch ingeperkte stammen ipv wild-type stammen. • Neem niet-zelfoverdraagbare vectoren ipv zelfoverdraagbare. • Neem replicatie-defectief virus ipv replicatie-competent. 25

26. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Fysische inperking (1) • deuren, wanden, gladde werkoppervlakken, etc. • vier niveaus gekoppeld aan de vier risicoklassen 26

27. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Fysische inperking (2) Basiseisen L1 • permanente structuur van wanden, deur(en), vloer, plafond • werkoppervlakken glad afgewerkt, water-ondoordringbaar, bestand tegen zuren, basen, organische oplosmiddelen en gemakkelijk te reinigen • Er is een wasbak. 27

28. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Fysische inperking (3) L2 additioneel • vergrendelbare toegangsdeuren • op deur : biohazardsymbool, inperkingsniveau, verantwoordelijke Afhankelijk van de werkzaamheden: • automatische sluiting op deur • kijkvenster • wasbak met niet-manuele bediening • veiligheidskabinet 28

29. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Veiligheidskabinetten Veilige werkplaats • klasse I : afzuigkast • klasse II : downflowkast • klasse III : handschoenkast 29

30. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Bescherming veiligheidskabinet 30

31. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Klasse I 31

32. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Klasse II 32

33. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Klasse III 33

34. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Crossflowkasten en horizontale laminaire flowkasten • is géén veiligheidskabinet • niet gebruiken bij open bronnen van GGO’s 34

35. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Werkvoorschriften Het basisniveau • veilige microbiologische technieken (VMT) • VMT voor iedereen die met micro-organismen en cellen werkt 35

36. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium VMT • deuren en ramen gesloten • laboratoriumjas dragen • eten, drinken, roken verboden • na het morsen van GGO’s direct ontsmetten • aërosolen minimaliseren • niet met de mond pipetteren • materialen ontsmetten voor hergebruik • biologisch afval inactiveren • handen wassen 36

37. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Werkvoorschriften • labjournaal (dagelijks bijhouden) • controleren van biologisch materiaal • hoe hoger inperkingsniveau, hoe strikter 37

38. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Besmetting (1) Aandachtspunten • is gauw gebeurd • morsen • spatten • prik- of snijaccident 38

39. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Besmetting (2) • voorkomen is noodzaak • goede planning • orde en netheid 39

40. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Ontsmetting en inactivering • verschillende middelen beschikbaar • ontsmetting is iets anders dan inactivering • ontsmetting vaak slechts ten dele doding • inactivering, indien goed uitgevoerd, 100% doding 40

41. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium De werkzaamheid van verschillende ontsmettingsmiddelen • * : boven de 40° C • V : variabel 41

42. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Voorbeelden in de praktijk Risico-analyse en inschaling van : (1) E. coli (2) gisten (3) Agrobacterium (4) dierlijke cellen (5) dierlijke cellen en virale vectoren (6) transgene planten 42

43. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Risico-analyse in de praktijk Te doorlopen stappen • identificatie gevaren gastheer / vector • identificatie gevaren insert • eerste vaststelling risicoklasse / inperkingsniveau • nagaan bijzonderheden : schaal / type activiteit, speciale handelingen • definitieve vaststelling risicoklasse / inperkingsniveau 43

44. ………….………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………….………….………………………………………………………………………………………………………………………………… Bioveiligheid in het laboratorium Wanneer bijzondere aandacht • aërosolen • open handelingen • fermentoren en downstreamprocessing • GGO’s op of in planten en dieren 44