ORTA ASYA’DA İŞBİRLİĞİ ve ÖRGÜTLENME

1. ORTA ASYA’DA İŞBİRLİĞİ ve ÖRGÜTLENME PROF. DR. ÖMER GÖKSEL İŞYAR

2. 1991 • Slav kökenli Sovyetler, 8 Aralık 1991’de BELOVEJSK ANTLAŞMASI’nı imzaladılar. (BELOVEJSKAYA PUŞŞA ANTL.) • Kendi aralarında, siyasî, ekonomik, ticarî nitelikli örgütler ortaya koyma eğiliminde olduklarını gösterdiler. • Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurdular. • 12 Aralık 1991’de Orta Asya ülkeleri devlet başkanları, AŞKABAT’da biraraya geldiler. • “ORTA ASYA ORTAK PAZARI” kurma yönünde adım atmışlardır. • BDT dışında kalmayı istemediler… • Slav devletleri üzerinde baskı uyguladılar. • 21 Aralık 1991: ALMA ATA DEKLARASYONU: Orta Asya ülkeleri, BDT’ye katılmışlardır. • Ama yine de, kendi aralarında bir EKONOMİK BİRLİK kurma düşüncesini gündemlerinden çıkarmamışlardır.

3. ORTA ASYA’DA ORTAK PAZAR ve GÜMRÜK BİRLİĞİ TEŞEBBÜSÜ • Nitekim Ocak 1994’te: Kazakistan ve Özbekistan; • Kendi aralarında ‘2000 yılına kadar’ bir Ortak Pazar ve Gümrük Birliği kurma yönünde antlaşma imzaladılar. • Buna göre; • Aralarındaki gümrük tarifelerini kaldıracaklardı, • Gümrük denetim noktalarının varlığına son vereceklerdi, • Sınırlarından, birbirlerinin vatandaşlarının serbestçe geçişine imkân sağlayacaklardı. • İki ülke bu çerçevede; • Malların / sermayenin / hizmetin ve emeğin serbest dolaşımını kuracaklardı, • Maliye politikalarını koordine edeceklerdi, • Gümrük politikalarını koordine edeceklerdi.

4. Kırgızistan’ın da Birliğe katılması… • Kırgızistan, bu birliğe Nisan 1994’te katılmaya karar verdi, • 3 devlet arasında, CAU (MERKEZÎ ASYA BİRLİĞİ-CENTRAL ASIA UNION)’nun kurulması kararlaştırıldı. • CAU çerçevesinde; • Serbest dolaşım sağlanacaktı, • Ortak kredi politikası, • Ortak fiyat politikası, • Ortak para politikası, • Ortak vergi politikası, • Ortak gümrük tarifeleri politikası.

5. CAU - Haziran 1994: Almatı Zirvesi • 3 devlet kendi aralarında CAU’nun siyasî teşkilatlanmasını oluşturdular. Bu çerçevede; • 1. Devletlerarası Konsey • 2. Yürütme Konseyi • 3. Başbakanlar Konseyi • 4. Dışişleri Bakanları Konseyi oluşturuldu.

6. Temmuz 1994: CAU – MERKEZİ ASYA İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA BANKASI • Rusya’nın hakim olduğu BDT içinde ve hatta karşısında bir siyasi otorite/aktör haline gelmeye başladılar. • Rusya karşısında bağımsızlaşabilmek için ‘güç birliği’ yaptılar. • Ama pratikte, bu 3 devlet, kendi münferit yollarını izlediler. • Yani bu girişimler, kağıt üzerinde kaldı.

7. Aralık 1995: CAU - SAVUNMA BAKANLARI KONSEYİ • 3 devlet arasında bu sayede, güvenlik konuları da görüşülecek ve askerî konularda işbirliği ve koordinasyon sağlanacaktı. • Bu 3 ülke, NATO/BiO ile işbirliği yapacaklardı. • Fakat, Özbekistan genelde, bu ortak çabalardan uzak durmaya çalışmıştır. • Örgüt, sadece ‘ORTAK ASKERÎ EĞİTİM ALANINDA’ başarılı olmuştur.

8. 1996 – CENTRASBAT (MERKEZÎ ASYA TABURU) • Merkezî Asya Taburu (Central Asia Battallion) • Kazak, Kırgız ve Özbek askerlerinden oluşmaktadır. • Bu birlik, BM’nin himayesi altında olacaktır. • CENTRASBAT, ABD’nin US-CENTCOM’un desteğiyle kurulmuştur. • Bu bir Barış Koruma Gücü’ydü. (peacekeeping force) • Üç Taraflı bir askerî birlikti. • CENTRASBAT, Kazakistan’ın güneyinde, Özbekistan sınırında konuşlandırılmıştır. • CENTRASBAT; temel amaçları: • Genel barış koruma misyonu, • Ülke orduları arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesi, • Kriz yönetimi görevleri, • Afganistan’daki çatışmaların Orta Asya’ya yayılmasının önlenmesi, • Tacikistan’daki kırılgan barışın korunması. • Tabur, BiO programı çerçevesinde özel askerî eğitime tabi tutulmuştur. • 1997 yılında; bölgede bir dizi ortak tatbikatlar yapıldı (Türkiye, ABD ve Rusya’nın da iştirakiyle…) • Fakat CENTRASBAT, bölgesel sorunlarda (Tacikistan’da, Afganistan’da, Kırgızistan’a militan grupların saldırısında, Özbekistan’a militan grupların saldırısında…) pek etkili olamadı.

9. 1998 – CAU’NUN GENİŞLEMESİ ve CAEU • Türkmenistan katılmazken (1995-Daimî tarafsızlık) • Tacikistan, CAU’ya 1998 yılında katılmıştır. • 1998 yılında, CAU’nun adı şöyle değişmiştir: MERKEZÎ ASYA EKONOMİK BİRLİĞİ (CAEU) STRATEJİK BOYUTU GELİŞTİ: • CAEU’nun ORTAK GÜVENLİK TEHDİT ALGILAMASI: Orta Asya’daki İslamî muhalif güçler… • CAEU, stratejik ve ekonomik olarak hiçbir hedefine ulaşamadı.

10. Aralık 2001 – ORTA ASYA İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ (CACO) • Aralık 2001’de, CAEU’nun Savunma Bakanları Konseyi lağvedilmiş ve yerine CACO kurulmuştur. • CACO’nun AMACI: • Orta Asya’da tek bir ‘güvenlik bölgesi’ oluşturmak. • Orta Asya’da barış ve istikrarı oluşturmak ve korumak, • Bu amaçla ortak çabalar sergilemek. • Özbekistan, fiilen CACO’yu, bölgesel hegemonyası için bir araç olarak kullanmaya çalışmıştır. • CACO’nun 2003-Astana Zirvesi: örgütün amaçları şunlardır: • Dinî terörizmle mücadele, • Dinî-siyasal aşırılıkla mücadele, • Uyuşturucu ticaretiyle mücadele, • İllegal göç hareketleriyle mücadele, • Sınır aşırı örgütlü suçlarla mücadele.

11. CACO’nun gelişimi • Örgütün diğer/ilave amaçları: • Karşılıklı ticareti artırmak, • Serbest ticaret bölgeleri oluşturmak, • Ekonomi ve ticaret politikalarını uyumlaştırmak • Su ve enerji konularında işbirliği yapmak. • Ancak, örgüt bu konularda da pek etkili olamamıştır. • Vergiler-gümrük tarifeleri ve anti damping uygulamaları konusunda uyumlu politikaların geliştirilmesinde de pek etkili olamamıştır. • Devletler arası (4 devlet) bir ödemeler sistemi ortaya çıkarılamamıştır. • Anlaşmazlıkların çözümüne yönelik ortak mekanizmaların kurulmasında başarılı olamadı. • Su ve enerji alanlarında işbirliği planları ortaya konulamadı. • Hatta, 4 ülke arasındaki ticaret hacminin, bu ülkelerin toplam ticaret hadlerine oranı 1994’te %15,6 iken, 2004’te %7-8’e gerilemiştir. • Özbekistan, Ocak 2003’te, vatandaşlarının Kazakistan’daki marketlerden daha ucuza mal almalarını engelleyemeyince, Kazakistan sınırını tek taraflı bir kararla kapatmıştır. • Kazakistan ise, ekonomik ve ticarî konularda bölgeden ziyade kendini RF’ye yakın görmüştür.

12. OA ülkelerinin diğer aktörlerle olan programları 1. CAREC Programı (1997) 2. SPECA Programı (1998)

13. CAREC Programı (1997): Merkezî Asya Bölgesel Ekonomik İşbirliği Programı • Resmî bir örgüt olmayıp, uluslararası bir programdır. • Katılımcıları: Afganistan, Azerbaycan, Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesini kapsıyor), Kazakistan, Kırgızistan, Moğolistan, Tacikistan, Özbekistan) • Hedefleri: • Yaşam standartlarının yükseltilmesi • Ekonomik büyümenin sağlanması • Bölgede yoksulluğun ortadan kaldırılması. • CAREC Enstitüsü kurulmuştur. • CAREC 1b Koridoru Projesi: Orta Asya’yı Çin’e ve Rusya-Avrupa’ya bağlayacak yol projesi.

14. SPECA Programı (1998): BM-Orta Asya Ekonomileri Özel Programı • Katılımcılar: Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kırgızistan, Azerbaycan (2002), Afganistan (2005). • Hedefleri: • Bölgesel işbirliğinin geliştirilmesi • Bölgenin dünya ekonomisiyle bütünleşmesi. • Mayıs 2005’teki Astana toplantısında SPECA reforme edilmeye çalışıldı: • A) Başbakan yardımcıları arasında Yönetim Konseyi oluşturuldu • B) Dışişleri Bakanları yardımcılarından oluşan Koordinasyon Komitesi oluşturuldu • 6 Proje Çalışma Grubu oluşturuldu. • 2006 yılında, SPECA ile CAREC koordine edilmeye çalışılmıştır.

15. Su ve Enerji Alanında İşbirliği • Orta Asya’da SU-ENERJİ PARADOKSU: • Yukarı çığır (MEMBA) ülkeleri: Kırgızistan ve Tacikistan. • Bunlar, su zengini ülkeler… • Petrol ve doğalgaz bakımından fakirler… • Suyu, enerji elde etmek için daha çok kullanmak istiyorlar (HES’ler vasıtasıyla…) • Bundan dolayı; Yaz aylarında su tutup, kış aylarında su bırakmak istiyorlar • Ürettikleri enerjiyi de satıp para kazanmak istiyorlar.

16. Aşağı çığır (MANSAP) ülkeleri • 1. Özbekistan • 2. Kazakistan • 3. Türkmenistan. • Bunların düzlükleri (tarım alanları) çok – pamuk üretimi. • Fosil yakıtları fazla • Enerjiyi bunlar vasıtasıyla sağlıyorlar • Su zenginlikleri ise çok zayıf • Kışın salınan sudan fazla yararlanamıyorlar • Suyu yaz dönemlerinde tarımsal amaçlı daha çok kullanmak istiyorlar (sulama amaçlı) • Dolayısıyla yukarı ülkelerin, yaz aylarında daha fazla su bırakmasını istiyorlar.

17. DENGESİZ KAYNAK DAĞILIMI… • Türkistan’daki akarsu kaynakları, dengesizlik: • Türkmenistan, Kazakistan ve Özbekistan; OA tarım alanlarının %85’ine sahipken; su kaynaklarının %20’sine sahip… • Bu 3 ülkenin enerji kaynakları da fazladır. • Kırgızistan ve Tacikistan ise, OA tarım alanlarının %15’ine; su kaynaklarının %80’ine sahiptir. Suları “kendi ulusal malları” olarak görüyorlar… Parasal karşılıklarını almak istiyorlar…

18. Su sorunları • Dengesiz su dağılımları • Sulama alanlarının genişletilmesi • Bölgede 50 milyon insan yaşıyor… İhtiyaçları… • Yetersiz altyapı tesisleri • Verimsiz sulama teknikleri • SSCB’nin Moskova’dan her şeyi yönetmesi ama… • Bağımsızlıktan sonra, sulama sistemleri ayrıldı; su kaynaklarının kullanımında anlaşmazlıklar… Tutarlı bir SU YÖNETİMİ yok. • Su kotalarına uyulmuyor. • Takas anlaşmaları ve ödemelere uyulmuyor / zamanında ödemeler yapılmıyor. • Gelecek altyapı planlarındaki belirsizlikler…

19. Gerginliğe neden olan 2 Nehir var • AMU DERYA (CEYHUN) • Tacikistan’dan doğar, bu nehre %81 katkı yapıyor; Türkmenistan üzerinden Özbekistan’a varıyor… ve Aral’a dökülüyor. • Çevresel sorunlar üzerinde belirleyici olan bir nehirdir.

21. SİR DERYA (SEYHUN) • Kırgızistan’dan doğuyor, bu ülke nehre %75 katkı yapıyor; Özbekistan üzerinden Kazakistan’a, ve Aral’a akıyor… • Kırgızistan ve Özbekistan arasında sorun olabiliyor…

23. Su Konusunda Bölgesel İşbirliği Sistemi Şöyle Olabilir • Olası Model: • Aşağı çığır ülkeleri, YAZIN SU Bırakılması karşılığında, yukarı çığır ülkelerinden • Hem; makul fiyatlarla elektrik enerjisi satın alırlar. • Hem de; yukarı çığır ülkelerine petrol ve doğalgaz ürünleri verirler.

24. NİTEKİM: 1998 – Sir Derya (Seyhun) Nehri için İşbirliği • 3 ülke arasında işbirliği: • Kazakistan • Kırgızistan • Özbekistan. • Sir Derya Nehri havzasındaki su ve enerji kaynaklarının kullanımı konusunda bir anlaşma imzaladılar. • Anlaşmada bir işbirliği modeli kabul edildi. Buna göre; • Kırgızistan-Toktogul Barajı’ndan yaz aylarında daha çok su salınacaktır, • Kırgızistan, sonbahar ve kış mevsimlerinde doğal olarak bir enerji kaybına uğrayacaktı, AMA • Kırgızistan’ın bu kaybı, diğer 2 ülke tarafından fosil yakıtlarla telafi edilecekti. • Ancak, bu model de tam anlamıyla uygulanamadı. • Çünkü taraflar, su altyapısı sisteminin maliyetlerine katılmadılar. • 1999 yılında, 5 OA ülkesi arasında, OA ENERJİ SİSTEMLERİNİN PARALEL PERFORMANSI KONUSUNDA ANLAŞMA imzalandı. • Bu anlaşmada 2 hedef belirlendi: • Ortak elektrik piyasasının oluşturulması • Elektriğin serbestçe transiti olanaklarının geliştirilmesi.

25. BÖLGEDEKİ DİĞER BİR ULUSLARARASI SU PROBLEMİ: ARAL GÖLÜ

26. ARAL GÖLÜ PROBLEMİ Kazakistan-Özbekistan sınırında yer almaktadır. Bölgenin iklimini ılımanlaştırıyor.

27. Kuraklaşma problemi • Kızılkum Çölü’nün yüzölçümü Aral Gölü’nün aleyhine, son dönemlerde %30 oranında büyümüş.

28. Aral Gölü’nde; • Bir zamanlar 4. büyük gölken, Bugün 8. büyük göl haline gelmiştir. • Neden kurudu? • SSCB döneminde, besleyen nehirlerin akım rejimi değiştirildi. • SSCB--Özb. Ve Türkm.’da yoğun pamuk üretimi • SSCB--Kazakistan’da pirinç üretimi • SSCB uzmanları yıllar boyunca, gölü toksik madde ve virüs denemeleri için kullanıldı. • 1930’larda, Türkmenistan AMU DERYA üzerinde 1200 m uzunluğunda KARAKUM BARAJI’nı inşa etmiştir. • Göldeki Vozrojdeniye Adası’nda (Yeniden Doğuş-Rönesans Adası) Sovyet biyolojik silahlarının denemeleri yapılmış (Açık Hava Testi Bölgesi…) • 1988 yılında ise, SSCB yüzlerce tonluk kimyasal ve biyolojik silah atıklarını bu adanın kumlarına gömdü. • Göl kuruyunca da bunlar açığa çıktı. • Akan sular %80 azaldı. • Gölün kurumasının sonuçları: • Tuz tozları, • Toksik tozlar • Sağlık sorunları.

29. Aral Gölü için işbirliği • Orta Asya işbirliği, bilhassa Aral Gölü için geliştirilmeye çalışılmıştır. • ARAL HAVZASI PROGRAMI. • 1992 yılında; 5 Orta Asya devleti, ARAL HAVZASINDA DEVLETLERİN SINIRLARINI AŞAN SU KAYNAKLARININ ORTAK YÖNETİMİ, KULLANILMASI ve KORUNMASINDA İŞBİRLİĞİ ANTLAŞMASI imzalamışlardır. • 1992 Antlaşması ile; ICWC oluşturulmuştur. • ICWC: Interstate Commission for Water Coordination. (Devletlerarası Su Koordinasyon Komisyonu). • Bu ICWC Komisyonu, 1993 yılında Uluslararası Aral Kurtarma Fonu (IFAS)’na dahil edilmiş ve bir DEVLETLERARASI ÖRGÜT haline dönüştürülmüştür. • 1997 yılında ise, Özbekistan-Taşkent’te, örgütün Yönetim Komitesi oluşturuldu. • Komite, tüm OA ülkelerinde şubeler açmıştır. • Ancak bu komite, tam faal hale gelemedi.

30. BAŞARILI İKİ NEHİR İŞBİRLİĞİ PROGRAMI

31. Başarılı 2 işbirliği projesi: • 1. İRTİŞ NEHRİ İŞBİRLİĞİ: • Kazakistan ve Rusya arasında işbirliği yapılıyor. • Komisyon oluşturuldu: • Nehir akış rejimi düzenlendi • Su dağıtımı düzenlendi • Su altyapısı oluşturuldu. • Ortaklaşa hareket edilecek… • Su kullanımında komşular arasında eşit haklar olacak. • Ülke konumlarının getirdiği avantaj, su kullanımında geçerli olmayacak…

32. İRTİŞ NEHRİ

33. Kazakistan-Kırgızistan Su İşbirliği • 2000 yılında, iki ülke ÇUY ve TALAS nehirleri konusunda anlaşmışlardır. • Bu 2 nehir, işbirliği içinde kullanılacaktır. • Ortak bir komisyon da kurmuşlardır.

35. ORTA ASYA’DA NÜKLEER İŞBİRLİĞİ • Orta Asya’da Nükleer Silahlardan Arındırılmış Bölge Fikri (CANWFZ= Central Asian Nuclear Weapons Free Zone) ilkin Özbekistan ve Kırgızistan tarafından ortaya atılmıştır. • 5 OA devleti, Şubat 1997’de Almatı Deklarasyonu imzaladılar: 5 devleti kapsayacak nükleerlerden arındırılmış bir bölge kurulması fikri kabul edildi. • Eylül 2002: bu 5 devlet, CANWFZ konusunda ortak bir anlaşma metni konusunda mutabakata vardılar. • Anlaşma bölgede, KARŞILIKLI GÜVEN oluşturulmasını öngörmüştür. • Ancak bölgede şöyle tezat bir görüntü mevcuttu: Bu devletler, Türkmenistan hariç, 1992-Taşkent Ant. ile RF’nin nükleer şemsiyesi altına girmiş vaziyettelerdi. • 5 devlet, 8 Eylül 2006’da şu anlaşmayı da imzaladılar: NÜKLEER SİLAHLARDAN ARINDIRILMIŞ BÖLGENİN KURULMASI ANLAŞMASI (Bu anlaşma, Kazakistan’da 1996 yılında kapatılmış bulunan SEMİPALATİNSK’teki eski Sovyet nükleer test alanında imzalandı)

36. SEMİPALATİNSK

38. Bu anlaşma; • OA bölgesinde, her türden patlayıcı nükleer aygıtın, silahın ve bunların parçalarının; • Geliştirilmesini • İmal edilmesini, • Stoklanmasını, • Elde edilmesini, • Sahiplenilmesini (satın alınmasını) • Konuşlandırılmasını YASAKLAMIŞTIR. • Bu anlaşmayla 5 OA ülkesi, dünyada ilk kez Uluslararası Enerji Ajansı’nın (IAEA) gelişmiş koruma önlemlerini kabul etmişlerdir. • Nükleer tesislerin fiziksel güvenliği konusunda, uluslararası standartların uygulanmasını da kabul etmişlerdir. • Bu anlaşma, bölgede nükleer terörizm riskini ve nükleer aygıt kaçakçılığını önlemek için kararlı bir adım olmuştur. • Anlaşmada; Sovyet nükleer tesirinin ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır. • Bu anlaşma, 21 Mart 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. • CANWFZ; dünyada IAEA’nın ONAYINI TALEP EDEN 5. nükleer silahtan arındırılmış bölge olmuştur.

40. CANWFZ’nin Handikapı • Anlaşmanın 12. Md.si: Bu anlaşma, bölge ülkelerinin yaptıkları diğer uluslararası anlaşmalardan doğan hak ve yükümlülükleri ETKİLEMEYECEKTİR. • Yani, Türkmenistan hariç olmak üzere, KGAÖ (Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü) üyeliği çerçevesindeki Rus nükleer silahları bölgede konuşlandırılabilecektir. • Bu madde, doğal olarak ABD’yi tedirgin etmiştir.

41. OA’da Bölgesel İşbirliği Projelerinin Başarısız Olma Nedenleri • Bölge ülkelerinde, ULUS OLUŞTURMA süreçleri hâlen devam etmekte olup, bölgeselleşmeye zarar vermektedir. • Bölge ülkeleri, pekçok konuda birbirlerine güvenmeyip, anlaşamamaktadırlar. • Özbekistan örneğinde olduğu gibi, bölge ülkeleri arasındaki rekabetin zararlı etkileri, • Bölgede Rusya ve Çin’in etkilerinin bir hayli fazla oluşu, • Bölge ülkelerinin, anlaşmaların çerçevesini oldukça geniş tutmaları, • 11 Eylül sonrası bölgede (bilhassa Özbekistan’da) artan ABD etkinliği, Özbekistan Ordusu’nu güçlendirince, diğer OA ülkeleri bundan endişelenmeye başlamışlardır. • Bölgede Türkiye’nin birleştirici etkisinin nispeten zayıf olması, • Alternatif geniş işbirliği alanlarının bulunuşu: KGAÖ (Rus periferisinde olmak) veya Şangay İşbirliği Örgütü’nde Rusya ve Çin’in periferisinde olmak gibi… • OA ülkeleri arasında, ekonomik model ve politikaları bakımından derin farklılıkların olması.

42. Devamı… • Kırgızistan ve Tacikistan’ın ekonomik vaziyetiyle, diğer 3’ünün fosil yakıta dayalı ekonomileri arasındaki öncelik farklılıkları • Bilhassa Özbekistan ve Türkmenistan’ın uyguladıkları korumacı politikalar • Türkmenistan’ın daimî tarafsızlık statüsü çerçevesinde bölgesel oluşumların dışında kalmayı tercih etmesi • Her ülkede bulunan otoriter elit ve yöneticilerin çatışmacı üslupları • Ülkelerin ihracat yetersizlikleri ve benzer mallar ihraç etmeleri (rekabetçilik) • Farklı para politikaları vs.