Historia prawa spadkowego

1. Historia prawa spadkowego konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, WoltersKluwer 2013 2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002 3/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998 4/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, LexisNexis 6/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001 5/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków . Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

2. Przedrozbiorowe prawo spadkowe Cele prawa ziemskiego spadkowego: przede wszystkimochrona interesów dzieci • Wiele regulacji zwyczajowych • Spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych po spadkodawcy, przechodzących a spadkobierców • Wyodrębnienie własności rodzinno-indywidualnej jako moment decydujący dla rozwoju prawa spadkowego • Spadkobranie traktowane było jako jeden ze sposobów nabycia własności – tak polska myśl prawnicza, kodyfikacje i projekty XVI-XVIII w. • Ścieranie zasad dziedziczenia beztestamentowego i testamentowego • Początkowo tylko ruchomości, po ojcu krewni męscy, po matce córki lub siostry • Nieruchomości – dziedziczenie w przypadku braku niedziału; zasada: dla najbliższych krewnych Porządek dziedziczenia: rodzaje • 1/ kręgi = klasy: prawo miejskie – Zwierciadło saskie przewiduje koło ściślejsze (potomstwo, rodzice, rodzeństwo) i szersze (do VII stopnia komputacji rzymskiej) • 2/ parantele, popularne w Europie: parantela obejmuje osoby wywodzące się od wspólnego przodka • 3/ Porządek polski – 4 klasy krewnych: 1/ zstępni, 2/ rodzeństwo, 3/ wstępni, 4/ krewni boczni do VIII stopnia komputacji kanonicznej • Zbiór praw Zamoyskiego łączył klasę 2 i 3 w jedną

3. Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie I 1/ Synowie – długo tylko oni po ojcu; poł. XVII w. dla synów ¾, reszta córkom Majątek po matce po równo Zasada reprezentacji spadkowej (wyraźnie Korektura pruska 1598) 2/ Córki – początkowo tylko ruchomości posagowe; poł. XIII w. potem nieruchomości nabyte; w końcu rodowe – tak statut warcki: Gdy byli synowie – córki biorą tylko posag w pieniądzu Majątek po matce równo z braćmi Gdy brak synów cały majątek na córki; na Mazowszu krewni wdowca mogli skupić te córki z nieruchomości Od poł. XVII w. czwarcizna dla córek – niezależnie od liczby synów córki mają roszczenie do posagu i jego uzupełnienia, do czasu jego wydzielenia bracia alimentują pro conditionedomus et secundumfacultatesbonorum 3/ rodzeństwo przed wstępnymi 4/ rodzice i dziadkowie: rodzice po połowie; w projekcie z 1778 bez dziadków

4. Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie II 5/ krewni boczni: od końca XIII w.; początkowo 4 stopień komputacji kanonicznej, rozszerzenie przeciw prawu kaduka; zasada powrotu (paterna-paternis, materna-maternis): krewni ojca z majątku ojca, krewni matki z majątku matki 6/ Uprawnienia współmałżonka (jeśli nie są zmodyfikowane umową dożywocia) • wdowa 1/ dożywotnio użytkuje dobra oprawne jeśli nie wyjdzie za mąż; 2/ wdowa zachowuje ruchomości wskazane w liście wiennym; 3/ gdy wdowa wychodzi za maż to prawo skupienia jej przez krewnych męża – skupienie urzędowo na rokach sądowych ziemskich podczas leżenia ksiąg, gdy drugie jej niestawiennictwo suma skupu złożona w kancelarii sądowej i przekazywane gdy ma poręczycieli że wyda majątek; 4/ wdowa bez oprawy wpisanej do ksiąg ma roszczenie 30 grzywien z tytułu wieńca albo rocznej renty 3 grzywien, do tego czasu wg decyzji sądu posiada dobra • wdowiec 1/ gdy bezdzietni to zwrot posagu krewnym zmarłej; 2/ gdy dzieci – synowie mają prawo do części macierzystej • projekt 1778 r. dożywocie ustawowe

5. Nabycie spadku i działy spadkowe • Współwłasność do czasu działu; zazwyczaj umownie poza sądem w obecności jednaczy; • Ustalenie masy spadkowej aktywa + pasywa • Wyodrębnienie posagów, córki zwracają, jeśli przekraczają ¼ dóbr • Masę dzielił najstarszy syn, wybierają począwszy od najmłodszego • wpis do ksiąg umowy działowej, w jego braku niewzruszalny po 3 latach i 3 miesiącach (prawo litewskie 10 lat); do czasu działu nie można zasiedzieć części przysługującej nieobecnemu; • brat służący w wojsku musi do działu włączyć swój majątek nabyty (peculiumcastrense vel quasi castrense), inaczej tylko prawo do gruntu

6. Prawo miejskie • Podział na geradę, Hergewet i dziedzictwo • Zstępni, wstępni, rodzeństwo i inni krewni boczni do VII stopnia, współmałżonek • Regulacje szczególne: mąż po żonie dziedziczy ruchomości posagowe (praktyka: 1/3 albo 1/2); wiano po bezpotomnej śmierci żony, w razie braku innego zastrzeżenia między małżonkami, na rzecz krewnych żony – odmienność od prawa ziemskiego Prawo wiejskie • Różne dziedziczenie kobiet i mężczyzn; najczęściej: 1/ zstępni, 2/ rodzeństwo, 3/ krewni do VIII stopnia w linii bocznej, 4/ wstępni, 5/ małżonek i jego rodzeństwo; zwyczajowo majątek na jednego syna z obowiązkiem spłaty • Brak potomstwa: małżonek dziedziczy ruchomości i wspólnie kupione nieruchomości • Bezskuteczne próby wprowadzenia niepodzielności gospodarstw chłopskich

7. Dziedziczenie testamentowe I • Testament – jednostronne i odwołalne rozrządzenie woli na wypadek śmierci • Początkowo przekazać majątek mogą tylko osoby bezdzietne pod warunkiem adopcji • Powolny rozwój dz. testamentowego, wpływ Kościoła; część swobodna od XIII w. • Prawo ziemskie: mniejsza rola testamentu niż dziedziczenia beztestamentowego • Gdy pia causa to właściwe także sądy kościelne (causaemixtifori) Forma testamentu 1/ ustna i pisemna • Od XIII w. forma pisemna • Prawo ziemskie: 1437 testament dotyczący nieruchomości musi być spisany przed sądem, ruchomości – przed dwoma świadkami • 1724: potwierdzenie formy pisemnej, dozwolone testamenty ustne dla wojskowych, świadkowie zeznawali go przed hetmanem 2/ publiczna i prywatna • W prawie miejskim najczęściej publiczny – zeznany przed urzędem miejskim • Na wsi – często w domu testatora przy dwóch świadkach (sołtys i ławnik) i albo od razu spisana treść, albo świadkowie zeznają do ksiąg miejskich

8. Dziedziczenie testamentowe II Treść testamentu i zakres testowania • Nie ma obowiązku ogólnego powoływania spadkobiercy • Testament mógł być zbiorem legatów • Kościół walczy o poszerzenie zakresu – sukces chwilowy: 1254 zjazd w Łęczycy prawo do dysponowania całością • Problem części swobodnej i rozwój trzecizny (pod wpływem praktyki) • Konstytucje 1505, 1510, 1519 bezwzględny zakaz rozrządzania nieruchomościami bez zgody sejmu • Prawo miejskie: zgoda spadkobierców na rozrządzanie majątkiem rodzinnym (bez zgody – majątek nabyty) • Niewielkie znaczenie testamentów miejskich w zakresie nieruchomości – uwzględnia się prawa dziedziców koniecznych Zachowek i rezerwa – w Polsce nieznane • Problem ochrony dziedziców koniecznych – w Polsce zabezpieczeni zakazem rozrządzania nieruchomościami • Zachowek – część nadziału wynikająca ze spadkobrania beztestamentowego [model niemiecki] • Rezerwa – określona część spadku [model francuski] Niegodność dziedziczenia • Krewnobójstwo, zgoda panny na porwanie, małżeństwo szlachcianki z nieszlachcicem, proskrypcja. • Nieznane wydziedziczenie. 

9. Ordynacje Ustalane uchwałą sejmową reguła primogenitury – najstarszy syn dziedziczy [ordynat – dziedzic powiernik, nie może swobodnie alienować, gdy brak następcy – inna rodzina wymieniona w statucie lub dla państwa], pozostali otrzymują spłaty; cel – utrzymanie potęgi rodziny 1471 najstarsza Tarnowscy w Jarosławiu (zniesiona 1519); 1579 trzy radziwiłłowskie: Nieśwież, Ołyka, Kleck; 1589 zamojska, 1609 ostrogska; zachowane do 1939 r. Szlachta niechętna ordynacjom, z tego powodu na ordynacjach obowiązki publiczne np. utrzymanie zamku obronnego Puścizna = kaduk • Brak spadkobierców, brak testamentu • Uprawnienia: 1/ monarcha po szlachcie i mieszczaninie, 2/ senior po rycerzu w stosunkach feudalnych, 3/ pan feudalny po chłopie poddanym. • Tendencja ograniczania puścizny

10. Prawo spadkowe XIX wieku I Zagadnienia ogólne • ABGB jako skuteczne erga omnes • KN sposób nabycia własności, testament łącznie z darowiznami • zniesienie ograniczeń w testowaniu, likwidacja fideikomisów, różnic stanowych, upośledzenia małżonka • indywidualizm to zasada podziału spadku co skutkuje rozdrobnieniem gospodarstw • KN testament i ustawa • pozostałe testament, ustawa, kontrakt dziedziczenia • Tendencje: ograniczanie kręgu spadkobierców, poszerzanie praw współmałżonka i dzieci nieślubnych Testament Zdolność testowania • zdolność czynna ograniczenia jak w zdolności prawnej • ABGB wprost niedojrzali nie mogą testować; nie mogą duchowni i skazani na ciężkie kary, marnotrawcy tylko 1/2 • ZP nie mogą duchowni • KN od 16 roku życia ½, całość od pełnoletności, nie mogą skazani na śmierć cywilną

11. Prawo spadkowe XIX wieku II Forma testamentu • PPK obligatoryjna forma publiczna: przed sądem, urzędnikiem sądowym albo ustnie do protokołu • KN 1/ własnoręczny, 2/ notarialny, 3/ tajemny [?] Treść testamentu • ABGB testamenty (ustanowienie dziedziców) i kodycyle (inne) • PPK wskazanie dziedzica, mogą być też legaty • KN 1/ zapisy ogólne (powołanie do całego spadku), 2/ zapisy pod tytułem ogólnym (powołanie do części spadku), 3/ zapisy szczególne (powołanie do poszczególnych przedmiotów) Zakres testowania • KN zakaz na rzecz lekarza, aptekarza, opiekuna, duchownego • Ochrona: system zachowku (rzymski ABGB, BGB [dzieci, wnukowie małżonka, rodzice]; pieniężne roszczenie ½ tego, co należy się w dziedziczeniu ustawowym; możliwość wydziedziczenia – niegodność: ABGB odstępstwo od chrześcijaństwa, nieudzielenie pomocy spadkodawcy w potrzebie, pokrzywdzenie spadkodawcy; BGB: „bezecne i niemoralne prowadzenie się potomka wbrew woli spadkodawcy”; system rezerwy (KN w zależności od ilości dzieci ½, 2/3, ¾, jak nie ma dzieci to wstępni; bierze się pod uwagę również darowizny!) • ZP można tylko dobrami nabytymi, co do rodowych można tylko określić udziały

12. Prawo spadkowe XIX wieku III Spadkobranie ustawowe - W przypadku braku testamentu lub umowy dziedziczenia PPK Dziedziczenie zwyczajne: 1/ zstępni, 2/ rodzice, 3/ rodzeństwo i ich potomstwo, 4/ rodzeństwo przyrodzone i ich potomstwo, wstępni; 5/ pozostali krewni • Dziedziczenie nadzwyczajne: brak 1-5, małżonek i dzieci nieślubne po ojcu KN Spadkobiercy porządkowi – dziedzice prawi: krewni zmarłego – 1/ dzieci i ich zstępni, 2/ rodzeństwo i ich zstępni, 3/ wstępni • Spadkobiercy nieporządkowi – 1/ dzieci naturalne prawnie uznane, 2/ małżonek, 3/ państwo – objęcie spadku dopiero wskutek powództwa o wprowadzenie w posiadanie ABGB 6 parantel, 1914 ograniczenie do 4 parantel • 1/ dzieci i ich potomstwo, 2/ rodzice, rodzeństwo i ich potomstwo, 3/ dziadkowie i ich potomstwo; 4/ itd. • Małżonek dziedziczy w przypadku braku innych spadkobierców

13. Prawo spadkowe XIX wieku IV ZP • Brak ograniczeń dziedziczenia co do stopni • Dzieci nieślubne dziedziczą tylko majątek nabyty po matce • Małżonek dziedziczy po współmałżonku 1/7 nieruchomego i 1/4 ruchomego KCKP • Modyfikacja KN w zakresie uprawnień współmałżonka – dożywocie w zbiegu z dziećmi (tyle ile przypada dziecku), 1/4-całość gdy brak dzieci BGB • Dziedzice konieczni, potem pozostali; małżonek od 1/4 w zbiegu Umowy o dziedziczenie – charakter dwustronny • PPK: 1/ małżeńskie, 2/ o zrzeczenie się spadku, 3/ między rodzicami i dziećmi o roszczenia spadkowe (wypłata majątku i utrata praw do spadku) • ABGB tylko między małżonkami, kontrakt nieodwołalny, przenosi własność czym różni się od dożywocia • BGB umowy bez ograniczeń

14. Prawo spadkowe w okresie międzywojennym I • Wolne prace nad kodyfikacją, 1926 H. Konic, 1933 referentem S. Wróblewski, 1938 referentem K. Przybyłowski; są przygotowane ogólne zasady • W praktyce niewielkie zmiany w stosunku do prawodawstw: ogólnopolski zakaz dzielenia gospodarstw z reformy rolnej, 1933 ujednolicone zasady testamentów wojskowych, prawo o notariacie uchyla sądową formę testamentu w dawnym z. pruskim i austriackim • Dzielnica centralna KN, możliwość fizycznego podziału spadku nieruchomego, od 1891 r. gospodarstwa nie mniejsze niż 7 morgów (ok. 3 ha); przepisy przejściowe z 1933 r. pozwalają na przekazanie spadku jednej osobie z obowiązkiem spłaty; praktyka nieprzestrzegania prawa: rzadkie testamenty, przekazywanie majątku za życia rodziców (successioanticipata) za dożywocie, naruszenie zakazu dzielenia poniżej 7 morgów, ignorowanie rezerwy dla spadkobierców koniecznych z pokrzywdzeniem kobiet • Dzielnica południowa • Praktyka: successioanticipata za dożywocie; pominięcie formy notarialnej i wpisu do ksiąg gruntowych, praktyka dziedziczenia córek po matkach i synów po ojcach; brak ograniczeń w dzieleniu majątku  znaczne rozdrobnienie • Trzecia nowelizacja do ABGB: roszczenia pokrzywdzonego dziedzica koniecznego wobec obdarowanego intervivos; możliwość żądania spieniężenia rzeczy darowanej

15. Prawo spadkowe w okresie międzywojennym II • Dzielnica wschodnia • 1922 ustawa: równość kobiet i mężczyzn w dziedziczeniu beztestamentowym, poszerzenie możliwości testowania majątkami rodowymi i włościańskimi, brak systemu rezerwy i zachowku  możliwość krzywdy pominiętych spadkobierców, ale testamenty rzadko • 1927 zniesienie włościańskiego zwyczajowego prawa spadkowego • Praktyki: Córki za życia dostają ruchomości i pieniądze zaliczane na poczet spadku; za życia podział równy nieruchomości, najmłodszy dostaje dopiero część rodzicielską po ich śmierci; gospodarstwa karłowate • Dzielnica zachodnia • Nie dzieli się gospodarstw choć przeważa successioanticipata, dostaje jedno dziecko z obowiązkiem spłaty; podobnie w dziedziczeniu ustawowym i praktyka w dziedziczeniu testamentowym • 1896 pruska ustawa o niepodzielnym dziedziczeniu gospodarstw wiejskich; dobra struktura gospodarstw