CZYNNIKI SZKODLIWE I UCIĄŻLIWE W ŚRODOWISKU PRACY

1. CZYNNIKI SZKODLIWEI UCIĄŻLIWE W ŚRODOWISKU PRACY PYŁY I SUBSTANCJE CHEMICZNE wykorzystano materiały: D. Augustyńska, M. Pośniak – Czynniki szkodliwe w środowisku pracy, wartości dopuszczalne (praca zbiorowa), CIOP, Warszawa 2007

2. OKREŚLENIA aerozole – układy wielofazowe składające się z powietrza lub innych gazów, w których są roz-proszone (zawieszone) cząstki ciał stałych i/lub cieczy. pyły – cząstki ciał stałych zawieszone w gazach, zwłaszcza powietrzu, powstające głównie w proce-sach mechanicznej obróbki ciał stałych. substancje chemiczne – pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie, w jakim występują w przy-rodzie lub zostaną uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego.

3. OKREŚLENIA mgły – cząstki substancji ciekłych rozproszone (zawieszone) w gazach, zwłaszcza powietrzu. Powstają przez mechaniczne rozpylanie cieczy, kondensację par lub w reakcjach chemicznych. dymy – cząstki ciał stałych zawieszone w gazach, zwłaszcza powietrzu, powstające w procesach termicznych lub chemicznych.

4. OKREŚLENIA pył całkowity – zbiór wszystkich cząstek otoczo-nych powietrzem w określonej objętości powietrza. pył respirabilny – udział masowy cząstek frakcji wdychanych docierających aż do bezrzęskowych dróg oddechowych; zbiór cząstek przechodzący przez selektor wstępny ze średnią wartością śred-nicy aerodynamiczną 3,5 ± 0,3 µm i z geomet-rycznym odchyleniem standardowym 1,5 ± 0,1. włókna respirabilne – włókna o długości powyżej 5 µm o maksymalnej średnicy poniżej 3 µm i o sto-sunku długości do średnicy > 3.

5. OKREŚLENIA Rozp. MPiPS z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopusz-czalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2002r. Nr 217, poz. 1833 z później-szymi zmianami): NDS (najwyższe dopuszczalne stężenie) – war-tość średnia ważona stężenia, którego oddziaływa-nie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowe-go i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowo-dować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

6. OKREŚLENIA NDSCh (najwyższe dopuszczalne stężenie chwilo-we) – wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina. NDSP (najwyższe dopuszczalne stężenie pułapo-we) – wartość stężenia, która ze względu na za-grożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.

7. OKREŚLENIA narażenie łączne – narażenie pracowników, jedno-cześnie lub kolejno, na więcej niż jeden czynnik szkodliwy w ciągu tej samej zmiany roboczej. stanowisko pracy – miejsce, w którym pracownik wykonuje czynności zawodowe stale lub okresowo. powietrze na stanowiskach pracy – atmosfera w miejscu, w pomieszczeniach lub na zewnątrz, oddziałująca na człowieka w godzinach jego pracy.

8. OKREŚLENIA wskaźnik narażenia (wskaźnik ekspozycji) – wskaźnik liczbowy, charakteryzujący narażenie pracownika na pyły lub substancje chemiczne, obliczony na podstawie wyników oznaczeń w po-wietrzu na stanowiskach pracy w celu porównania z wartością najwyższego dopuszczalnego stęże-nia. Dla pomiarów dozymetrycznych wskaźnikiem nara-żenia jest średnia ważona dla całej zmiany roboczej (Cw). Dla pomiarów stacjonarnych wskaźnikiem nara-żenia jest średnia geometryczna (Xg) lub średnie ważone średnich geometrycznych (Xgw).

9. OKREŚLENIA n.w. –nie wykryto p.o. –poniżej oznaczalności oznaczalność – najmniejsza ilość lub stężenie oznaczanej substancji chemicznej (lub pyłu) w próbce, które może być zmierzone, przy danym poziomie ufności.

10. PYŁY O przedostaniu się pyłu do płuc decyduje wielkość pyłu. Pyły powyżej 5 µm prawie w całości zatrzymywane są w nozdrzach, nosogardzieli, krtani, przełyku, oskrzelach, oskrzelikach (górnych drogach oddechowych), które są wyposażone w nabłonek migawkowy i wraz z procesem fagocytozy chronią nasze płuca przed pyłem. Cząstki pyłu osadzone w tym obszarze są przenoszone wraz ze śluzem w ciągu kilku godzin w kierunku krtani. Po przeniknięciu do krtani, cząstki trafiają do przełyku, a następnie do układu pokarmowego. Do pęcherzyków płucnych, nie posiadających nabłonka migawkowego, docierają pyły o średnicy 1÷3 µm, powodując określone działanie biologiczne. W obszarze tym pyły osadzone przez sedymentację i dyfuzję usuwane są powoli z półokresem rzędu miesiąca i dłuższym.

11. PYŁY – pyły pylicotwórcze (zwłókniające) – należą do nich przede wszystkim pyły zawierające dwutlenek krzemu (wolną krystaliczną krzemionkę); – pyły o działaniu drażniącym – działają na zewnętrzne części ciała (oczy, śluzówki) – np. pyły węgla; – pyły alergizujące – należą do nich przede wszystkim pyły pochodze-nia organicznego, np. pyły wełny, bawełny; – pyły toksyczne – to pyły związków chemicznych, które mogą być rozpuszczalne w płynach ustrojowych i mogą powodować zatrucia, np. pyły związków ołowiu, miedzi, cynku, manganu; – pyły rakotwócze – to pyły o udowodnionym działaniu kancerogen-nym, np. pyły drewna twardego, takiego jak buk, dąb. Pyły w zależności od działania na organizm ludzki można podzielić na:

12. SUBSTANCJE CHEMICZNE Substancje chemiczne w zależności od działania na organizm ludzki można podzielić na: – substancje żrące (C) – to substancje, które w zetknięciu z żywymi tkankami mogą powodować ich zniszczenie(należą tutaj przede wszystkim kwasy i zasady); – substancje drażniące (I) – to substancje niewykazujące działania żrącego, które w przypadku krótkotrwałego, długotrwałego lub wielokrotnego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą powodować ich stany zapalne(zaliczamy do nich m.in. chlor, ksylen, nafta, styren); – substancje uczulające (A) – to substancje, które w przypadku wchłonięcia do organizmu drogą oddechową lub przez skórę mogą wywoływać stan nadwrażliwości, a kolejne narażenie na substancję spowoduje niekorzystne dla zdrowia człowieka charakterystyczne skutki(zaliczamy do nich m.in. formaldehyd, rtęć); – substancje działające toksycznie na płód (Ft) – to substancje, które w przypadku wdychania, spożycia lub wchłonięcia przez skórę wywołują toksyczne skutki u potomstwa w prenatalnym okresie rozwoju (zaliczamy do nich m.in. aceton, etanol, formaldehyd, ksylen, kwas siarkowy, ołów, rtęć, styren, toluen); – substancje wchłaniane przez skórę (Sk) – zaliczamy do nich m.in. chloroform, formaldehyd, rtęć, styren, toluen;

13. SUBSTANCJE CHEMICZNE – substancje szkodliwe (Xn) – to substancje, które w przypadku spoży-cia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę mogą spowodo-wać zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka; – substancje toksyczne (T) – to substancje, które w przypadku spoży-cia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę ich małych ilości mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka; – substancje bardzo toksyczne (T+) – to substancje, które w przypadku spożycia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę ich bardzo małych ilości mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka; – substancje wybuchowe (E) – to ciała stałe, ciecze i materiały o konsystencji pasty lub żelu, które w wyniku reakcji egzotermicznej (również bez udziału tlenu z powietrza) gwałtownie wydzielają gazy, oraz takie materiały, które w określonych warunkach badania detonują, ulegają szybkiej deflagracji lub wybuchają podczas podgrzewania w częściowo zamkniętej przestrzeni

14. SUBSTANCJE CHEMICZNE substancje żrące substancje toksyczne substancje szkodliwe substancje drażniące

15. SUBSTANCJE CHEMICZNE Przykładowe substancje rakotwórcze (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 24.07.2012r. w sprawie substancji chemicz-nych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy – Dz.U. z 2012r., poz. 890) oraz rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakownia substancji i mieszanin , zmieniające i uchyla-jące dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporzą-dzenie (WE) Nr 1907/2006): – beryl; – związki chromu (VI); – benzen; – benzo(α)piren; – chloroetylen; – trichloroetylen; – 1-chloro-2,3-epoksypropan; – tlenek niklu (II); – tlenek niklu (IV); – tlenek propylenu; – tlenek styrenu.

16. PYŁY Pył w środowisku pracy określa się metodą wagową w jednostce objętości powietrza – mg/m3, polegającą na filtracji powietrza przez filtry analityczne o bardzo dużej sprawności (99% dla cząstek o wymiarze1 µm). Wynik stężenia pyłu całkowitego w dużej mierze zależy od obecności dużych cząstek pyłu, które w patogenezie chorób wywoływanych przez pyły odgrywają mniejszą rolę, gdyż nie mogą przenikać do pęcherzyko-wego obszaru płuc. Udział cząstek drobnych w pyle całkowitym zmienia się w zakresie od 5% do 50%. Tym samym pył całkowity nie jest dobrym wskaźnikiem narażenia na działanie pyłów pylicotwórczych. Do oceny ryzyka pylicy płuc najodpowiedniejszą metodą jest określenie frakcji respirabilnej pyłu. Oznaczenie tej frakcji możliwe jest przez zastosowanie odpowiednich separatorów wstępnych (np. mikrocyklo-nów), które rozdzielają pył na dwie frakcje. Aby sklasyfikować pył konieczne jest również określenie w pyle wolnej krystalicznej krzemionki.

17. PYŁY Przykładowe wartości NDS dla pyłów (zgodnie z Rozp. MPiPS z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. z 2002r. Nr 217, poz. 1833 z późniejszymi zmianami): Inne nietrujące pyły przemysłowe – w tym zawierające wolną krystaliczną krzemionkę poniżej 2%:– pył całkowity 10 mg/m3 Pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkęod 2% do 50%:– pył całkowity 4,0 mg/m3– pył respirabilny 1,0 mg/m3 Pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkępowyżej 50%:– pył całkowity 2,0 mg/m3– pył respirabilny 0,3 mg/m3

18. PYŁY Pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego: a) zawierające poniżej 10% wolnej krzemionki: – pył całkowity 4,0 mg/m3– pył respirabilny 2,0 mg/m3 b) zawierające 10% lub więcej wolnej krzemionki: – pył całkowity 2,0 mg/m3– pył respirabilny 1,0 mg/m3 Pyły drewna: a) pyły drewna, z wyjątkiem pyłów drewna twardego, takiego jak buk i dąb: – pył całkowity 4,0 mg/m3 b) pyły drewna twardego, takiego jak buk i dąb: – pył całkowity 2,0 mg/m3 c) pyły drewna mieszane zawierające pył drewna twardego, takiego jak buk i dąb: – pył całkowity 2,0 mg/m3 Pyły cementów portlandzkiego i hutniczego:– pył całkowity 6,0 mg/m3– pył respirabilny 2,0 mg/m3

19. SUBSTANCJE CHEMICZNE Przykładowe wartości NDS i NDSCh dla substancji chemicznych (zgodnie z Rozp. MPiPS z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. z 2002r. Nr 217, poz. 1833 z późniejszymi zmianami): Nazwa substancji chemicznej NDS NDSCh aceton 600 mg/m3 1800 mg/m3 akrylaldehyd (akroleina) 0,05 mg/m3 0,1 mg/m3 amoniak 14 mg/m3 28 mg/m3 benzen 1,6 mg/m3 benzyna ekstrakcyjna 500 mg/m3 1500 mg/m3 benzyna do lakierów 300 mg/m3 900 mg/m3 chlor 1,5 mg/m3 9 mg/m3 chloroform 8 mg/m3 chlorowodór 5 mg/m3 10 mg/m3 cyna 2 mg/m3 ditlenek azotu 0,7 mg/m3 1,5 mg/m3 ditlenek siarki 1,3 mg/m3 2,7 mg/m3

20. SUBSTANCJE CHEMICZNE Nazwa substancji chemicznej NDS NDSCh etanol 1900 mg/m3 etylobenzen 200 mg/m3 400 mg/m3 ksylen 100 mg/m3 kwas siarkowy - mgły 1 mg/m3 3 mg/m3 mangan 0,3 mg/m3 nafta 100 mg/m3 300 mg/m3 octan butylu 200 mg/m3 950 mg/m3 octan etylu 200 mg/m3 600 mg/m3 oleje mineralne 5 mg/m3 10 mg/m3 ozon 0,15 mg/m3 siarkowodór 7 mg/m3 14 mg/m3 styren 50 mg/m3 200 mg/m3 tetrachloroeten 85 mg/m3 170 mg/m3 tlenek azotu 3,5 mg/m3 7 mg/m3 tlenek węgla 23 mg/m3 117 mg/m3 tlenki żelaza 5 mg/m3 10 mg/m3 toluen 100 mg/m3 200 mg/m3

21. PYŁY: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24.08.2004r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. z 2004r. Nr 200, poz. 2047 z późniejszymi zmianami) wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w środowisku, w którym występuje narażenie na szkodliwy wpływ: – pyłów o działaniu zwłókniającym i drażniącym, których stężenia przekraczają 2/3 wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń określonych w przepisach w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; – pyłów o działaniu uczulającym; – pyłów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określonych w odrębnych przepisach.

22. SUBSTANCJE CHEMICZNE: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24.08.2004r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. z 2004r. Nr 200, poz. 2047 z późniejszymi zmianami) wzbronione jest zatrudnianie młodocianych w środowisku, w którym występuje narażenie na szkodliwe działanie czynników chemicznych: 1. Prace w narażeniu na działanie substancji i preparatów chemicz-nych, w tym środków ochrony roślin, sklasyfikowanych w przepisach w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych jako: toksyczne (T), bardzo toksyczne (T+), żrące (C) lub wybuchowe (E). 2. Prace w narażeniu na działanie substancji i preparatów chemicz-nych, w tym środków ochrony roślin, sklasyfikowanych w przepisach w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych jako szkodliwe (Xn), którym przypisano jeden lub więcej następujących zwrotów zagrożeń: a) zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia (R39), b) może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową (R42), c) może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą (R43),

23. SUBSTANCJE CHEMICZNE: d) może powodować raka (R45), e) może powodować dziedziczne wady genetyczne (R46), f) stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwa- łego narażenia (R48), g) może upośledzać płodność (R60), h) może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki (R61), i) możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdro- wia (R68). 3. Prace w narażeniu na działanie substancji i preparatów chemicz-nych, w tym środków ochrony roślin, sklasyfikowanych w przepisach w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych jako drażniące (Xi), którym przypisano jeden lub więcej następujących zwrotów zagrożeń: a) produkt skrajnie łatwo palny (R12), b) może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową (R42), c) może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą (R43).

24. SUBSTANCJE CHEMICZNE: 4. Prace w narażeniu na działanie czynników i procesów techno-logicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonych w odrębnych przepisach. 5. Prace w kontakcie z lekami psychotropowymi. 6. Prace związane z używaniem kadzi, zbiorników lub pojemników szklanych zawierających czynniki chemiczne, o których mowa w pkt 1-4.

25. SUBSTANCJE CHEMICZNE: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10.09.1996r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz. U. z 1996r. Nr 114, poz. 545 z późniejszymi zmianami) wzbronione jest zatrudnianie kobiet w ciąży i w okresie karmienia przy: 1. Pracach w narażeniu na działanie czynników rakotwórczych, określonych w odrębnych przepisach, 2. Pracach w narażeniu na niżej wymienione substancje chemiczne niezależnie od ich stężenia w środowisku pracy: –  chloropren, –  2-etoksyetanol, –  etylenu dwubromek, –  leki cytostatyczne, –  mangan, –  2-metoksyetanol, –  ołów i jego związki organiczne i nieorganiczne, –  rtęć i jej związki organiczne i nieorganiczne, –  styren,

26. SUBSTANCJE CHEMICZNE: –  syntetyczne estrogeny i progesterony, –  węgla dwusiarczek, –  preparaty od ochrony roślin. 3. Pracach w narażeniu na działanie rozpuszczalników organicznych, jeżeli ich stężenia w środowisku pracy przekraczają wartości 1/3 najwyższych dopuszczalnych stężeń

27. PROFILAKTYKA: Podstawowymi środkami technicznymi stosowanymi w celu zmniejsze-nia narażenia zawodowego na pyły i substancje chemiczne są: – instalacja nowych lub modernizacja już istniejących systemów wen- tylacyjnych; – hermetyzacja, automatyzacja i robotyzacja procesów technologicz- nych; – izolacja stanowisk pracy; – prawidłowe magazynowanie substancji chemicznych. Wybór odpowiedniego rozwiązania technicznego jest uzależniony od rodzaju procesu oraz możliwości finansowych zakładu. Ograniczenie narażenia zawodowego metodą organizacyjną to przede wszystkim: – skracanie czasu narażenia na pył i substancje chemiczne; – zatrudnianie pracowników szczególnie wrażliwych na innych stano- wiskach; – informowanie pracowników o zagrożeniach związanych ze stosowa- niem tych substancji. Do czasu zmniejszenia narażenia zawodowego na pyły i substancje chemiczne przez zastosowanie odpowiednich środków technicznych czy organizacyjnych pracownicy powinni stosować właściwe środki ochrony osobistej.