Menkul Kıymet Borsaları

1. Menkul Kıymet Borsaları 2013-2014 Bahar Dönemi Doç. Dr. Ahmet UĞUR

2. Menkul Kıymet Borsası Menkul kıymet borsaları, finansal varlıkların gerçek piyasa fiyatlarının belirlenmeye çalışıldığı, borsaya kote edilmiş menkul kıymetlerin alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği, fiyatların tespiti ve ilanıyla yetkili olarak kurulan tüzel kişiliğe sahip kurumlardır. Kamu ve özel sektöre ait hisse senedi, tahvil, hazine bonosu, vs. gibi menkul kıymetlerin alınıp satıldığı yerlerdir.

3. Menkul Kıymet Borsalarının Fonksiyonları Likidite Sağlama: Borsalar halkın elindeki menkul kıymetlerin en kolay paraya çevrildiği yerlerdir. Piyasada Tek Fiyat Oluşturma: Borsalar tüm alıcı ve satıcıları karşı karşıya getirerek, her menkul kıymet için tek bir fiyat oluşmasını sağlarlar. Mülkiyeti Tabana Yayma: Tasarruf sahiplerinin altın, döviz, gayrimenkul gibi varlıklara yatırım yapmak yerine tasarruflarını hisse senetlerine yöneltmeleri, şirket mülkiyetin daha geniş halk kitlelerine yayılmasını ve işçi, memur gibi küçük tasarruf sahiplerinin de şirket karlarından pay almasını sağlayarak, gelir dağılımının düzenlenmesine katkıda bulunacaktır. Güvence İşlevi: Bir şirketin menkul kıymet borsasına kote edilmiş olması her ne kadar o şirketin geleceği hakkında herhangi bir garanti unsuru oluşturmuyorsa da yine de söz konusu şirketin incelemeye tabii tutulmuş, gerekli koşulları sağlamış ve denetim altında bulundurulan bir şirket olduğunu göstermektedir.

4. Menkul Kıymet Borsalarının Fonksiyonları Ekonominin Göstergesi Olma İşlevi: Enflasyonun, para arzındaki, gayri safi hasıladaki, yatırım – tasarruf oranlarındaki, döviz fiyatlarındaki değişimlerin, siyasi istikrarsızlıkların ekonomi üzerindeki etkilerinin en iyi izlenebildiği yerlerden biri borsadır. Sermayeye Hareketlilik Kazandırma İşlevi: Ekonomide bir sektör ya da bir sektör içinde bazı firmalar diğerlerine nazaran daha hızlı bir gelişme sağlarlarsa, sermaye o tarafa akmak ister. Başarılı şirketlerin menkul kıymetlerine olan talep arttıkça fiyatları yükselir ve söz konusu şirketlerin sermaye temin etmeleri kolaylaşır. Bilgi Sağlama: Borsalarda oluşan fiyatlar, işlem hacimleri gibi bilgiler sürekli olarak bütün yatırımcılara duyurulmaktadır. Tasarrufları Ekonomiye Kazandırma

5. Dünyadaki Önemli Borsalar New York Menkul Kıymetler Borsası – ABD NASDAQ Borsası – ABD Tokyo Menkul Kıymetler Borsası – Japonya Londra Menkul Kıymetler Borsası – İngiltere Euronext – Hollanda

6. New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE)

7. New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE) ABD, New York City, Aşağı Manhattan, Wall Street'debulunmaktadır. New York, Wall Street adlı sokakta, 17 Mayıs 1792 yılında 24 gönüllü simsarın bir araya gelerek, açık havada hisse alım satımına başlaması ile temelleri atılmıştır. New York Borsası (NYSE) 8 Mart 1817’de resmi olarak kurulmuştur. 16,6 Trilyon Dolar Piyasa Değerine sahiptir. 2013 yılındaki günlük işlem hacmi ortalama 169 milyon dolardır. ABD menkul kıymet piyasasının %85’i NYSE’de işlem görmektedir. NYSE’de 1366 üye bulunmaktadır ve bu sayı 1953 yılından beri de değişmemiştir. 4 Nisan 2007’de NYSE Group veEuronext N.V. Birleşerek NYSE Euronext (NYX) borsası olmuştur. Hisse senedi piyasaları arasında en katı kotasyon şartlarına sahip piyasadır. Pazarlarında işlem görecek şirketler hususunda oldukça seçici davranmaktadır.

8. NYSE Endeksleri NYSE Composite Endeksi, 1966 yılında genel olarak NYSE'deki tüm hisse senetlerinin performanslarının ölçülmesi için oluşturulmuştur. NYSE Composite Endeksi 1526 Amerikan ve 324 Amerikan olmayan olmak üzere toplam 1850 hisseden oluşmaktadır. Dow JonesIndustrialAverage (DJIA), New York Borsasında işlem gören, piyasa değeri yüksek 30 sanayi şirketinin hisse senetleri kullanılarak hesaplanmaktadır. S&P 500 Endeksi: ABD merkezli uluslararası kredi değerlendirme kuruluşu Standard&Poor’s (S&P) tarafından yapılmaktadır ve 500 büyük Amerikan şirketini içermektedir. Amerika hisse senedi piyasasının yaklaşık olarak % 75’ini kapsamaktadır. S&P 500 Endeksin oluşturan hisselerin % 93’ü New York Menkul Kıymetler Borsası’nda işlem görmektedir.

9. NASDAQ NASDAQ, (NationalAssociation of SecuritiesDealersAutomatedQuotations) resmi bir düzenleyicisi olmayan tezgah üstü piyasalarda (OTC) işlem gören menkul kıymetler için alım-satım fiyatlarının gösterildiği otomatik bilgi ağı olarak New York'ta kurulmuş olan özel borsadır. Dünya'nın teknoloji borsası olarak kabul edilir. NASDAQ Composite Endeksi, Nasdaq Borsası’nda listelenen bütün NASDAQ yurtiçi ve uluslararası tabanlı adi hisse senetlerini ölçer. Bugün, NASDAQ, pek çok borsa endeksinin üzerine çıkarak 3000′den fazla menkul kıymeti içermektedir. Büyük şirketlerin yani sıra yeni ve daha küçük şirketleri de kapsamaktadır.

10. Tokyo Menkul Kıymetler Borsası Japonya’nın en büyük borsası olan Tokyo Borsası 15 Mayıs 1878 yılında kurulmuştur. Ancak 2. Dünya Savaşı’nın ağır koşulları sebebiyle 30 Haziran 1943 yılında Japonya’da ki diğer 10 borsa ile birleştirilerek özel Japonya Menkul Kıymetler Borsası adını almıştır. 1947 yılında Japonya Menkul Kıymetler Borsası tasfiye edilmiş ve hemen ardından Sermaye Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir. 1 Nisan 1949 yılında da resmi olarak Tokyo Borsası kurulmuştur. Tokyo Borsası’nın temel göstergesi , söz konusu borsada birinci pazarda işlem gören ve işlem hacmi en yüksek 225 şirketin hisselerinden meydana gelen Nikkei 225 endeksidir.

11. Tokyo Menkul Kıymetler Borsası Fiyat ağırlıklı olan Nikkei 225 endeksinin yanı sıra Tokyo Borsası’nda işlem gören diğer önemli endeks de TOPIX endeksidir. TOPIX Endeksi Tokyo Borsası birinci pazarda işlem gören tüm hisse senetlerini kapsamaktadır . Ayrıca en yüksek işlem hacmine sahip ilk yüz hisseyi kapsayan TOPIX 100; en yüksek işlem hacmine sahip ilk beş yüz hisseyi kapsayan TOPIX 500 ve en yüksek işlem hacmine sahip ilk bin hisseyi kapsayan TOPIX 1.000 gibi daha kısıtlı endeksler de işlem görmektedirler.

12. Londra Menkul Kıymetler Borsası Londra Borsası 300 yılın üzerinde bir geçmişe sahiptir. Modern anlamda ilk organize borsa Londra’da 1801 yılında kurulmuştur. 2011 yılında Kanadalı borsa şirketi TMX grubu ile birleşerek İngiltere’nin en büyük borsası, dünyanın da dördüncü büyük borsası konumuna gelmiştir. Avrupa borsaları içinde en büyük piyasa sermaye değerine sahip borsası konumundadır. FTSE 100 Endeksi: Financial Times Stock Exchange ‘in ana endeksi olan ve İngiltere’nin temel borsa endeksi olarak kabul edilen FTSE 100 endeksi, İngiltere piyasasının yüzde 81'ini temsil eden piyasa değeri en yüksek, en güvenilir ve hisse senetleri Londra Borsalarında işlem gören piyasa değeri açısından en büyük 100 şirketin hisselerinden meydana gelmiştir. FTSE 100 Endeksi’nin % 65’iniyerel ve % 35’i de global şirketler oluşturmaktadır. Türev ürünler ve fonlar için temel gösterge olarak tercih edilmektedir.

13. Euronext Euronext, 22 Eylül 2000 günü Paris, Brüksel ve Amsterdam borsalarının birleşmesi ile kurulan ve merkezi Paris'te olan Avrupa çapında finans kurumudur. Euronext 2002 yılında Lizbon borsası ile birleşerek Lizbon borsasını da sisteme katmış ve Lizbon Borsası'nın adı Euronext Lizbon olmuştur. 2006 yılı Mayıs ayında New York Borsası NYSE ile birleşerek NYSE Euronext en büyük borsa olmuştur. Birleşme 4 Nisan 2007'de tamamlanmıştır. NYSE Euronext 17 Ocak 2008 tarihinde Amerikan Borsası’nı (AmericanStock Exchange [AMEX]) devralmıştır.

14. Borsa İstanbul (BIST) 30 Aralık 2012 tarihinde 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun’un 138. maddesi uyarınca Borsa İstanbul A.Ş., borsacılık faaliyetleri yapmak üzere Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihte kurulmuştur. 3 Nisan 2013 tarihinde faaliyetine başlamıştır.

15. BIST Piyasaları Borsa İstanbul Piyasaları beş ana grupta teşkilatlanmıştır: 1. Pay Piyasası: Çok farklı endüstriyel sektörlerden halka açık şirketlerin işlem gördüğü Borsa İstanbul Pay Piyasası, yerli ve yabancı yatırımcılar için likit, şeffaf ve güvenli yatırım ortamı sağlamaktadır. 2. Gelişen İşletmeler Piyasası: Borsa kotasyon şartlarını sağlayamayan, gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin menkul kıymetlerinin işlem görebileceği piyasadır. 3. Borçlanma Araçları Piyasası: Borçlanma Araçları Piyasası hem kesin alım-satım işlemleri hem de repo-ters repo işlemleri için tek organize piyasadır. 4. Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası: Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası’nda pay senedine dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri işlem görmektedir. 5. Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasası: Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasası'nda Kıymetli Madenler; Kıymetli Madenler Ödünç; Elmas ve Kıymetli Taş; alt piyasaları yer almaktadır.

16. Pay Piyasası Pay Piyasasında işlemler aşağıdaki pazarlarda gerçekleştirilmektedir: Ulusal Pazar: Borsa İstanbul kotasyon şartlarını tümüyle karşılayan şirketler Ulusal Pazar’da işlem görmektedir. Kurumsal Ürünler Pazarı: Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları payları ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri, aracı kuruluş varantları ve sertifikalar kot içi pazar niteliğindeki Kurumsal Ürünler Pazarı'nda işlem görmektedir. İkinci Ulusal Pazar: Küçük ve orta ölçekli şirketler, Ulusal Pazar’dan geçici veya sürekli olarak çıkartılan şirketler ile Ulusal Pazar için geçerli kotasyon ve işlem görme koşullarını sağlayamayan şirketler İkinci Ulusal Pazar’da işlem görmektedir. Gözaltı Pazarı: Gözaltı Pazarı, belirli koşulların ortaya çıkması sonucunda, şirketlerin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle birlikte payların Borsa İstanbul bünyesinde işlem görebileceği pazardır. Birincil Piyasa: Pay ihraç eden şirketler (fon talep edenler) ile tasarruf sahiplerinin (fon arzedenler) doğrudan karşılaştıkları piyasadır. Borsada halka arz edilecek payların birincil piyasa işlemleri saat 10:30-12:00 arasında yapılmaktadır. Toptan Satışlar Pazarı: Toptan Satışlar Pazarı, önceden alıcıları belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki pay işlemlerinin Borsa’da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Rüçhan (Yeni Pay Alma) Hakkı Kupon İşlemleri: Payları Borsada işlem gören şirketlerin nakdi sermaye artışı yapmak üzere belirledikleri rüçhan hakkı kullanma süresi içinde, söz konusu payların üzerinde bulunan rüçhan haklarının alınıp satılması için kurulmuştur.

17. Kotasyon Kriterleri İzahnamedeyer alacak mali tablolar ile bağımsız denetim raporlarının Borsa’ya sunulmuş olması Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı geçmiş olması ve son 3 yıllık mali tablolarının yayınlanması. Ortaklığın aşağıda yer alan koşullardan aynı grup içerisinde yer alan koşulların tamamını sağlaması

18. BIST İle İlgili Temel Kavramlar Seans: Borsa'da işlem gören menkul kıymetler, her gün belirli saatler arasında alınıp satılmaktadırlar. Bu işlem sürecine "Borsa Seansı" adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem gören tüm menkul kıymetlerden işlem yöntemi aynı olanların seansı aynı anda başlar ve biter. BIST’tegünlük 2 seans bulunmaktadır ve I. seans 9:15-12:30 saatleri arasında, II. Seans 14:00-17:40 saatleri arasında yapılmaktadır. İşlem Miktarı: Bir piyasada, bir seansta ya da belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren) menkul kıymet adedidir. Borsa'da, her işlem günü, her iki seansın işlemleri için ayrı ayrı hisse senedi bazında işlem miktarı yayınlanır. Farklı pazarlarda işlem gören menkul kıymetlerin gerçekleşen işlem miktarları toplandığında, BIST’in o günkü işlem miktarı ortaya çıkar. İşlem Hacmi: Gerçekleşen her sözleşmedeki işlem miktarı ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan tutardır. Tüm hisse senetlerinin işlem hacimleri toplamı, Pay Piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur.

19. BIST İle İlgili Temel Kavramlar İşlem Birimi: Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını ya da değerini ifade eder. Hisse senetleri piyasasında işlem birimi olarak lot kullanılır. Borsa İstanbul’da işlem gören şirketler için standart işlem birimi veya standart “lot” büyüklüğü, 1 TL nominal değerli paydır. Bir payda bir seferde girilebilecek “maksimum lot miktarı” 250, 500, 1.000, 2.500, 5.000, 10.000, 25.000, 50.000, 75.000, 100.000 veya 250.000 lot olmak üzere her pay için her ay yeniden belirlenmektedir. Maksimum lot miktarını aşan emirler için “Kalanı İptal Et”, “Özel Limit Fiyatlı” ve “Limit Değerli” emir tiplerinin kullanılması gerekir, ancak bu tip emirlerin TL büyüklüğü 3 Milyon TL’yi aşamaz.

20. BIST İle İlgili Temel Kavramlar Hisse Kodu: Hisse senetleri piyasası alım satım sisteminde hisselerin işlem görebilmesi için BIST tarafından o hisseye özgü bir hisse kodu verilir. Bu kod şirketin unvanıyla uyumlu olacak şekilde dört veya beş karakterden(harf/sayı veya ikisinin birleşiminden olabilir) oluşturulur. Örneğin; ACIBD (Acıbadem Sağlık Hiz. ve Tic. A.Ş.), TCELL (Turkcell İletişim A.Ş) Baz Fiyat: Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat sınırlarının ve hissede o seans geçerli olacak fiyat adımının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. “Baz fiyat” bir önceki seans “ağırlıklı ortalama fiyat”ının alt ve üstündeki en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile hesaplanır. Ağırlıklı ortalama fiyat her iki fiyata da eşit uzaklıkta ise yukarıya yuvarlanır.

21. BIST İle İlgili Temel Kavramlar Fiyat Adımları: Fiyat adımı, her hisse senedi fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Her payın "fiyat adımı" o payın bir önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatından hesaplanan baz fiyatı üzerinden belirlenir. Bir pay için seans içinde önerilebilecek en düşük ve en yüksek fiyatlar o payın "fiyat aralığı"nı oluşturur. Baz Fiyat Aralığı – Fiyat Adımı Tablosu adı verilen tabloda çeşitli baz fiyat aralıkları ve bu aralıkların her biri için, belirli seviyelerdeki baz fiyat artışına paralel olarak artan bir biçimde, adımlar tanımlanmıştır. Emir girilirken bu fiyat adımlarına uymak zorunludur.

22. Fiyat Adımları

23. Fiyat Adımları Örnek 1: CCC.E hisse senedinin 2. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 10,11 TL’dir. Bir sonraki günün ilk seansında hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir? Örnek 2: AAA.E hisse senedinin 1. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 150,25 TL’dir. Bir sonraki seans hisse senedinin Baz Fiyatı ve uygulanacak fiyat adımı kaç TL’dir?

24. Emir Çeşitleri Normal Emirler: İşlem birimi halinde verilmiş, küsuratsız, tam olarak 1 lot (1 adet ya da 1 TL nominal) ve katlarından oluşan emirlerdir. Normal emirleri aşağıdaki gibi gruplara ayırmak mümkündür. Ancak tüm çeşitlerde bir fiyat limiti söz konusudur. i) Limit Fiyatlı Emirler: Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen veya tamamen olmazsa, gerçekleşmeyen kısım ekranda pasif olarak görünür. ii) Kalanı İptal Et Emirleri (KİE): Fiyat ve miktarın girildiği, ancak işlem olmazsa tamamı, kısmen işlem gördüğü durumda görmeyen kısmın emir dosyasına pasif olarak yazılmayarak, sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. iii) Özel Limit Fiyatlı (OLFE) Emir: Emir miktarının "sıfır-0" olarak girildiği, sadece fiyat verilerek sisteme aktarılan emirlerdir. Belirtilen fiyata kadar olan bütün emirleri karşılamak amacı ile girilir. Eğer girildiği anda işlem yapılabilecek emir yoksa pasife yazılmayarak anında sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

25. Emir Çeşitleri iv) Limit Değerli Emirler: Özel limit fiyatlı emirlerin belirli bir tutar sınırı konmuş şeklidir. Miktar "Sıfır-0" olarak girilir. "Fiyat" girilir. Emre maksimum işlem değeri "TL" olarak yazılır. Bu tür emirler için "Maksimum Değer" kısıtı (limit) emir miktarıdır. Sistem, belirtilen tutardan fazla olmamak şartıyla, girilen limit fiyat seviyesini de dikkate alıp, en iyi fiyatlı emirlerden itibaren işlem gerçekleşmesine olanak sağlayacaktır. Eğer belirtilen fiyat seviyesine ulaşmadan, girilen tutar karşılandıysa, daha fazla işlem olmasına sistem izin vermeyecektir. Bu emir türü de pasife yazılamayan yani girildiği anda karşı tarafta emir varsa işlem gören, aksi takdirde otomatik olarak sistem tarafından iptal edilen bir emir türüdür.

26. Emir Çeşitleri v) Açılış Fiyatlı Emirler (AFE): Açılış seansı süresince yalnızca miktar belirtilerek fiyatsız girilen emirlerdir. Açılış fiyatından işlem görürler. Öncelik açısından açılış fiyatına eşit ve daha iyi limit fiyatlı emirlerden sonra gelir; kendi aralarında ise zaman önceliğine göre sıralanırlar. vi) Kapanış Fiyatlı Emirler (KAFE): Kapanış seansı süresince yalnızca miktar belirtilerek fiyatsız girilen emirlerdir. Kapanış fiyatından işlem görürler. Öncelik açısından kapanış fiyatına eşit ve daha iyi limit fiyatlı emirlerden sonra gelir; kendi aralarında ise zaman önceliğine göre sıralanırlar.

27. Emir Çeşitleri Özel Emirler: Borsa Yönetim Kurulu tarafından, menkul kıymet bazında belirlenen pay sayısını aşan ve başka bir özel emir ile eşlendiğinde Borsa İstanbul yetkilisinin onayıyla gerçekleştirilen, bölünmez bir bütün olarak işlem gören emirlerdir. Her bir pay için Borsa tarafından ayrı ayrı belirlenen miktarın üzerindeki emirler özel emir şeklinde verilebilir. Özel emir miktarı, ödenmiş sermayenin en fazla %10’una kadar olabilir. Özel emirler kısmi olarak eşleştirilemezler. Sisteme girilen özel emirler eşleştirilmeden önce istenildiği zaman iptal edilebilir. Özel emir sisteme girildiğinde, değiştirildiğinde, eşlendiğinde veya iptal edildiğinde tüm üye temsilcilerine bilgi içerikli mesajla duyurulur. Özel emir miktarının alt sınırı, hisse bazında geçerli olan maksimum lot sayısı ve baz fiyatı ile aşağıdaki şekilde ilişkilendirilmiştir; Baz Fiyat Aralığı Minimum Özel Emir Miktarı 0,01 - 25,00 maksimum lot miktarının x 10 25,05 - 50,00 maksimum lot miktarının x 6 50,05 - 100,00 maksimum lot miktarının x 3 100,50 ve üzeri maksimum lot miktarının x 1

28. Emirlerde Geçerlilik Süresi Günlük Emir: “Günlük Emir” olarak adlandırılmasına ve günde iki seans olmasına rağmen, yalnızca verildiği seans sonuna kadar sistemde işlem görmek üzere bekleyebilen emir türüdür. Seans sonuna kadar işlem görmezse, iptal edilecektir. Sistem, aksi belirtilmedikçe, bütün emirleri günlük emir olarak kabul edecektir. Emrin kısmen karşılanması durumunda, geriye kalan karşılanmamış miktar seans sonuna kadar bekletilecek ve yine karşılanmamışsa, sistem tarafından iptal edilecektir. Anlık Emir: Emre iliştirilen bu koşul, emrin sisteme girildiği anda mümkün olan miktarının karşılanması ve kalan kısmının da pasife yazılmadan iptal edilmesi anlamına gelmektedir. Dolayısıyla bu emir türü sadece girildiği an için geçerli olan bir emir türüdür. KİE, OLFE ve OLDE türü emirler de anlık emir olarak nitelendirilebilir. Tarihli Emir: Emrin, karşılanmak üzere belirli bir tarihe kadar sistemde durmasını sağlar. Mevcut uygulamada emrin maksimum geçerlilik süresi emrin girildiği iş günü ile sınırlıdır. İlk seansta tarihli olarak girilen emir ikinci seansta da geçerli olacaktır. Ancak ikinci seansta da eşleşmez ise gün sonunda iptal edilecektir. İkinci seans içinde verilecek 1 günlük emir sadece ikinci seans için geçerli olacak ve gün sonunda iptal edilecektir.

29. ENDEKSLER Endeks, bir veya daha fazla değişkenin hareketlerinden ibaret olan, oransal değişimi ölçmeye yarayan bir göstergedir. Endeksler, karmaşık olayların tek bir rakama indirgenmesini sağlayan, olaylar ve sonuçları hakkında yaklaşık bilgi verebilen araçlardır. Endeksler, zaman içinde bir süreklilik ve dolayısıyla karşılaştırılabilme imkanı sağlarlar. Böylece endekse konu olan değişken veya değişkenlerin yönü, değişimi veya gidişi belirlenebilir. Borsa İstanbul, yatırımcıların piyasada oluşan hareketleri takip edebilmeleri amacıyla piyasalara ilişkin farklı nitelikte endeksler hesaplamaktadır. Pay Piyasası için 57’si anlık, 285’i seans sonlarında olmak üzere toplam 342 endeks; Borçlanma Araçları Piyasası için ise 7’si anlık, 11’i gün sonunda olmak üzere toplam 18 endeks hesaplanmaktadır. Pay endeksleri hem fiyat hem de getiri endeksi olarak hesaplanmaktadır. Fiyat endeksleri, sadece fiyattaki değişimi yansıtırken, getiri endeksleri kar payı ödemelerini de dikkate almaktadır. Borçlanma Araçları Piyasası endeksleri fiyat ve performans endekslerinden oluşmaktadır. Fiyat endeksleri, piyasa faiz oranındaki değişimin yol açtığı fiyat değişimini ölçerken, performans endeksleri hem faiz oranındaki değişimi hem de vadeye kalan gün sayısındaki azalmayı dikkate alarak yatırımcının elde ettiği getiriyi ölçmektedir.

30. BIST PAY ENDEKSLERİ BIST Pay Endeksleri, BIST’teişlem gören hisse senetlerinin gruplar halinde ortak performanslarının ölçülmesi amacıyla oluşturulmuştur. Dünyada 1884 yılından beri kullanılmakta olan hisse senedi endeksleri genellikle üç ayrı şekilde hesaplanmaktadır; a) Aritmetik ortalama formülü ile: Aritmetik ortalama formülü ile hesaplanan endekslerde, hisse senedi fiyatlarının ya da her biri için hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalaması alınır. Bu tür endekslerde eğer hisse senedi fiyatlarının ortalaması alınıyorsa, endeksteki hisse senetlerine fiyatları oranında ağırlık verilmiş olur. Böylece fiyatlarında aynı oranda değişim olan iki hisse senedinden fiyatı daha yüksek olanı endeksi daha fazla etkiler. b) Geometrik ortalama formülü ile: Bu yöntemde endekse dahil her bir hisse senedinin fiyatı bir önceki günkü fiyatına bölünür, bulunan rakamlar birbiriyle çarpıldıktan sonra hisse senedi sayısı kadar kökü alınır ve bir gün önceki endeks değeriyle çarpılır. c) Şirketlerin piyasa değerlerinin (market capitalization) kullanıldığı formüllerle: Bu tür endekslerde, piyasayı temsil etmesi için oluşturulan endeks portföyünün değerindeki artış veya azalışlar endeksteki artış veya azalışları verir. Endeks, toplam piyasa değeri, piyasa değerinin bir kısmı (halka açık kısım, alım satıma konu olabilecek kısım, endeksin hesaplandığı borsa kotunda bulunan kısım ve fiili dolaşımdaki kısım vb) veya eşit ağırlıklı olarak hesaplanabilmektedir.

31. BIST’te Hesaplanan Endeksler BIST 100 Endeksi: Borsa İstanbul Pay Piyasası için temel endeks olarak kullanılmaktadır. Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 100 paydan oluşmakta olup, BIST 30 ve BIST 50 endekslerine dahil payları da kapsar. BIST 50 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 50 hisse senedinden oluşmakta olup, BIST 30 endeksine dahil hisse senetlerini de kapsar. BIST 30 Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerle, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 30 hisse senedinden oluşur. BIST 10 Banka Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören bankalar arasından seçilen 10 hisse senedinden oluşur. BIST 100-30 Endeksi: BIST 100 Endeksine dahil olup, BIST 30 endeksinde yer almayan 70 hisse senedinden oluşur.

32. BIST’te Hesaplanan Endeksler BIST Kurumsal Yönetim Endeksi: BIST pazarlarında işlem gören ve belirlenmiş asgari kurumsal yönetim derecelendirme notuna sahip şirketlerin hisse senetlerinden oluşur. BIST Tüm Endeksi: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç olmak üzere, BIST pazarlarında işlem gören şirketlerin hisse senetlerinden oluşur. BIST Tüm-100 Endeksi: BIST Tüm endeksine dahil olup, BIST 100 endeksinde yer almayan hisse senetlerinden oluşur. Sektör Endeksleri ve Alt Sektör Endeksleri: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları hariç olmak üzere, BIST pazarlarında işlem gören şirketlerin hisse senetlerinden oluşur. BIST Ulusal Endeksi: Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinden oluşur. BIST İkinci Ulusal Endeksi: İkinci Ulusal Pazar’da işlem gören şirketlerin hisse senetlerinden oluşur. BIST Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Endeksi: BIST pazarlarında işlem gören menkul kıymet yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinden oluşur. BIST Şehir Endeksleri: BIST pazarlarında işlem gören ve ana üretim/hizmet faaliyetlerinin gerçekleştiği ya da şirket merkezinin bulunduğu şehre göre gruplandırılmış hisse senetlerinden oluşur. Holdingler hariç mali sektörde faaliyet gösteren şirketler ile perakende ticaret sektöründe faaliyet gösteren şirketler kapsam dışındadır.

33. Hesaplama Yöntemi Endekslerin hesaplanmasında tescil edilmiş en son fiyatlar kullanılır. Endeksler, kapsamlarında bulunan hisse senetlerinin fiili dolaşımdaki paylarının piyasa değerleri ile ağırlıklı olarak hesaplanır. Endekslerin hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır: