Racjonalność i wybór społeczny

1. Racjonalność i wybór społeczny Na podstawie tekstu A.Sen’a

2. Problem podejmowania decyzji • Czyje pragnienia, cele należy brać pod uwagę? – „twierdzenie o niemożliwości” (Kenneth Arrow – 1951), • Przypisywanie grupie społecznej „racjonalności lub nieracjonalności zakłada, że stanowi ona organiczną całość, odrębną od sumy składających się na nią jednostek” (James Buchanan – 1954), • Sceptyczne podejście do koncepcji „społecznych preferencji” – ostrożność w nakładaniu warunku zgodności preferencji i koncentracja na podejściu proceduralnym, czyli poszukiwanie „właściwych” instytucji, nie zaś „dobrych rezultatów”, • Sposób interpretowania problemu racjonalności społecznych jest uwarunkowany przez charakterystykę racjonalności jednostki.

3. Ocena dobrobytu społecznego • „Nowa ekonomia dobrobytu” – ocena społecznego dobrobytu tylko w ujęciu kryterium Pareto: • niewrażliwość na dystrybucję użyteczności oraz pominięcie czegokolwiek innego od użyteczności • Problem określenia funkcji rzeczywistej „społecznego dobrobytu” – Abram Bergson (1938, 1966) i Paul Samuelson (1947): • pojawienie się potrzeby określenia funkcji rzeczywistej „społecznego dobrobytu” W, zdefiniowanej na wszystkich alternatywnych stanach rzeczy R, opisującego tzw. „społeczną preferencję”

4. Twierdzenie o niemożliwości Arrowa • „Funkcja dobrobytu społecznego” – funkcja określająca uporządkowanie R wszystkich stanów rzeczy dla każdego zbioru preferencji indywidualnych przy założeniu: • nieograniczona dziedzina – co najmniej 3 odmienne stany rzeczy oraz 2 osoby (ale nie nieskończoność), • warunek niezależności od alternatyw niezwiązanych – sposób, w jaki społeczeństwo porządkuje parę alternatywnych stanów rzeczy x i y, powinien zależeć od indywidualnych preferencji dotyczących tylko tej pary stanów rzeczy, nie zaś od tego jak uporządkowane zostały inne alternatywy.

5. Krytyka Buchanana • Rozumienie „społecznych preferencji”: • „preferencje podstawowe” lub „ujawnione” – preferencje ukryte za wyborami faktycznie dokonywanymi w ramach dominujących mechanizmów decyzyjnych dla społeczeństwa, • w świetle ocen społecznego dobrobytu – rozumienie terminu „społecznych preferencji” jako poglądu na dobro społeczne, pewnego uporządkowania stanów rzeczy, które będą lepsze lub gorsze dla społeczeństwa, • Krytyka Buchanana w odniesieniu do pierwszej interpretacji – należy zrezygnować nie tylko z warunku przechodniości społecznych preferencji, lecz także z samej koncepcji społecznych preferencji – nacisk na ogólną funkcję wyboru.

6. Wnioski • „Niemożliwość” określona przez Arrowa może zostać rozszerzona i ujawnia się wówczas wtedy, gdy całkowicie zrezygnujemy z koncepcji „społecznych preferencji”, a nawet wtedy gdy nie nakłada się żadnych warunków na „wewnętrzną zgodność” społecznego wyboru; • Nie podważa to krytyki Buchanana dotyczącej społecznych preferencji – krytyka ważna niezależnie od tej interpretacji; • Oznacza to, że nie można uniknąć problemu „niemożliwości” wskazanego przez Arrowa.

7. Ocena społecznego dobrobytu • Czy można uniknąć „niemożliwości”? • Dokonywanie ocen społecznego dobrobytu bez odwoływania się do porównań indywidualnych użyteczności i bez posługiwania się informacjami poza użytecznościami nie jest dobre; • Mamy do czynienia z różnorodnością sposobów dokonywania ocen społecznego dobrobytu;

8. Wybór mechanizmów podejmowania decyzji społecznych • Kłopot – sformułowanie ocen dobrobytu społecznego w ramach uzgodnionego mechanizmu podejmowania decyzji społecznych nie jest łatwe – bo mechanizm taki musi odwoływać się do jakiegoś standardowego sposobu wyrażania indywidualnych preferencji – tymczasem sposoby te nie nadają się do wykorzystania międzyosobowych porównań; • Czyli powraca problem „niemożliwości”; • Wiarygodność rozmaitych profili indywidualnych preferencji zależy od natury problemu i od charakterystyki indywidualnych motywacji.

9. Przykład • Troje lub więcej ludzi (zał. homo economicus) uczestniczy w podziale tortu – każdy woli taki podział, który da mu najwięcej, • Każdy podział prowadzi do naruszenia warunku rozbieżności ocen i wszystkich warunków z nim związanych, • Zasada większości będzie prowadzić do nieprzechodniości, • Jeśli każdy kieruje koncentruje się na swoim koszyku dóbr to warunki Arrowa nie są spełnione przez żaden mechanizm podejmowania decyzji.

10. Procedury i ich konsekwencje • Czy można trafnie oceniać procedury nie biorąc pod uwagę przynoszonych przez nie rezultatów? • „podstawową rolą rządu jest nie tyle maksymalizacja społecznego dobra, ile raczej wspieranie układu reguł, w ramach których jednostki mają swobodę dążenia do swoich własnych celów” (Sudgen 1993); • nie można pominąć analizy konsekwencji jakie dany układ reguł przynosi, ale zastanowić się jaka jest jego efektywność w dawaniu jednostkom swobody dążenia do swoich własnych celów, • w przeciwnym razie stosowanie takich systemów reguł może doprowadzić do niepożądanych konsekwencji („katastrofy moralne” – Nozick).

11. Procedury i ich konsekwencje c.d. • Czy można uzyskać rozsądne oceny dotyczące rezultatów niezależnie od tego, jaka procedura do nich doprowadziła? • tak, jednak nie można nie brać pod uwagę tego, jaki proces wygenerował strukturę tych użyteczności (na przykład pomijając to, że redystrybucja jest konsekwencją funkcjonowania organizacji charytatywnych, a nie wysokiego opodatkowania); • opisy procedur można analizować jako części kolejnych stanów rzeczy, generowanych przez te procedury; • Procedury czy rezultaty? • oba podejścia dają się w znacznym stopniu łączyć – podział tych podejść jest kwestią określonego rozłożenia akcentów.

12. Wolności, prawa i preferencje • Włączenie zagadnienia praw i własności do ocen rozmaitych stanów rzeczy pozwala na ocenę rozwiązań gospodarczych, politycznych i socjalnych; • „przywiązanie jakiejś osoby do swojej opinii i uczucie innej, którą wyznawanie tej opinii uraża (...), nie dadzą się połączyć znakiem równości” (John Stuart Mill); • Decydując o tym, jakie prawa należy chronić i jak najskuteczniej osiągnąć cel, któremu ta ochrona ma służyć – trzeba brać pod uwagę konsekwencje rezultatów, do jakich prowadzą różne reguły gry oraz wiązać je z tym, co ludzie rzeczywiście cenią i czego pragną.

13. Przykład • Przyzwolenie na palenie papierosów podczas pewnych zebrań spowoduje, że niewinne ofiary będą musiały wdychać dym; • To stanowi argument mówiący o takiej zmianie reguł gry, która pozwoli wprowadzić zakaz palenia; • To czy należy podjąć taką decyzję zależy od analizy wielu konsekwencji: • celem jest zapobieżenie sytuacji obciążenia niepalących konsekwencjami nałogu innych – niepalący mają prawo jej unikać; • stąd następuje cofnięcie do sytuacji, które poprzedziły powyższe skutki i na tym etapie można ustalić nowe reguły gry, które nie przynoszą rezultatów niemożliwych do przyjęcia.

14. Wartości i wybory indywidualne • Ludzie nie zawsze zachowują się stosownie do swoich wąsko rozumianych interesów: • odejście od założenia homo economicus – nie zawsze postępowanie ludzi można zrozumieć w oparciu o tę koncepcję; • założenie o bezkompromisowym postępowaniu skupiającym się na własnych korzyściach jest błędne; • Dwie skrajności: • Należy unikać założenia, że wszyscy ludzie nieustannie i bezinteresownie zabiegają o „dobro społeczne” jak i założenia, że wszyscy są motywowani wyłącznie przez dążenie do osobistych korzyści.

15. Podsumowanie • Twierdzenie Arrowa o niemożliwości wskazuje na zasadnicze trudności, jakie sprawiają próby połączenia indywidualnych preferencji w jednej ocenie społecznego dobrobytu; • Zakwestionowanie przez Buchanana koncepcji społecznych preferencji jest właściwe w wypadku mechanizmów podejmowania społecznych decyzji, ale w mniejszym stopniu uzasadnione w odniesieniu do ocen społecznego dobrobytu; • Twierdzenie Arrowa nie ma zastosowania wówczas, gdy proces społecznego podejmowania decyzji jest analizowany w kategoriach funkcji wyboru bez narzuconych z góry warunków wewnętrznej zgodności;

16. Podsumowanie c.d. • W przypadku mechanizmów społecznego podejmowania decyzji rozwiązanie problemu niemożliwości zależy w dużej mierze od wyboru rozmaitych zasad; • Podejście proceduralne oraz podejście skoncentrowane na konsekwencjach można ze sobą pogodzić, jeśli tylko odpowiednio zmodyfikuje się charakterystykę analizowanych stanów rzeczy; • To ma szczególne znaczenie przy włączaniu praw i wolności do warunków nakładanych na społeczne oceny i na mechanizmy społecznego podejmowania decyzji; • Łącząc teorię wyboru społecznego z teorią wyboru publicznego można osiągnąć o wiele więcej.

17. Dziękuję za uwagę