İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ

1. İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ BÖLÜM1: İNSAN Ders Sorumlusu: Doç.Dr. Hakan TÜZÜN Hazırlayan: Hatice ÇIRALI 2011-2012 Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

2. İNSAN Giriş Giriş-Çıkış Kanalları İnsan Belleği Düşünme: Muhakeme ve Problem Çözme Duygu Bireysel Farklılıklar Psikoloji ve Etkileşimli Sistem Tasarımı

3. İNSAN|1. Giriş b • İnsan Bilgisayar etkileşiminin ilk konusu insandır. Çünkü; • Etkileşimli sistemlerin merkezinde yer alır, • Yardım için bilgisayar sistemleri tasarlar, • Kullanıcı ihtiyaçlarını öncelik tanır. • İnsan psikolojisi; • bilişsel psikoloji genel başlığı altında incelenir, • bilgisayar sistemlerinin tasarım ve yapımında önemli yer tutar. • İnsanlar etraflarındaki dünyayı nasıl algılar? • Bilgiyi nasıl saklar ve işler? • Problemleri nasıl çözer? • Fiziksel olarak nesneleri nasıl manipüle eder?

4. İNSAN|1. Giriş b • 1983’ teCard, Moran ve Newell tarafından tanımlanan İnsan İşlemci Modeli 3 alt sistemi içerir: • Algısal sistem • Hareket sistemi • Bilişsel sistem • İnsanlar bir bilgi işleme sistemi gibidirler. Ancak bizim modelimiz geleneksel bilgisayar sistemine daha yakındır. Bilgi • Sitemin bileşenleri: • Girdi –çıktı • Bellek • İşlem

5. İNSAN|1. Giriş İnsan, bilgisayarın aksine sosyal ve örgütsel çevre gibi dış faktörlerden etkilenir. Bizim bu tür faktörleri dikkat etmemiz gerekir fakat şimdilik bu faktörleri göz ardı edeceğiz ve insanın bilgi işleme yeterlilikleri üzerine yoğunlaşacağız.

6. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları İnsanın dış dünya ile etkileşimi, bilginin alınması(girdi) ve gönderilmesi(çıktı) yoluyla gerçekleşir. çıktı İnsanın bilgisayar ile etkileşimi: Bilgi Bilgi girdi girdi çıktı

7. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları İnsanda girdiler duyular yoluyla, çıktılar iseefektörlerin hareket kontrolü yoluylameydana gelir. 5 ana duyumuz vardır: Efektörlerimizden bazıları: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi için en önemlileridir.

8. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları 1 GÖRME 2 DUYMA SES TIK SESİ 3 DOKUNMA

9. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Fiziksel ve algısal sınırlara sahip olan yüksek düzeyde karmaşık bir etkinliktir. • Sıradan bir insan için temel bilgi kaynağıdır. • İki aşamaya ayrılır: • Dış dünyadan gelen uyarıcıların fiziksel algılanması, • Bu uyarıcıların işlenmesi ve yorumlanması. Görme Duyma Dokunma Hareket

10. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • Göz • Görsel Algı • Boyut ve Derinlik Algısı • Parlaklık Algısı • Renk Algısı • Görsel İşlemin Yeterlilikleri ve Sınırları • Okuma Duyma Dokunma Hareket

11. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Göz • Görme ışıkla başlar. • Göz ışığı alır ve onu elektrik enerjisine dönüştürür. • Işık dünyadaki nesnelerden yansır ve görüntü gözün arka tarafında retina üzerinde ters bir şekilde oluşur. • Gözdeki algılayıcılar bu görüntüyü beyine iletecek olan elektrik sinyallerine dönüştürür. Görme Duyma Dokunma Hareket

12. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı • Gözün temel işleyişini anlamak için fiziksel mekanizma önemli olmasına rağmen görsel algılama daha da önemli rol oynamaktadır. • Görsel cihazdan alınan bilgi filtre edilmeli, uygun sahneler, göreli uzaklıklar ve farklı renkleri tanımamıza izin veren işlem elemanlarına iletilmelidir. • Görsel arayüz tasarımında boyut ve derinlik, parlaklık ve renk gibi algıların her birine önem verilmelidir. Görme Duyma Dokunma Hareket

13. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı| Boyut ve Derinlik Algısı • Göz, boyutu, derinliği ve göreli mesafeyi nasıl algılar? • Görüş/ Görme Açısı, nesnenin oluşturduğu görüntünün nasıl olduğunu gösterir.( Gözden olan uzaklığı ve boyutu ile ilgilidir.) Görme Duyma Dokunma Hareket

14. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı| Boyut ve Derinlik Algısı • Farklı uzaklıklardaki aynı boyuttaki nesneler farklı görüş açılarına sahiptirler. • Farklı uzaklıklardaki ve boyuttaki nesneler ise aynı görüş açısına sahip olabilirler. • Bir nesnenin görüş açısı büyüklüğünü algılamamızı etkiler. • Görüş açısı küçüldükçe bütünü algılamamız zorlaşır. • Görüş keskinliği, detayları algılama yeteneğidir. Görme Duyma Dokunma Hareket

15. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı| Boyut ve Derinlik Algısı • Boyut değişmezlik kanunu, bilindik nesnelerin boyutunu algılamada bir değişiklik olmaması, görüş açısından etkilenmemedir. • Bu kanun boyutları algılamamızın başka faktörlere dayandığını gösterir.Bu faktörler: • Derinlik, Nesnelerin göreli konum ve uzaklıklarının, algıda farklılıklara neden olabilmesidir. • Benzerlik, Bir nesnenin belli bir boyutta olmasını beklemek ve onun uzaklığını böylelikle kestirebilmektir. Görme Duyma Dokunma Hareket

16. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı| Parlaklık Algısı • Işık düzeylerinegösterilen öznel tepkidir. • Nesnenin yüzeyine düşen ışık miktarı ve yansımadan yani parlaklığından etkilenir. • Göze çarpan farklılıklar ölçülebilir. • Görüş keskinliği titreşerek değişen parlaklıkla artar. Göz bunu sabit olarak bir ışığın hızlıca açılıp kapanması olarak algılayacaktır. Görme Duyma Dokunma Hareket

17. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Algı| Renk Algısı • Renk; yoğunluk ve doyumdan oluşur. • Renk ışık tayfının dalga boyu tarafından belirlenir. • Mavinin keskinliği en düşüktür. (mavi-kısa, yeşil-orta, kırmızı-uzun) • 150 farklı rengi ayırt edebiliriz. • Yoğunluk rengin parlaklığı, doyum ise renkteki beyazlığın miktarıdır. Yoğunluk ve doyumun çeşitlenmesiyle 7 milyon farklı rengi algılayabiliriz. • Erkeklerin %8’i, kadınların %1’i renk körüdür. Görme Duyma Dokunma Hareket

18. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel İşlemin Yeterlilikleri ve Sınırları • Beklentilerimiz, görme algımızı etkiler. Bir nesnenin gerçek büyüklüğünü bilmemiz, bizden ne kadar uzakta olursa olsun o nesnenin algılanma şeklini değiştirmez. • Görme sistemihareket ve parlaklıktaki değişiklikleri eşitler, dengeler ve telafi eder. Görsel yanılsamalar bazen fazla telafiden meydana gelir. • Yorumlama ve beklentiler, belirsizliği ortadan kaldırmak için kullanılabilir. • Fakat boyut algısı güvenilir değildir. Görme Duyma Dokunma Hareket

19. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Görsel Yanılsamalar Görme 3 C 3 A I I Duyma Dokunma Thequickbrown foxjumpsoverthe thelazydog. Hareket

20. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Okuma • Metinlerin algılanması ve işlenmesi arayüz tasarımı için önemli bir husustur. • Okuma sürecinde bir takım aşamalar vardır: • Sayfa üzerindeki kelimenin görsel deseni algılanır. • Dilin iç betimlemesine ilişkin şifresi çözülür. • Sözdizimi, anlamsal, gramer bilgisikullanılarak yorumlanır. • Okuma sırasında gözler saccedes denilen ani hareketler yapar ve yerleşir. • Algılama yerleştirme süresince meydana gelir. • Tanımlama için harf şekli önemlidir. Benzer kelimeler, kelime kalıpları içerisinde kolaylıkla tanınır. (Örn: Dilimizi yeni öğrenen yabancıların söylediklerini hemen anlama) Görme Duyma Dokunma Hareket

21. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Okuma Görme Hfralirensrısaı: Bir ignliizüvnsertsinedeypalınarşaıtramyagröe, kleimleirnhrfalreiinnhnagisrıdaayzalıdkılraıömnelidğeliimş. Oenlmioalnbrinci ve snonucnuhrfainyrenideomlsaımyış. Ardakaihfralirensrısaıkrıaışkosladaouknyuorumş. Çnükükleimlreihrafhrafdğeil bir btüünoalarkoykuorumuşz.Bak nasıl da duzgun okudun, ilginç değil mi? Duyma Dokunma Hareket

22. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Okuma Görme • Bilgisayar ekranından okumanın kitaptan okumadan daha yavaş olduğu araştırmacılar tarafından kanıtlanmıştır (Muter, 1982). • Daha uzun satırlar • Sayfada daha az kelime • Yönlendirme • Sayfanın ortasına aşinalık • İyi bir metinsel arayüzde bu faktörler azaltılabilir. Duyma Dokunma Hareket

23. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Okuma Görme • Negatif kontrast kullanımı: • Açık renk ekran üzerine koyu renk yazılar, • Daha yüksek parlaklık, • Pozitif kontrasta göre daha fazla keskinlik, • Daha fazla okunabilirlik. • Bilimsel kanıtlar negatif kontrastın daha çok tercih edildiğini ve daha iyi performans verdiğini öne sürüyor (Bauer, Coutaz, 1991). Duyma Dokunma Hareket

24. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Kulak çevre hakkında bilgi sağlar: uzaklıklar, yönler, nesnelervb. • Duyma havadaki titreşimler veya ses dalgaları ile başlar. • Kulak bu titreşimleri alır, iletir, çeşitli aşamalardan geçirir ve duyma sinirlerine iletir. • Kulak bir bedensel alettir ve 3 bölümü vardır: • Harici kulak, iç kulağı korur ve sesi yükseltir. • Orta kulak,: ses dalgalarını iç kulağa titreşimler olarak gönderir. • İç kulak, işitsel sinirde itmelere neden • olan kimyasal ileticiler serbest bırakılır. Görme Duyma Dokunma Hareket

25. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Ses, hava basıncı ve titreşimlerle değişir. • Sesi farklılaştıran karakteristik özellikler vardır: • Sesin yüksekliği (tonu); ses frekansı • Titreşimlerin sayısı yükseldikçe ses tizleşir(incelir). • Sesin şiddeti; genişlik • Kulağa gelen ses dalgalarının kuvveti ile ilgilidir. • Sesin tınısı; tip veya kalite • Her ses kaynağı kendine özgü ses çıkarır. Görme Duyma Dokunma Hareket

26. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • İnsan duymada seçicidir. İnsan arka planda gürültü olsa dahi yeni sesleri duyabilir. • Kulak sesteki ince değişiklikleri ayırt edebilir ve aşina olduğu sesleri üzerinde konsantre olmadan tanıyabilir. Duyma Dokunma Hareket

27. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • Ses genel olarak arayüz tasarımlarında • bilgilendirme ve uyarı sesleri ile sınırlıdır. • Multimedyadaise ses sıklıkla kullanılmaktadır: • Müzik, • Sesli açıklamalar ve • Efektlerbulunmaktadır. Duyma Dokunma Hareket

28. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • Çevre hakkında önemli bilgiler ve geri bildirim sağlar. • Dokunma duyusunun olmaması hareketlerimizin hızı ve doğruluğunu azaltır. • Görme engelli kişiler için dokunma duyusu önemlidir. • Uyarıcı ciltteki alıcılar aracılığıyla alınır: • ısı alıcısı: sıcak ve soğuk • ağrı alıcısı: şiddetli basınç, ısı ve acı • mekanik alıcısı: basınç Duyma Dokunma Hareket

29. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • Vücudumuzdaki bazı bölgeler diğerlerinden daha duyarlıdır. • Örneğin; parmaklar ve başparmaklar. • Kinesthesis(devinduyum); bedenin ve eklemlerin durumunun farkındalığıdır. • Rahatlık ve performansı etkiler. • Ör: Daktiloya dokunulduğunda parmakların birbirine yakınlığının ve klavyeden gelen dönütlerin farkında olma önemlidir. Duyma Dokunma Hareket

30. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Basit bir hareket bazı işlem adımlarını içerir: Görme Duyma Dokunma Hareket

31. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları Görme • Hareket, uyarıcıya cevap vermede geçen süredir. • Hareket süresiyaş, sağlık gibi değişkenlere bağlıdır. • Tepkisüresiuyarıcı türüne bağlıdır: • Görsel sinyallere: ~ 200ms • İşitsel sinyallere: ~ 150ms • Ağrıya: ~ 700ms Duyma Dokunma Hareket

32. İNSAN|2. Giriş-Çıkış Kanalları • Fitts' kanunubir ekranın hedefine ulaşmada geçen süreyi şöyle tanımlamaktadır: Mt = a + b log2(D/S + 1) (Mt;hareket zamanı, D;uzaklık ve S;hedefin büyüklüğüdür.) Görme Duyma Dokunma • Bu, hedef tasarımlarımızı etkilemektedir. • Kullanıcılar küçük nesneleri manipüle etmekte zorlanırlar. • Uzaklık mümkün olduğunca küçük, hedef boyutu mümkün olduğunca büyük olmalıdır. • Pasta grafiği şeklindeki menüler listelere göre daha çok tercih edilmektedir. Hareket

33. İNSAN|3. İnsan Belleği

34. İNSAN|3. İnsan Belleği • Her bir duyusal kanal için bir duyusal bellek vardır. Bunlar: • İkonik bellek: görsel uyarıcı • Yankısal bellek: işitsel uyarıcı • Dokunsal bellek: dokunsal uyarıcı • Sürekli olarak üstüne yazılan bellektir. • Bilginin duyusal kayıtta kalış süresi çok kısadır. • (yarım saniyeden daha az) • Bilgiler anında işlenmezse çok hızlı bir şekilde kayıp olur • Bilgilerin kısa süreli belleğe geçişinde DİKKATveSEÇİCİ ALGI süreçleri süzgeç görevi yapar. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

35. İNSAN|3. İnsan Belleği • Sınırlı bilgiyi kısa sürede olsa depolar, • Bu bilginin uzun süreli bellekte depolanmasını sağlamak ve bilgiyi uzun süreli bellekte geri getirerek hatırlamak için zihinsel işlemleri yapmaktır . • Belleğe yaklaşık 70ms de erişilebilir ve geçici olarak tutulan bilgilerde yaklaşık 200ms de kaybolabilir. • Bir kişi ortalama 7± 2 birimlik bilgiyi hafızada tutar. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

36. İNSAN|3. İnsan Belleği • 26539760853 • 265 397 608 53 • Telefon numaraları (Alan kodu + numara) • HECATRANUPTHETREET • THE CAT RAN UP THE THREE • Bilgiyi gruplayarak okuma, KSB’nin kapasitesini artırır. • Gruplamanın kalıplara göre yapılması hatırlamayı kolaylaştırır. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

37. İNSAN|3. İnsan Belleği Duyusal Bellek • Bildiğimiz herşeyi sakladığımız ana depodur. • Deneyimsel bilgiyi, kuralları, gerçeklere dayanan davranışları kısaca herşeyi burada saklarız. • Çok büyüktür ve sınırsız bir kapasitesi vardır. • Yavaş erişimi vardır(saniyenin onda biri kadar 1/10sn) • Unutma çok yavaş gerçekleşir. Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

38. İNSAN|3. İnsan Belleği • İki çeşittir: • 1)Olaysal(Anısal): Bir dizi halindeki olaylar ve deneyimleri sunar. • 2)Anlamsal: Elde ettiğimiz gerçekler, kavramlar ve becerilerin yapılandırılmış kaydıdır. • Bilgiyi hem görsel hem de sözel olarak kodlanmış ve birbirlerine bağlanmış olan ağlarda depolar. • Bilgiye erişim sağlar. • Bilgi bitleri arasındaki ilişkileri gösterir. (Şemalar ve önerme ağlarıyla) • Çıkarım yapmayı destekler. • Anlamsal uzun süreli bellek, olaysal uzun süreli bellekten elde edilir. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

39. İNSAN|3. İnsan Belleği • Uzun süreli bellek, bilgileri bir anlamsal ağ içerisinde kayıt eder:

40. İNSAN|1. Giriş • Uzun Süreli Bellek Modelleri: Çerçeveler • Bilgi, veri yapılarında düzenlenir. • Sıralama süreç bilgisini de içerebilir. • Olaylar ya da işlemler bir sıra ile ilişkili olabilir. • Her maddenin birbiri ile ilişkisi açıkça belirtilmiştir. • Tür - alt tür ilişkisi vardır. DOG Fixed legs: 4 Default diet: carniverous sound: bark Variable size:colour COLLIE Fixed breed of: DOG type: sheepdog Default size: 65 cm Variable colour

41. İNSAN|1. Giriş • Uzun Süreli Bellek Modelleri: Senaryolar • Durumların yorumlanmasında kalıplaşmış bilginin modellenmesidir. • Senaryo bağlam için uygun bilgiyle doldurulabilir unsurlardan oluşmaktadır. Giriş koşulları: Köpek hasta Veteriner açık Sahibinin parası var Sonuç Köpek daha iyi Sahibi daha fakir Veteriner daha zengin Destekler Muayene çizelgesi Araçlar İlaç • Roller • Veteriner muayene eder • Tanıyı koyar • Tedavi eder • Sahip köpeği getirir • Ödemeyi yapar • Köpeği alır • Sahneler • Veterinere ulaşma • Odada bekleme • Muayene • Ödeme • İzler • Köpeğin ilaca ihtiyacı var • Köpeğin ameliyata ihtiyacı var

42. İNSAN|1. Giriş • Uzun Süreli Bellek Modelleri: Üretim Kuralları • Yordamsal bilginin gösterimidir. • Durum/hareket kuralları • Kısa süreli belleğe gelen bilgi kurallardan birindeki durum ile eşleşirse, harekete karar vermek için kuralı kullan. EĞER köpek kuyruğunu sallar İSEköpeği okşa EĞER köpek hırlar İSEkaç

43. İNSAN|3. İnsan Belleği Duyusal Bellek Uzun süreli belleğin 3 ana süreci vardır: Bilginin saklanması Unutma Bilginin geri getirilmesi Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

44. İNSAN|3. İnsan Belleği • 1. Bilginin saklanması • Tekrar • Bilgi kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe prova ile taşınır. • Toplam süre hipotezi • Öğrenilen miktar öğrenmeye harcanan zaman miktarı ile doğru orantılıdır. • Uygulama etkisinin dağılımı • Yapılan araştırmalar öğrenme için ayrılan sürenin zaman içerisine yayıldığında daha etkili olduğunu göstermektedir. • Yapı, anlamve benzerlik • Eğer bilgi anlamlı ve benzer ise bireyin var olan yapılarıyla ilişkilendirilebilir ve kolayca belleğe alınabilir. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

45. İNSAN|3. İnsan Belleği 1. Bilginin saklanması Tekrarlama bilginin öğrenilmesi için yeterli değildir. Eğer bilgi anlamlı değilse hatırlanması daha zordur. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

46. İNSAN|3. İnsan Belleği • 2. Unutma • Gecikme/ Çürüme (decay) • Bilgi azar azar fakat çok yavaş kaybolur. • Engelleme /Ket vurma (interference) • Bilginin bellekten engelleme yoluyla kaybolmasıdır. • Geriye ket vurma • Yeni bir bilginin eskilerinin kaybolmasına neden olmasıdır. • İleriye ket vurma • Eski bilgilerin yeni bilgilerin öğrenilmesini engellemesidir. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

47. İNSAN|3. İnsan Belleği • 2. Unutma • Unutma duygulardan etkilenebilir. • Bazen de birey bilinçaltından unutmayı “seçebilir”. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

48. İNSAN|3. İnsan Belleği • 3. Bilginin geri getirilmesi • Geri çağırma/ Hatırlama • Bellekten geri çağırılan bilgi sınıflamalar, söz sanatları gibi ipuçlarıyla desteklenebilir. • Tanıma • Daha önceden görülmüş bilgi, tanımayı kolaylaştırır. • Geri çağırmadan daha basit bir bilişsel etkinliktir, burada bilgi ipucudur. Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

49. İNSAN|4. Muhakeme ve Problem Çözme • Düşünme: • Muhakeme/ Akıl Yürütme/ Mantıklı Düşünme • Problem Çözme • Beceri Kazanma • Hatalar ve Zihinsel Modeller

50. İNSAN|4. Muhakeme ve Problem Çözme Muhakeme Muhakeme Problem Çözme Beceri Kazanma Hatalar ve Zihinsel Modeller • Muhakeme/ Akıl Yürütme/ Mantıklı Düşünme • Aklımızda sonucunu oluşturan bilgiye gidiş yollarıdır. • Mantıklı düşünme yolları şunlardır: • Tümdengelim, • Tümevarım, • Kaçırma. • Her mantıklı düşünme yolunu günlük hayatımızda kullanırız fakat her biri, bizi farklı yollarla sonuca ulaştırır.