Pojęcie materii i formy materializmu Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania

1. Pojęcie materii i formy materializmu Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

2. Zagadnienie substancji świata problem: z jakich substancji składa się przyroda – „Czy istnieją zarówno substancje cielesne, jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych rodzajów substancji”.(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia 94) początki: greccy filozofowie przyrody (zagadnienie arche) współcześnie: zagadnienie duszy i ciała www.umcs.filozofia.lublin.pl

3. monizm, dualizm, pluralizm, materializm, spirytualizm • dualizm – istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne • podłożem zjawisk psychicznych są niematerialne dusze • dualizm skrajny (np. św. Augustyn, Kartezjusz) – ciała i dusze są niezależnymi od siebie substancjami • dualizm umiarkowany (np. Arystoteles, św. Tomasz) – samoistnie istnieją ciała, dusza stanowi formę ciała organicznego • monizm (gr. monos – jeden) – istnieje tylko jeden rodzaj substancji • monizm materialistyczny (materializm) • monizm spirytualistyczny (spirytualizm) • pluralizm – istnieją ciała, dusze, idee (np. Platon) • monizm (pluralizm) genetyczny i aktualny www.umcs.filozofia.lublin.pl

4. Ogólna charakterystyka materializmu • „Z punktu widzenia umiarkowanego materializmu istnieją tylko rzeczy materialne, krócej – materia”. (W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa 101) • naturalizm (antysupranaturalizm) – istnieją tylko przedmioty fizyczne • nieuznawanie istnienia substancji duchowej, bogów, niezależnego od materii świata idealnego • monizm materialistyczny • realizm metafizyczny w odniesieniu do istnienia świata przestrzenno-czasowego, podlegającego obiektywnym prawidłowościom przyrodniczym • empiryzm genetyczny (anty-aprioryzm) • optymizm poznawczy – wszystko w świecie jest (zasadniczo) poznawalne • ateizm • racjonalizm (antyirracjonalizm) www.umcs.filozofia.lublin.pl

5. „Z perspektywy materializmu człowiek nie jest żadną wyróżnioną częścią świata, a świadomość ludzka nie może stanowić osobnej dziedziny ontycznej jako jedynego punktu wyjścia rozważań ontologicznych. Materializm odrzuca subiektywistyczny program objaśnienia istnienia i natury świata przez odwołanie się do świadomości człowieka, do jego subiektywnego doświadczenia”. (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 112) byty duchowe, byty idealne – fikcje (według materializmu) www.umcs.filozofia.lublin.pl

6. Pojęcie materii: substancjalizm – atrybutywizm substancjalizm – koncepcja przyjmująca istnienie czystej materii, genetycznie pierwotnej (pramateria) i będącej tworzywem wszystkiego, co istnieje w przyrodzie atrybutywizm – odrzucenie koncepcji materii w ogóle, substancja materialna daje się określić za pomocą stałych i uniwersalnych atrybutów przykłady atrybutów materii: rozciągłość (przestrzenność), trwanie w czasie, nieprzenikliwość, masywność, zmienność, ciągłość, dyskretność… współczesna terminologia – zamiast pojęcia „materia” – obiekt materialny, obiekt fizyczny www.umcs.filozofia.lublin.pl

7. Materia jako zbiór konkretnych ciał naiwny realizm – bezwzględne zaufanie do zmysłów „Stół, na którym piszę, atrament, w którym maczam pióro, drzewo, które zagląda przez okno mojego pokoju, wszystko to, to materia. Materia — to tyle, co ciało jakiekolwiek”. (K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

8. Co się stało z materią? czas www.umcs.filozofia.lublin.pl

9. Materia jako tworzywo wszechrzeczy [greccy filozofowie przyrody – zagadnienie arche] „Przy tym rozumieniu terminu ‘materia’ jest ona czymś, co rozciąga się nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie, przechodząc w nim przez rozmaite fazy. Materia tego drzewa była przez jakiś czas po części nieorganicznym składnikiem gleby, po części węglem zawartym w drobinach dwutlenku węgla unoszącego się w powietrzu, po części jeszcze czymś innym; w późniejszym okresie czasu stała się tym drzewem, a następnie przyjmie postać popiołu i dymu. Tak rozumiana materia jest czymś, czego jak gdyby wycinkiem czasowym jest to lub owo ciało, materia jest tym, co trwa — jak sądzimy — odwiecznie i wiecznie, pozostając przez cały czas tym samym, zachowując swą identyczność, mimo zmian, jakim ulega, gdy staje się tym lub innym ciałem”. (K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

10. Koncepcje arche w greckiej filozofii przyrody (żywioły) Tales – woda (jest powszechna w przyrodzie, przybiera różne stany skupienia; woda jest niezbędna do życia; wszelki pokarm jest wilgotny…) Anaksymander – bezkresne i nieokreślone pierwotne tworzywo – apeiron Anaksymenes – powietrze [zmiany jako procesy zagęszczania i rozrzedzania powietrza] Heraklit – ogień [pantarhei – wszystko płynie, nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki] Empedokles – ziemia, woda, powietrze, ogień [żywioły; pierwiastki] Anaksagoras – homoiomerie www.umcs.filozofia.lublin.pl

11. Materia jako czysta możliwość Arystoteles substancja = materia (materiał, z którego rzecz jest zrobiona) + forma (własności dzięki którym coś jest tą a nie inną rzeczą) materia prima nie posiada żadnej formy, jest czystą możliwością forma – czynnik aktywny materia – czynnik bierny „to, co się nazywa formą albo substancją, nie powstaje, natomiast utworzona z nich całość powstaje, […] we wszystkim, co powstaje, znajduje się materia, […] ona jest jednym składnikiem, a forma drugim” (Arystoteles, Metafizyka) hylemorfizm: substancja = materia + forma www.umcs.filozofia.lublin.pl

12. różna materia (materiał), ta sama forma (forma wazy) www.umcs.filozofia.lublin.pl

13. Materia jako ostateczne i niezmienne składniki wszelkich rzeczy Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz: „Początkiem wszechrzeczy są atomy [άτομα] i próżnia [κενόν]. Wszystko inne jest tylko mniemaniem” (Demokryt, cyt. w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44). „Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia” (SekstusEmpiryk, Adversusmathematicos, VII 135; FVS 68 B 9). Materializm mechanistyczny Renesans atomizmu – XVII w.: Gassendi, Boyle, Newton XIX w. Dalton – naukowy atomizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

14. Materia jako resextensa Kartezjusz: „[…] natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie na tym polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny sposób działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż, wszerz i w głąb. […] ciężar i barwa, i wszystkie inne tego rodzaju jakości, dające się odczuwać w materii cielesnej, mogą być z niej usunięte, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd wynika, że jej natura od żadnej z nich nie zawisła”. (R. Descartes, Zasady filozofii 56) spór: koncepcja atomistyczna – koncepcja ośrodków ciągłych mechanika kwantowa: dualizm korpuskularno-falowy www.umcs.filozofia.lublin.pl

15. Subiektywistyczne pojęcie materii George Berkeley: „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji” (Berkeley, Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem70). „materia” = podłoże własności obiektywnych Jakości pierwotne (obiektywne) a wtórne (subiektywne) Berkeley: „Gdzie zatem znajdują się te inne jakości tam również muszą się znajdować jakości pierwotne, to znaczy w umyśle i nigdzie indziej” (Berkeley, Traktat 29). www.umcs.filozofia.lublin.pl

16. Definicje materii • def. epistemologiczno-ontologicza • 1. materią jest to, co istnieje obiektywnie i jest poznawane za pomocą zmysłów • kryteria istnienia obiektów materialnych: • obserwacyjne (rzeczy obserwowalne) • eksplanacyjne (rzeczy nieobserwowalne) • def. ontologiczne • 2. materią jest wszystko to, co istnieje w czasie i przestrzeni • 3. materią jest wszystko to, co podlega prawom przyrody (jednoznacznym albo statystycznym) • 4. materią jest wszystko to, co oddziaływa fizycznie (wywiera siły, emituje energię) (W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa, s. 101-123) www.umcs.filozofia.lublin.pl

17. Materializm mechanistyczny Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Gassendi, Hobbes, La Mettrie, Diderot, d’Alambert, Helvetius, Holbach, Cabanis, Feuerbach ontologia substancjalnych bytów jednostkowych – istnieją ostateczne, niezmienne składniki materii (atomizm) mechanicyzm = wyjaśnienie wszelkich zmian w świecie na podstawie praw mechaniki redukcjonizm – różnice jakościowe są redukowalne do ruchu i przestrzennych układów atomów układ złożony = zbiór układów prostych i składników elementarnych, zbiór własności składników elementarnych i prostych układów zbiór relacji (xt) i oddziaływań zjawiska psychiczne redukowalne do fizjologicznych czynności mózgu obiekt materialny = indywiduum materia = zbiór obiektów elementarnych www.umcs.filozofia.lublin.pl

18. Materializm dialektyczny Marks, Engels materia w procesie rozwoju uzyskiwała nowe jakości nieredukowalne do poprzednio posiadanych (dialektyka Hegla + naturalizm Feuerbacha) materia nieorganiczna – materia organiczna – materia świadoma antyredukcjonizm (emergentzm): świadomość nie jest redukowalna do procesów biologicznych, ani fizykochemicznych (ale wyższe szczeble organizacji materii są genetycznie i ontycznie zależne od niższych) pierwotność materii względem ducha uzyskiwanie przez materię nowych jakości dokonuje się w sposób skokowy „dialektyczny punkt widzenia” – rozpatrywanie przyrody w procesie jej stawania się i rozwoju (w przeciwieństwie do „metafizycznego”); badanie poszczególnych zjawisk nie powinno być prowadzone nie w izolacji, lecz uwzględniać związki (szczególnie przyczynowe) z innymi zjawiskami www.umcs.filozofia.lublin.pl

19. „prawa dialektyki” - przykłady 1. Prawo przechodzenia ilości w jakość: zmiany ilościowe (zmienia się tylko intensywność stopniowalnych cech przedmiotu) przechodzą skokowo w zmiany jakościowe (pojawia się nowa cecha niestopniowalna) – np. zamarzanie lodu: obniżanie t do 0o C (zmiana ilościowa), proces zamarzania (przemiana fazowa wody w lód), tzw. skok dialektyczny – zmiany rewolucyjne (a nie ewolucyjne) także w społecznościach ludzkich 2. Prawo jedności i walki przeciwieństw: w każdym procesie współistnieją siły przeciwdziałające sobie nawzajem; z „walki przeciwieństw” powstaje stan nowy, różny od stanu zwalczających się tendencji itd… (teza – antyteza – synteza) – np. spadające ciało przyspiesza – siła oporu powietrza przeciwdziała przyspieszaniu – ciało spada ze stałą prędkością www.umcs.filozofia.lublin.pl

20. Materializm historyczny K. Marks i F. Engels - materialistyczna interpretacja procesów społeczno-historycznych i kulturowych rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać „materialne warunki rozwoju człowieka i społeczeństwa (tzw. byt społeczny) określają kierunki rozwoju społeczno-politycznego i kulturowego oraz wszelkie formy świadomości społecznej” (Hempoliński, Filozofia współczesna 120-121) kultura duchowa nie sprowadza się do funkcji neurofizjologicznych i behawioralnych poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez rozwój materialnego życia społecznego, rozwój form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi „byt określa świadomość” www.umcs.filozofia.lublin.pl

21. Reizm – Tadeusz Kotarbiński „1. Wszelki przedmiot jest rzeczą. 2. Żaden przedmiot nie jest cechą, stosunkiem, zdarzeniem, ani w ogóle żadnym z rzekomych przedmiotów należących do którejkolwiek z innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy. 3. Terminy ‘cecha’, ‘stosunek’, ‘zdarzenie’ oraz wszystkie inne rzekome nazwy rzekomych przedmiotów innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy – są nazwami pozornymi”. (T. Kotarbiński, Uwagi na temat reizmu) rzecz = dusza lub ciało ciało = przedmiot rozciągły i bezwładny dusza = przedmiot doznający pansomatyzm – wszelki przedmiot jest ciałem (wszelka dusza jest ciałem) www.umcs.filozofia.lublin.pl

22. rzecz (w rozumieniu reizmu) – „wszystko, co jest czasowe i przestrzenne, i fizykalnie określone” (T. Kotarbiński, O postawie reistycznej 155) tylko kategoria nazw rzeczy (ciał) zawiera nazwy rzeczywiste, pozostałe kategorie zawierają nazwy pozorne (onomatoidy), zwroty zastępcze: np. „rozciągłość przysługuje ciałom” = „ciała są rozciągłe” (tu nie ma nazw cech jedynie nazwy ciał) www.umcs.filozofia.lublin.pl

23. Pytania kontrolne Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm. Podaj ogólną charakterystykę materializmu. Wyjaśnij pojęcia: substancjalizm, atrybutywizm. Scharakteryzuj potoczne pojęcie materii. Omów pojęcie materii jako tworzywa wszechrzeczy. Wyjaśnij pojęcie materii i formy w filozofii Arystotelesa. Przedstaw podstawowe założenia atomistycznej koncepcji materii. Jaka jest natura materii w ujęciu Kartezjusza. Na czym polega subiektywistyczne pojęcie materii? Sformułuj podstawowe definicje materii. Scharakteryzuj materializm mechanistyczny. Scharakteryzuj materializm dialektyczny i historyczny. Sformułuj podstawowe tezy reizmu. Co to są nazwy rzetelne i onomatoidy? www.umcs.filozofia.lublin.pl

24. Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, s. 101-232 www.umcs.filozofia.lublin.pl