Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Czasownik to odmienna część mowy (nie zdania!), która nazywa: - czynności (mówić, czekać), - stany, a więc położenie, warunki, w których się coś lub ktoś znajduje (chorować), - procesy, a więc przebieg zmian (mądrzeć), - zdarzenia (potknąć się), - zjawiska a więc coś, co się pojawiło, fenomen (błyska się) W czasie dzisiejszej lekcji usystematyzujemy swoje wiadomości dotyczące czasownika. Od dzisiaj niczym już nie powinien nas zaskoczyć!

3. Co robi? W jakim jest stanie? Co się z kimś/czymś dzieje? Co się stało? Do niektórych czasowników, jak na przykład musieć, móc bardzo trudno zadać jest sensowne pytanie. Należy jednak pamiętać, że o tę część mowy można zapytać używając różnych form – w zależności od tego, co dany czasownik nazywa (stan, proces, zdarzenie, ...):

4. - wszystkie mają różne formy czasu, - posiadają formę trybu przypuszczającego, -większość odmienia się przez: osobę, liczbę i rodzaj Niezależnie jednak czy czasownik jest typowy, jak: śpiewać, pisać, czy należy do grupy bardziej nietypowych, jak: trzeba, warto, można, należy, wypada, mają one pewne cechy wspólne, które pozwalają nam określić część mowy właśnie jako czasownik. Są to:

5. Podstawową formą czasownika, podawaną w słownikach, jest bezokolicznik. Polskie czasowniki mogą przybierać formy trzech : czasów: - teraźniejszego (mówisz, bzyczy, czarują),- przeszłego (śpiewała, zagrozili),- przyszłego (będzie budował, będziemy czytali)

6. osób: - pierwszej (piszę, piszemy), - drugiej (tworzysz, tworzycie), - trzeciej (siedzi, siedzą) trybów:- oznajmującego (czytałeś, mówi),- przypuszczającego (malowaliby),- rozkazującego (czytaj)

7. Liczba pojedyncza i mnoga Zróżnicowanie form czasownikowych dotyczy równieżliczby i rodzaju. Trzy formy rodzajowe w liczbie pojedynczej: rodzaju męskiego (bronił), żeńskiego (broniła) i nijakiego (broniło). W liczbie mnogiej wyróżniamy tylko dwie formy: rodzaju męskoosobowego (bronili) oraz niemęskoosobowego (broniły).

8. Mówimy również o trzech stronach czasownika:Strona czynna określa, że to podmiot jest wykonawcą czynności:Mechanik naprawia samochód. Strona bierna (tworzona za pomocą osobowej formy czasownika „być” lub „zostać” i imiesłowu przymiotnikowego) określa, że podmiot jest celem czynności, wykonywanej przez coś/kogoś innego, nie wykonawcą:Samochód jest naprawiany przez mechanika. Czasowniki, które tworzą stronę bierną, nazywa się przechodnimi, a czasowniki, które nie tworzą strony biernej - nieprzechodnimi.

9. Strona zwrotna występuje, gdy podmiot jednocześnie jest odbiorcą skutków czynności. Czasowniki, które tworzą stronę zwrotną, nazywa się zwrotnymi. W języku polskim wszystkie takie czasowniki występują z zaimkiem zwrotnym się. W zdaniu to osobowa forma czasownika i wskazany przed chwilą zaimek.Jerzy uśmiechnął się do koleżanki stojącej przy schodach. (Podmiot wykonał czynność na sobie samym.)

10. Wszystkie czasowniki możemy podzielić na dokonane i niedokonane.Czasowniki dokonane informują, że dana czynność, proces czy zdarzenie zostały zakończone, np. przeczytać, napisać. Czasowniki te nie tworzą czasu teraźniejszego, czas przyszły ma formę prostą (np. przeczytam, napiszę).Czasowniki niedokonane mówią o czynności, procesie, stanie, zdarzeniu, które trwa, nie zostało jeszcze ukończone. Dlatego tworzą one formy czasu teraźniejszego (np. bronię, sprzątam). Czas przyszły natomiast przyjmuje formy złożone (np. będę bronił, będą sprzątali).

11. Od czasowników niedokonanych, takich jak przerzucać, siadać, rozglądać się, można tworzyć, za pomocą cząstki -ąc imiesłowy przysłówkowe współczesne, które również są formami czasownika: rozejrzawszy się, przerzucając, siadając.Cząstkę -ąc dodajemy do formy 3 osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika:mieszkać – mieszkaj-ą – mieszkającbrać – bior-ą – biorąc

12. Również od czasowników dokonanych, np. przerzucić, rozejrzeć się, można tworzyć formy czasownika zwane imiesłowami przysłówkowymi. Nazywane są one imiesłowami przysłówkowymi uprzednimi i tworzone za pomocą cząstki – wszy, -łszy, np.: przerzuciwszy, rozejrzawszy.Cząstkę tę dodajemy do formy 3 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego czasownika. Wybór zakończenia -wszy czy -łszy zależy, czy występuje ono po samogłosce, wówczas wymawiamy i piszemy – wszy, czy też po spółgłosce, wówczas wymawiamy i piszemy – łszy, np.:kopać – kopną-ł – kopną-wszyspleść – splót-ł – splót-łszy

13. Od czasowników tworzyć możemy również imiesłowy przymiotnikowe. Odmieniają się w taki sam sposób i pełnią w zdaniu takie same funkcje, jak przymiotniki (w takim rozpoznaniu pomaga nam sama nazwa). Dzielimy je na czynne i bierne. Imiesłów przymiotnikowy czynny tworzymy od czasowników niedokonanych za pomocą cząstki -ący. Dodajemy ją do tematu 3 osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika, np. pisać – pisz-ą – pisz-ący, rozumieć – rozumiej-ą – rozumiej-ący.

14. Imiesłów przymiotnikowybierny tworzymy za pomocą cząstki -ny, - ty, którą dodajemy do tematu czasownika w czasie przeszłym, np. pisać – pisa-ł – pisa-ny. Imiesłów przymiotnikowy bierny tworzony jest również za pomocą cząstki – ony, która dodawana jest do tematu czasu teraźniejszego lub przyszłego, np. zrobić – zrobi – zrobi-ony, urazić – uraż-ą - uraż-ony.

15. Bezokoliczniki, imiesłowy przysłówkowe i przymiotnikowe oraz formy takie, jak: mówiono, oznajmiono, sproszono, napomknięto, są bezosobowymi formami czasowników. W zdaniu pełnią one funkcję orzeczenia. Istotne, że nie można (za pomocą cząstek – no, -ono, -to) ich stworzyć od wszystkich czasowników, co wyraźnie widać w przypadku takiej próby z czasownikami móc, być, iść.

16. W zdaniu czasowniki w formie osobowej oraz nietypowe czasowniki w rodzaju można, należy, trzeba, warto, pełnią funkcję orzeczenia. Czasowniki w formie bezokolicznika natomiast występują w zdaniu w funkcji dopełnienia.