Prof. dr hab. Jan Żelazo Katedra Inżynierii Wodnej SGGW

1. Prof. dr hab. Jan ŻelazoKatedra Inżynierii Wodnej SGGW Bezpieczeństwo powodziowe a środowisko naturalne w regionie wodnym Środkowej Wisły IV Konferencja BEZPIECZEŃSTWA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY Warszawa, 12 grudnia 2012

2. Ranga problemu- dlaczego problem środowiska przyrodniczego jest istotny w Programie…? • Wymagania wynikające z regulacji prawnych- Dyrektywa Powodziowa, RDW- ustawa o ochronie przyrody (obszary chronione -N 2000); - ustawa OOS (prognoza o oddziaływaniu);- ustawa prawo wodne; • Rzeki i doliny charakteryzuja się wysokimi, niekiedy unikalnymi walorami przyrodniczymi; • Ogólny, współczesny trend w gospodarowaniu wodami: • Racjonalne wykorzystanie i ochrona zasobów wodnych, • Ochrona cennych zasobów przyrodniczych związanych z wodami,

3. Doliny i rzeki są bardzo cennymi ekosystemami: • Różnorodność morfologiczna koryt rzek tworząca bardzo atrakcyjne warunki abiotyczne; • Bogata i zróżnicowana roślinność brzegowa i na terenach zalewowych; • Bogata gatunkowo i osobniczo fauna w masie płynącej wody i w substracie i na terenach przyrzecznych; • Doliny rzek są obszarem retencjonowania wód wezbraniowych oraz miejscem bytowania licznych gatunków ptaków; • Naturalnie ukształtowane i zróżnicowane rzeki i doliny tworzą zintegrowany system przyrodniczy pełnią rolę łącznika między różnymi typami środowisk - tworzą korytarze ekologiczne; • Są istotnym czynnikiem kształtowania krajobrazu;(

4. Identyfikacja zagadnień problemowych i konfliktowych Podstawowym źródłem sytuacji problemowych i konfliktowych na styku ochrona przed powodzią – ochrona przyrody są antagonistyczne wymagania i oczekiwania gospodarki wodnej i przyrody. • Działania podejmowane dla zmniejszenia zagrożenia powodziowego, konieczne ze względów społecznych - stanowią równocześnie ingerencję w środowisko przyrodnicze; Może to powodować jego zmiany a niekiedy degradację; • Zagrożenia powodziowe związane są głównie z dolinami rzek, które mają duże znaczenie przyrodnicze - są to bardzo cenne ekosystemy wodne; • Z uwagi na walory przyrodnicze, doliny i rzeki objęte są ochroną prawną – co może stanowić, nie zawsze zrozumiałe i akceptowane społecznie, utrudnienie (ograniczenie) w tworzeniu i utrzymaniu systemów ochrony przed powodzią,

5. Na skalę rozbieżności (konfliktów) wpływają: • Walory przyrodnicze, sposób i zakres ochrony prawnej, wrażliwość zasobów na oddziaływania; • Stan zagospodarowania terenów zagrożonych powodziami i związana z tym presja na zapewnienie bezpieczeństwa; • Sposób rozwiązań w systemach ochrony przed powodzią;

6. Obszary chronione na obszarze regionu wodnego Wisły Środkowej Parki narodowe (8) – pow. 1380 km2 (1,4%) Parki krajobrazowe (34) - pow. 6200 km2 (6%) Rezerwaty (427)- pow. 483 km2 (0,5%) Obszary chronionego krajobrazu (109) - pow. 22 tys. km2 (ok. 22%) Obszary Natura 2000 – (18% obszaru) - obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) – 14,3 tys. km2 (ok. 14%) - specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) – 8,1 tys. km2 (ok. 8%) • Duży udział obszarów chronionych • Rzeki i doliny

7. Mapa obszarów chronionychna obszarze regionu wodnego Wisły Środkowej

8. Możliwości łagodzenia konfliktów z ochroną przyrody w Programie….. Uwzględnienie regulacji prawnych dotyczących ochrony środowiska przyrodniczego, Kompleksowe rozwiązania - zastosowanie różnorodnych środków i działań prewencyjnych (technicznych i nietechnicznych), w tym rozwiązań przyjazne środowisku Metodyka opracowaniu Programu i współpraca z przyrodnikami;

9. W regulacjach prawnych dotyczących problematyki ochronyprzyrody w gospodarce wodnej, można wyodrębnić dwie ogólne grupy: (I) - określają sposób (rygory) postępowania w realizacji procesu inwestycyjnego; (II) - nie wskazują określonych rygorów, lecz zalecają sposób rozwiązania lub postępowania, by osiągnąć określone najważniejsze cele przyrodnicze Regulacje gr. I są w praktyce inwestycyjnej powszechnie respektowane i uwzględniane (procedury administracyjne, decyzje i uzgodnienia, dopuszczalne zanieczyszczenia wód, itp.) . W Programie znalazły odbicie w metodyce oraz w zgłoszeniach zadań inwestycyjnych

10. Ograniczenia związane z ochroną prawnąUSTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z dnia 30 kwietnia 2004 r.) Art. 15. 1. W parkach narodowych oraz w rezerwatach przyrody zabrania się: - budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom parku narodowego albo rezerwatu przyrody; -  zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody; Art. 33. 1. Zabrania się podejmowania działań mogących w znaczącysposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w znaczącysposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, z zastrzeżeniem art. 34.

11. Odstępstwa od ograniczeń Art. 34. 1. Jeżeli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwiązań alternatywnych, właściwy miejscowo wojewoda, a na obszarach morskich dyrektor właściwego urzędu morskiego, może zezwolić na realizację planu lub przedsięwzięcia, które mogą mieć negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, zapewniając wykonanie kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000, Art. 36. 1. Na obszarach Natura 2000, z zastrzeżeniem ust. 2, nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin lub zwierząt ani nie wpływają w sposób istotny negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000.

12. Postępowanie w sprawie SOOS USTAWA z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (D.U.2008.199. 1227) Zgodnie z art. 46. Program… dokumenty o charakterze strategicznym wymagają przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko. • Postępowanie OOS dla inwestycji Większość inwestycji z zakresu gospodarki wodnej wymaga decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, dla których konieczne jest przeprowadzenie postępowania OOS Zgodnie z art. 72. 1., wydanie następuje przed uzyskaniem decyzji: pozwolenie na budowę, o zatwierdzenie projektu budowlanego, udzielenie pozwolenia wodno-prawnego na wykonanie urządzeń, ustalającej warunki prowadzenia robot polegających na regulacji wód oraz budowie wałów przeciwpowodziowych …

13. System OOS jest instytucją proceduralną – wymóg przeprowadzenia OOS jest niezbędnym elementem procesu decyzyjnego Podstawą postępowania OOS jest: - Prognoza OOS - dla programów, strategii, polityk; - Raport OOS - dla zadań inwestycyjnych; Prognoza i raport identyfikują oddziaływanie na środowisko, oceniają celowość i trafność rozwiązań, możliwość rozwiązań alternatywnych oraz skuteczność działań proponowanych do ograniczenia niekorzystnych zmian w środowisku. Procedura OOS zapewnia, że aspekty ochrony środowiska będą traktowane równorzędnie z aspektami społecznymi, ekonomicznymi i innymi uwarunkowaniami, które organ decyzyjny musi rozstrzygnąć. System OOS: może prowadzić do: ograniczeń w planowanych inwestycjach (niekiedy rezygnacji), poniesienia kosztów na ochronę środowiska; utrudnia proces przygotowania inwestycji wymaga zastosowania nowoczesnych rozwiązań i uwzględnienia wymagań ochrony środowiska, rozpatrzenia różnych wariantów rozwiązań i rozwiązań alternatywnych

14. Rozwiązania przyjazne środowisku Niektóre zapisy nie przedstawiają określonych rygorów postępowania, lecz zaleca sposób rozwiązania lub postępowania, by osiągnąć określone cele przyrodnicze. Nawiązują do ogólnych trendów, odwołują się do wiedzy, świadomości ekologicznej czy też etyki i wrażliwości specjalistów, wskazując potrzebę ochrony cennych elementów przyrody, uwzględnienia proekologicznych rozwiązań w projektach. Są to zapisy bardzo ważne, mają wpływ na przeprowadzenie procesu przygotowania inwestycji a w dłuższym horyzoncie czasu wpłyną na sposoby rozwiązań i działań w gospodarce wodnej

15. USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne) Rozwiązania przyjazne środowisku Art. 24: …utrzymywanie śródlądowych wód powierzchniowych, „nie może naruszać istniejącego dobrego stanu ekologicznego tych wód oraz warunków wynikających z ochrony wód”. Art. 31.2: …korzystanie z wód : „nie może powodować pogorszenia stanu ekologicznego wód i ekosystemów od nich zależnych, a także marnotrawstwa wody, marnotrawstwa energii wody, ani wyrządzać szkód” Art. 63.1: „Przy projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń wodnych należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności zachowaniem dobrego stanu ekologicznego wód i charakterystycznych dla nich biocenoz, potrzebą zachowania istniejącej rzeźby terenu oraz biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych”.

16. Rozwiązania przyjazne środowisku Podobny charakter mają postulaty przyrodników dotyczące wdrażania „ekologicznych metod zapobiegania powodziom” Co to oznacza pojęcie „ekologiczne metody zapobiegania powodziom” ? Ekologiczna ochrona przeciwpowodziowa polega na powiększeniu retencji zlewni aby zmniejszyć wysokość wezbrania do bezpiecznej granicy. Na dużych rzekach nizinnych polega albo na przywróceniu terenów zalewowych albo na budowie polderów zatapianych (przepływowych )

17. Zalecenia i oczekiwania związane z ochroną środowiska mogą być realizowane na różnych etapach tworzenia systemu ochrony przed powodzią : • Na etapie tworzenia strategii planowanych działań i rozwiązań – wybór kierunków i koncepcji rozwiązań; • Na etapie projektowania i realizacji konkretnych inwestycji (koncepcja programowo-przestrzenna, projekt budowlany) – uwzględnienie zidentyfikowanych oczekiwań i postulatów ochrony przyrody ; Ochrona interesów przyrody na tym etapie zapewnia procedura OOS dla inwestycji

18. Zasadnicze pytanie: Czy do zapewnienia bezpieczeństwa powodziowego (ochrony przed powodzią) wystarczą lansowane przez przyrodników tzw. „metody ekologiczne” ? • Dla specjalistów branżowych – pytanie jest proste a odpowiedź oczywista – nie wystarczą, • Opinie przyrodników (prawdopodobnie nie posiadających dostatecznej wiedzy z zakresu hydrologii) - różne – często błędne; • Rozsądne opinie przyrodników (prawdopodobnie posiadających pewną wiedzę z zakresu hydrologii) - G. Rast, P. Obrdlik – WWF Niemcy: „Nie jest możliwe znalezienie w Europie dużej rzeki nizinnej, która mogłaby być chroniona od powodzi tylko w podejściu ekologicznym”,

19. Rozwiązania przyjazne środowisku w Programie…. • Założenia Programu..: Rozwiązanie kompleksowe (zastosowanie różnych środków ochrony przed powodzią) i systemowe (układ zlewniowy); Racjonalizacja planowania przestrzennego; Edukacja; Usprawnienia organizacyjne; • Ekspertyzy dotyczące możliwości i skuteczności zastosowania: tzw. „rozwiązań przyjaznych środowisku” - polderów, zwiększenia rozstawu wałów, OMR, wykorzystania obiektów melioracyjnych; • Ekspertyza analizująca oddziaływanie roślinności na warunki przepływu w międzywalu; wskazówki do usuwania nadmiaru roślinności w aspekcie utrzymania wymaganej przepustowości międzywala; • Analizy wariantowe rozwiązań; Możliwość rozwiązań alternatywnych

20. Rozwiązania przyjazne środowisku – skromne efekty (polderów, s. zbiorników, zwiększenia r. wałów) • Poldery – analiza 9 zlewni Wisła – Puławy Zalanie terenu w rejonie Wilkowa (ok. 90-100 mln m3 wody) – spowodowało obniżenie kulminacji na wod. Puławy o ok. 10 cm Wynik przerwania wału w Świniarach ok. 90 mln m3

21. Działania przyjazne środowisku • Suche zbiorniki – analiza 9 zlewni; - skutki – nieznaczne obniżenie stanów fali wezbraniowej;- np.: budowa suchych zbiorników na dopływach Pilicy (ok. 58 mln m3) – redukcja – 18 cm; • Zwiększenie rozstawu wałów- skutki podobne jak oddziaływanie polderów,np. Wisła: - zwiększenie rozstawu na krótkich odcinkach– oddziaływanie lokalne (obniżenie o kilka cm); - zwiększenie rozstawu na długich odcinkach – obniżenie do 20 – 30 cm

22. Przyczyny niewielkiej redukcji poziomów wody • Duża pojemność fal wezbraniowych (kilka mld m3) w stosunku do pojemności polderów (dziesiątki mln m3); warunki hydrauliczne • Ograniczenia lokalizacyjne • Lokalne oddziaływania

23. Mała retencja, renaturyzacja, obiekty melioracyjne • Analiza 50 tys. Obiektów; Rekomendacja - ok. 450 obiektów (wg opracowanych w kryteriów); • Efekty powodziowe - Lokalne oddziaływanie; Brak możliwości oddziaływania na falę w dużych rzekach; Ograniczone możliwości sterowania odpływem; • Przyrodniczy aspekt OMR;

24. Ochrona środowiska w systemach technicznych – etap projektowania inwestycji Wały przeciwpowodziowe - Analizy wykonane na potrzeby Programu wskazują, że obwałowania mimo znanych wad (utrata retencji, przyspieszenie odpływu, pozorne bezpieczeństwo); stanowią podstawowy środek ochrony przed powodzią w Regionie; • Nie da się zapewnić zabezpieczenia przed powodzią bez wałów, a na wielu odcinkach ich stan techniczny jest niezadowalający, stąd konieczna modernizacja; - Przy modernizacji obwałowań należy dążyć do odzyskania utraconej retencji (powiększanie rozstawy wałów, przegrody dolinowe); - W przypadku nowych obwałowań konieczne jest wykazanie braku rozwiązań alternatywnych, a także unikanie nadmiernego zmniejszenia retencji, wyłączenia z obwałowań cennych biotopów dolinowych, urozmaicenie trasa wałów

25. Podsumowanie Program BPRWŚ przewiduje cały kompleks działań prowadzących do ograniczenia potencjalnych zagrożeń środowiska, związanych z proponowanymi działaniami dla ochrony przed powodzią. Założenia Programu w aspekcie ochrony przyrody są zgodne z intencją Dyrektywy Powodziowej, RDW oraz obowiązujących polskich aktów prawnych.Istotnym elementem tych działań jest zastosowanie rozwiązań przyjaznych środowisku, stanowiących uzupełnienie systemów technicznych,oraz środków nietechnicznych. Należy jednak podkreślić, że na sposób rozwiązań w ochronie przed powodzią wpływa wiele czynników. Dlatego nie zawsze rozwiązanie, które wydaje się korzystne ze względów przyrodniczych, jest możliwe do zastosowania i konieczne są wtedy rozwiązania kompromisowe. Z tych względów wskazany jest aktywny udział ekologów w kształtowaniu Programu.Ważnym elementami programu dającymi możliwość ograniczenia oddziaływań na środowisko będą analizy rozwiązań w różnych wariantach oraz opracowanie prognozy OOS i przeprowadzenie postępowania OOS.

26. Dziękuję za uwagę