BİLİŞSEL GELİŞİM

1. BİLİŞSEL GELİŞİM Dr. İbrahim Keklik

2. ÜNİTENİN ANA HATLARI • Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı • Piaget Sonrası Araştırmalar ve Piaget Eleştirisi • Vygotsky’nin Bilişsel Gelişim Kuramı • Yetişkin Bilişsel Gelişimi • Yetişkin Kadınlarda Bilişsel Gelişim • Dil Gelişimi

3. Giriş • Bilişsel gelişim kimi kaynaklarda “zihinsel gelişim” olarak anılır. Biliş sözcüğü akıl, bilgi, bellek, akıl yürütme, anımsama, unutma, problem çözme, kavramlar ve düşünce gibi zihinsel işlevleri ifade eder (Yeşilyaprak, 2002). • Başka bir ifadeyle, biliş, insanların dünyayı öğrenmeleri ve anlamalarına-anlamlandırmalarına kaynaklık eden zihinsel faaliyetleri ifade eder. • Bilişsel gelişim, bireylerin zihinsel yapı, becerileri ve süreçlerindeki değişimleri konu alır.

4. Giriş • Marcy Driscoll’a göre, bilişsel gelişim, “bebeğin farklılaşmamış-özelleşmemiş zihinsel becerilerinin yetişkin kavramsal yetkinliğine ve problem çözme becerilerine dönüşme” sürecidir.

5. Giriş • Kısacası, bilişsel gelişim, bebeğin reflekslerden ibaret olan ve kendisiyle etrafındaki nesne ve kişileri ayırt edemediği basit zihinsel becerilerinden- hastalıklara çareler bulan tıp uzmanlığına, Nobel ödülü kazanan bilim ve sanat insanlarına nasıl bir süreç takip ederek ve ne tür yaşantılardan geçerek dönüştüğümüzü betimleme çabasındadır.

6. Sunumun Seyri • Bu bölümde öncelikle bilişsel gelişim konusunda bir çığır açan Jean Piaget’nin kuramı ele alınacaktır. • Bunu, kuramın eleştirileri ve Piaget sonrası yapılan araştırmaların Piaget’nin kuramına katkıları ele alınması takip edecek. • Daha sonra, Lev Vygotsky’nin fikirlerine değinilecek. • Çağdaş gelişmelerin ve yetişkin düşünüş şekillerini ele alan teorilere de yer verdikten sonra bölüm, bütün bu kuram ve bulguların eğitim açısında doğurgularının tartışılmasıyla son bulacak

7. JEAN PIAGET • Jean Piaget 1896 yılında İsviçre’de doğdu. Piaget insanın bilişsel gelişimi konusunda öncü çalışmalarıyla bilinir. • Kuramını kendi çocukları ve diğer çocuklarla 50 yılı aşkın bir süre boyunca yaptığı titiz çalışmaları neticesinde oluşturdu. • Piaget çocuk aklının yetişkinlerin bir minyatürü olmadığını ve düşünüş tarzlarının kendilerine has olduğu fikrini ortaya attı.

8. Piaget’nin Yaşamı • Piaget doktora derecesi de dâhil olmak üzere kimi kaynaklara göre biyoloji- kimilerine göre de zooloji alanında eğitim gördü. • Ancak annesinin ruh sağlığının bozulmasıyla psikopatolojiye ilgi duydu. 1919’da Fransa’ya gidip orada psikopatoloji, mantık, bilim felsefesi ve epistemoloji dersleri aldı

9. Piaget’nin Yaşamı • Daha sonra zekâ testlerinin gelişiminde öncü isimleriyle beraber çalışmaya başladı. • Piaget’nin belki de kuramına temel teşkil eden gözlemi çocukların zekâ testlerine benzer yanlış yanıtları vermeleriydi. • Piaget kuramın genetik epistemoloji olarak isimlendirirdi. • Piaget psikolojinin felsefe (epistemoloji) ile biyoloji arasındaki halka olacağı kanaatindeydi.

10. Piaget’nin Yaşamı • Piaget’nin en az 50 kitap ve sayısız makale ve en az 30 civarında fahri doktorası olduğu bilinmektedir. • Kendisi insan bilişsel gelişimini kapsamlı bir teorinin kurucu olarak yirminci yüzyılın en önemli bilim insanlarından biri olarak anılır. • Nitekim Time dergisi Piaget’yi 20. yüzyılın en önemli 100 bilim insanları arasında andı.

11. Piaget’nin Yaşamı • Piaget Geneva, Neuchatel, Lausanne ve Sorbonne gibi Avrupa’nın önemli üniversitelerinde felsefe, psikoloji ve sosyoloji dersleri verdi. • 1979 yılında üniversitede ders vermekten emekli oldu ancak ölüm tarihi olan 1980’e dek araştırmalarına devam etti.

12. PİAGET’NİN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI--Temel Kavramlar • Piaget (1852, 1960) çalışmalarını insanın nasıl bir yol izleyerek düşündüğünü bulmaya adadı. • Fikirlerinde biyoloji eğitimi almış olmasının etkileri belirgindir. • Kuramında biyolojik dinamikleri özenle vurgular. • Bu nedenledir ki, Piaget bilişsel gelişimin insanın olgunlaşma sürecine paralel-dolayısıyla- yaşa dayalı bir seyir izleyerek vukuu bulduğunu ifade eder.

13. Piaget’nin Temel Kavramları • Yine biyolojideki bilgisi ve tecrübesinden ötürü teorisinin temeli olarak dengeleme (equilibration) kavramını kullanır. • Tıpkı biyolojik yapı ve organizmalarda olduğu gibi insan zihninin de gelişiminin temelinin denge arayışı olduğu iddiasındadır. • Bilindiği gibi bir dokuda yer alan hücrelerde herhangi bir madde eksildiğinde dengesinde bir bozulma olur ve yeniden denge sağlamak için bu maddeyi temin ederler. • Piaget biyolojide hemeostasis (denge) olarak bilinen bu dinamiği zihnimizin işleyiş ve gelişiminde de temel mekanizma olarak nitelendirir.

14. Piaget’nin Temel Kavramları • Bulguları eşiyle beraber kendi üç çocuğunu yıllarca detaylı bir şekilde gözlemlemek ve çalıştığı diğer çocuklardan elde ettiği verilere dayanır. • Piaget 1930’larda psikoloji gündemindeki önemli bir isim oldu. • Tıpkı biyolojik dünyada olduğu gibi, insan da uyum (adaptation) sağlama eğilimi ve yetisine sahiptir.

15. Piaget’nin Temel Kavramları • Tıpkı biyolojik dünyada olduğu gibi, insan da uyum (adaptation) sağlama eğilimi ve yetisine sahiptir. • Piaget’ye göre insanın zihinsel gelişiminin temeli biyolojik olgunlaşma sürecine dayanır. Bu nedenle yaşa paralel bir gelişim gösterdiğimiz kanısındadır. • Piaget çocukların aktif “düşünürler” olduğunu ve sürekli olarak dünyayı anlamalarını ilerletmek çabasında oldukları fikrindeydi

16. Piaget’nin Temel Kavramları • Piaget bu “anlamaları ya da anlamlandırmaları” bilişsel dünyamızın yapı taşları olarak nitelendirdi. • Ve Piaget bunları şema (schema-schemata) terimiyle ifade etti. • Piaget yaşamı sürekli bir şekilde yeniden anlamlandırmamızın dünyayı zihnimizde organize etme eğiliminde olduğumuzu savunur.

17. Piaget’nin Temel Kavramları • Kimi yazarlar bu şemaları bilgisayar dosyalarına benzetir. • Piaget’ye göre insanlar var olan şemalarına uygun olmayan durum ve bilgilerle karşılaştıklarında zihinsel dengeleri bozulur. • Bu dengeyi tekrar oluşturmak için 3 mekanizmadan birini kullanırlar

18. Piaget’nin Temel Kavramları • Bu bilgileri var olan şemalarımızdan birine yerleştirmek. • Yani, varılan bilgi ve şemaların içinde asimile ederler. Buna özümleme (assimilation) der. • Eğer yeni bilgi ya da yaşantıyı eski şemalara yerleştirmek dengeyi sağlayamıyorsa- var olan şemaları bu yeni bilgi dâhilinde değiştirerek yeniden denge sağlanır.

19. Piaget’nin Temel Kavramları • Buna da uyma (accomodation) der Piaget. • Üçüncü bir mekanizma da, eğer bir yeni bilgiyi bu iki mekanizma ile işleyememeğimiz kadar bize yabancıysa o zaman da bu bilgiyi görmezden gelmek yeniden denge kurmakta kullandığımız bir yoldur. • Buna örnek, hiç bilmediğimiz bir yabancı dilde konuşan iki insanın konuşmalarına kısa bir süre sonra hiç dikkat etmemektir.

20. Piaget’nin Temel Kavramları • Piaget’nin kuramı kalıtım ve çevre etkileşimini oldukça iyi dile getiren bir modeldir. • Piaget insan da dâhil bütün canlı organizmaların kendi kendini düzenleme yeteneğine sahip olduklarını ve bu mekanizma sayesinde kendi kalımını (survival) sağladığını ifade eder. • Hatta Piaget bu uyum sağlama yeteneğinin biyoloji (kalıtım) ile çevre arasındaki temel halka olarak görür.

21. Piaget’nin Temel Kavramları • Bir anlamda denebilir ki, Piaget’ye göre bilişsel gelişimin en temel amacı uyum-adaptasyondur. • Piaget kuramı çocuklara ilişkin şu varsayımlara dayanır: • Çocuklar bilgiyi yaşantıları yoluyla kendileri organize eder ve yapılandırırlar. • Çocuklar yaşıtlarından, yetişkinler ya da büyük çocuklardan öğrenirler ancak daha çok kendi başlarına oluştururlar. • Çocuklar öğrenme yönünde doğal bir yönelim (eğilimle) doğarlar. Çocukların öğrenmek için yetişkinlerin teşviki ya da ödüllendirmelerine ihtiyaçları yoktur

22. Piaget’nin Temel Kavramları • Piaget’nin kuramı kalıtım ve çevre etkileşimini oldukça iyi dile getiren bir modeldir. • Piaget insan da dâhil bütün canlı organizmaların kendi kendini düzenleme yeteneğine sahip olduklarını ve bu mekanizma sayesinde kendi kalımını (survival) sağladığını ifade eder.

23. Piaget’nin Temel Kavramları • Hatta Piaget bu uyum sağlama yeteneğinin biyoloji (kalıtım) ile çevre arasındaki temel halka olarak görür. • Bir anlamda denebilir ki, Piaget’ye göre bilişsel gelişimin en temel amacı uyum-adaptasyondur. • Piaget çocuklara çocuklardan problemler çözmeleri sorup-çocukların çözümlerinin nasıl bir mantıksal sıra izlediklerine baktı.

24. Piaget’nin Temel Kavramları • İlk bulgularından bir tanesi çocukların yetişkinlerden belirgin bir şekilde farklı düşündüğünü fark etti. • Araştırmaları neticesinde, Piaget insanın düşünme ve dünyayı anlamlandırma tarzlarının niteliksel olarak farklılıklar arz eden dönemlerden geçerek oluştukları fikrini savunur

25. Piaget’nin Temel Kavramları • Piaget evrensel (her toplum ve kesimde aynı şekilde) olarak insanların dört dönemden geçerek-refleksif motor tepkilerle başlayan ve soyut düşünmeye dek devam eden bir süreç arz ettiğini savunur (Woolfolk, 2004).

26. Piaget’nin Önerdiği Gelişim Dönemleri • Duyusal-motor Dönem (Sensory-Motor Stage) 0-2 Yaş • İşlem Öncesi Dönem (Preoperational Stage: Intuitive and Symbolic Stages) 2-7 Yaş • Somut İşlemsel Dönem (Concrete Operational Stage) 7-11 Yaş • Soyut İşlemsel Dönem (Formal Operational Stage) 11+ Yaş

27. Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş) Bu dönemin gelişimsel görevleri: • Hafıza geliştirmeye, taklit etmeye başlar • Nesnelerin gözden kaybolmalarına rağmen yok olmadıklarını anlamaya başlar • Reflekslerden ibaret davranışlarda bulunmaktansa giderek amaçlı davranışta bulunmaya başlar

28. Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş) • Piaget bebeklerin doğuştan reflekslerle doğduklarını. • Reflekslerin hayvanlarca ömür boyu kullanılmasına karşın insan bebeklerinin çevreye uyum amacıyla bu refleksleri kullanır ve kısa sürede bu refleksler yapılandırılmış daha anlamlı şemalara dönüşürler.

29. Duyusal-Motor Dönemin Alt Dönemleri • Bu dönem diğer dönemlerden daha ayrıntılı ele alınacaktır. • Piaget’nin insan gelişimini ne derecede kapsamlı ve detaylı ele aldığını vurgulamak ve edindiğimiz zihinsel becerilerin kazanılmasında meydana gelen karmaşık süreçleri göstermek amacıyla bu dönem burada ayrıntılı bir şekilde sunulmuştur

30. Duyusal-Motor Dönemin Alt Dönemler • Bu dönemde bebekler kendi bedenleriyle çevre arasındaki ilişkileri kurmakla meşguldürler. • Göreli olarak iyi gelişmiş duyu organlarının sayesinde bunu yapabilirler. • Görme, dokunma, duyma ve emme yoluyla kendilerine ve çevreye dair izlenimler toplarlar. • Piaget bu döneme duyusal-motor dönem adını koymuştur çünkü ilerideki zihinsel etkinliklerin temeli sayılan bu yaşantılarda temel araç duyusal ve motor yaşantı ve etkinliklerdir

31. Duyusal-Motor Dönemin Alt Dönemler • Bebek sayısız deneme sonucu dışsal dünya ile kendisinin birbirlerinin uzantıları olmadıklarını ve bilakis ayrık olduklarını fark eder. • Yine bebekler bir nesnenin elle yer değiştirebileceğini (nedensellik kavramı) kavrarlar. • Bu dönemde edindikleri en önemli keşiflerden bir tanesi nesne devamlılığı (sürekliliği) kavramıdır

32. Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş) • Bu, bir nesne gözden kaybolsa dahi (annenin mutfağa gitmesi, oyuncak topun koltuğun altına girmesi) yok olmadıklarını- varlıklarına devam ettiklerini fark etmektir.

33. Nesne Devamlılığı (Sürekliliği) • Resimdeki bebekte bu kavram henüz gelişmemiştir. • Bu nedenle önünde ilgi gösterdiği oyuncakla kendisi arasına oyuncağı kapatacak bir kâğıt parçası konduğunda, oyuncağa olan ilgisi kaybolur (başka yöne bakıyor ikinci resimde). • Bu da bebeğin oyuncağın hala kâğıdın arkasında gizli olduğunu “bilmediğini” gösterir.

34. Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş) • Nesne devamlılığını kazandıktan sonra bebekler motor becerileriyle sayısız denemeler yaparlar. • Bu denemeler kendilerine veri toplar. • Bu bize basit gibi görünen hareketleriyle her bir davranışın sonucunda neler olabileceğine dair yaşantı biriktirir. • Bu denemeler sayesinde battaniyesinin üzerinde elle ulaşamayacağı uzaktaki oyuncağına ulaşmak için battaniyeyi kendisine doğru çekmeyi öğrenmiştir. • Aşağıda da değinileceği üzere bu bebek için oldukça önemli bir aşama kat etmektir

35. Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş) Aşağıda bu dönemde meydana gelen değişimler daha ayrıntılı bir şekilde ve evreler halinde izah edilmiştir. • I.Evre • 1. ayın sonundan başlayarak, refleksif hareketlerde giderek ustalaşır (giderek annenin meme ucunu daha kolaylıkla bulur). Piaget buna fonksiyonel özümseme demiştir, • Bu da genellenmiş özümsemeye yola açar (anne memesi dışındaki objeleri de ağza alma) • Ve bu da ayırt etme özümsemesine (anne memesinin diğer objelerden farklı olduğunu algılama) yol açar

36. II. Evre • 4. aydan itibaren başlar • Refleksif olarak parmak emme davranışı gösterir. Bu davranış anne karnındaki benzeri davranıştan farklıdır çünkü bebeğin bunu bir nevi beslenme amaçlı yaptığı düşünülür • Bu temel (beslenme temelli oluğundan) döngüsel (çünkü tekrar tekrar yapılır) bir davranış olarak tanımlanır

37. III. Evre • İkincil döngüsel reaksiyon dönemi olarak bilinir • 4-8 ay arasıdır • Daha önceden seslere aşina olan çocuk ve objeleri yakalamayı öğrenmiş olduğundan bu iki şemayı birleştirerek çıngırak alıp tekrar tekrar sallar • Böylelikle bebek iki şemayı birleştirmeyi öğrenmiştir

38. IV. Evre • -12 aylar arası dönemi kapsar • Gözleri önünde bir yastık altına gizlenen oyuncağın yok olmadığının farkındadır ve arayıp bulur oyuncağı • Bir süre oyuncak ilkin aynı (kırmızı) yastığın altına sonra da oradan çıkarılıp sarı yastığın altına gizlendiğinde, çocuk oyuncağı arar ama sadece kırmızı yastığın altına bakar

39. V. Evre • 12-18 ay arası dönem • Nesnelere ulaşmak için yeni yöntemler araştırır • Mesela birçok deneme-yanılmadan sonra ve kimi kez kazara battaniyenin uzak ucundaki oyuncağa battaniyeyi çekerek ulaşabileceğini fark eder • Bu dönemde nesnenin sürekliliği edinilir/yerleşir • Bu da mantık yürüterek düşünme için önkoşuldur

40. VI. Evre • 18 ay–2 yaş arası dönem • Nesne ve kişilere dair semboller/temsiller oluşturabilmeye başladıklarından zihinsel gelişimlerinde bir dönemi kapayıp –bir yenisini açıyor olurlar

41. Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş) • Piaget’nin her bir dönemi için öngörülen gelişimsel görevlerin tamamlanması çocuğun söz konusu dönemden “mezun olup” bir sonraki döneme geçmesine olanak sağlar. • Hatırlanmalıdır ki, bu dönemin çocukları yukarıda belirtilen beceri ve yaşantıları kazanmadan bir sonraki dönemin sembol kullanma ve dil öğrenme gibi temel öğrenme yaşantılarına hazır bulunmuşluk geliştiremez.

42. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Bu dönemin gelişimsel görevleri: • Dil öğrenmeye ve sembollerle düşünmeye başlar • Mantık yürütebilir ancak olayları sadece bir yönleriyle düşünebilir (renkli üçgen, kare ve dikdörtgenleri sınıflandırırken, bunları en belirgin özellikleri olan renkleri göz önünde bulundurmak gibi) • Ben-merkezcidir, başkasının bakış açısını algılayamaz/anlayamaz

43. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) Bu dönemin gelişimsel görevleri: • Dil öğrenmeye ve sembollerle düşünmeye başlar • Mantık yürütebilir ancak olayları sadece bir yönleriyle düşünebilir (renkli üçgen, kare ve dikdörtgenleri sınıflandırırken, bunları en belirgin özellikleri olan renkleri göz önünde bulundurmak gibi) • Ben-merkezcidir, başkasının bakış açısını algılayamaz/anlayamaz

44. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Bu dönemdeki öğrenme yaşantılarının meydana gelmesi için aşağıdaki nörolojik özelliklerin mevcut olması şarttır: • İlkel düzeyde de olsa motor, görsel, işitsel ve kinestetik refleksler • Motor tepkide bulunma kapasitesi ve dengeli bir beden duruşu (duyusal bilgilerin doğru algılanmaları için) • Bilgi depolayabilmeye uygun hafıza • Belli bir olgunlaşma düzeyinden sonra, kimi şeyleri taklit edebilme yetisi

45. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Çocukların maruz kaldıkları uyaran miktarı göz önünde bulundurulduğunda, bunun kendilerinin baş edemeyeceği derecede olduğu görülür. • Neyse ki, insan türünün evrimi sonucu bu uyaranların ancak çocukların baş edebileceği kısmını algılamalarını sağlamıştır.

46. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Mesela zor ve karmaşık uyaranlar bunları algılamaya ve işleme yetisine ulaştıklarında algılarlar. • Bu dönemin çocukları giderek dili daha iyi öğrenir olayları belli bir mantıkla düşünebilirler (tek bir doğrultuda ama- mesela nesneleri renklerine göre sınıflandırmak gibi). • Bu yaş çocuklar ben-merkezcidir ve başka birinin gözüyle olaylara bakamaz.

47. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Bu benmerkezcilik o derecededir ki, telefonda işteki annesiyle konuşan bir çocuk kendisine “anne bak, kırmızı elbisemi giydim” diyebilir ve kendisinin gördüğü şeyi annesinin de görebileceğini zanneder.

48. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • İnsanların etraflarındaki nesne, olay ve kişilerin sembolik temsillerine sahip olma yetileri bir tür olarak bugün ulaşmış olduğumuz uygarlık düzeyini edinmemizde çok önemli bir yer teşkil eder. • Sembol kullanma yetisi sayesinde bir semboller sistemi olan dili öğreniriz.

49. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Dil ise bilişsel gelişimin seyrinde vazgeçilmez bir öneme sahiptir. • Zira dil sayesindedir ki belleğimize onca sembol ve kavramların şemalarını oluşturabiliyoruz. • Nitekim belleğe bu bilgileri kaydedemiyor olsaydık bugün bir tür olarak da onbinlerce yıl geride bir uygarlık düzeyine sahip olurduk

50. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) • Bu nedenle, işlem öncesi dönemde edindiğimiz temellere yetişkin olarak baktığımızda her ne kadar bize basit gibi görünse de sonraki karmaşık zihinsel yapılarımızın önemli temelleri atılır bu dönemde. • Düşünmelerine cansız nesnelere canlılık atfetmek (animizm) ve doğa olaylarına birilerinin sebep olduğunu düşünmek (yapaycılık) hâkimdir.