Download
1 / 16
170 likes | 530 Views
Os ewch chi ryw fin nos o haf ar hyd y ffordd sy'n arwain allan o bentref Aberarth i gyfeiriad Llanon, cofiwch aros ar ben y rhiw i edrych i lawr ar Fae Aberteifi. Mae'n werth ei weld, yn enwedig pan fo'r haul yn machlud yn goch yn y Gorllewin. Fe welwch ddarn mawr o fr gwastad, a thir Cymru a'i
E N D
1. CANTRER GWAELOD Y CHWEDL
3. Ganrifoedd maith yn l, nid mr oedd rhwng Aberarth ac Enlli, ond tir glas a dolydd ffrwythlon. Tai a gerddi hefyd, a phentrefi tawel a gwartheg a defaid yn pori, gwyr a gwragedd wrth eu gwaith a phlant yn chwarae.
Cantrer Gwaelod oedd enwr wlad hyfryd honno sy bellach o dan y mr. Beth a ddigwyddodd iddi? Wel, fel hyn y bu hi.
4. Er bod Cantrer Gwaelod yn lle braf iawn i fyw ynddo, roedd yna un bai mawr yn perthyn ir wlad. Roedd y tir yn is nar mr. Ac felly fe fun rhaid adeiladu muriau cryfion i rwystror mr rhag llifo i mewn dros y tir. Ar ben y muriau hyn, pan fyddair llanwn dod i mewn, cerddai gwylwyr i ofalu nad oedd y mr yn tyllu trwyr muriau. Ac os llwyddar mr i dorri trwyr mur ar ambell noson stormus, roedd yna gloch fawr mewn twr uchel yn cael ei chanu fel rhybudd ir bobl ddod ar frys i gaur twll yn y mur cyn ir mr foddir wlad.
5. O do, fe lwyddodd y mr i dorri twll droeon, yn enwedig pan fyddai llanw uchel, a gwynt mawr yn chwythu or Gorllewin. Ond bob tro y digwyddai hyn roedd y gwylwyr yn ddigon effro, ar bobl yn ddigon cyflym yn rhedeg i gaur twll cherrig trymion fel na ddaeth dim niwed ir wlad ar tai ar pentrefi.
6. Gan fod gofalu am y muriau mawr yn waith mor bwysig, roedd yn rhaid cael un o ddynion pwysicar wlad i fod yn gyfrifol am y gwaith. Dewisodd brenin y wlad, sef Gwyddno Garan Hir, y tywysog Seithennyn fel meistr y muriau.
Aeth blynyddoedd heibio ac ni wnaeth y mr unrhyw niwed ir muriau. Gweithiau pobl yn ddiwyd ar y tir, ac roedd pawb yn hapus yng Nghantrer Gwaelod.
7. Ond, un noson dywyll yn y gaeaf, roedd gwledd bwysig iawn ym mhlas y brenin Gwyddno. Roedd merch y brenin yn cael ei phen-blwydd y diwrnod hwnnw, ac roedd Gwyddno wedi gwahodd gwyr a gwragedd bonheddig Cantrer Gwaelod i gyd ir wledd. Dechreuodd y gwledda yn gynnar yn y prynhawn ac aeth ymlaen tan yn hwyr y nos. Roedd y tywysog Seithennyn, wrth gwrs, yn y wledd, ac erbyn iddi dywyllu'r noson honno roedd e wedi yfed llawer gormod o win, ac wedi meddwi.
8. Y noson yna cododd y gwynt yn gynnar, gan chwythun gryf iawn or Gorllewin. Y noson honno hefyd, cerddai dau o wyr ifanc ar ben y mur mawr gan edrych allan ir mr. Fe fuon nhw yno am amser hir yn disgwyl gwylwyr eraill i gymryd eu lle, ond ddaeth neb. Roedd y gwylwyr eraill, fel eu meistr, y Tywysog Seithennyn, yn y wledd yn y plas, ac wedi meddwi.
9. Ond roedd y gwynt yn codin storm, ar llanwn uchel, ac fe ddylai fod mwy o wylwyr nag arfer ar y mur ar noson mor ofnadwy. Cerddodd y ddaun l tuag at y twr uchel oedd ar ganol y mur. Yno y crogair gloch fawr a fyddain cael ei chanu pan lwyddair mr i dyllur mur. Doedd dim angen canu honno eto, ond sut byddai hi pan ddeuair penllanw?
Cytunodd y ddau fod un ohonyn nhw i fynd ar unwaith ir plas i geisio cael rhagor o wylwyr i ddod iw helpu. O dan y twr roedd stablau ceffylaur gwylwyr, a chyn bo hir roedd un or ddau wyliwr unig yn carlamu drwyr tywyllwch i gyfeiriad y plas.
10. Arhosodd y llall, bachgen or enw Gwyn ap Llywarch yn y twr. Roedd yn nosin gyflym. Erbyn hyn roedd y mr yn berwi wrth waelod y mur ar ewyn gwyn yn llenwir awyr. Gallair bachgen glywed y tonnaun curon drwm ar y mur ac fe godai eu swn ofn yn ei galon. Ond meddyliodd wedyn am y wledd fawr yn y plas, ac am ferch hardd y brenin. Byddai hin siwr o fod yn edrych yn harddach nag erioed y noson honno, meddyliodd. Er nad oedd ef yn ddim ond mab i fonheddwr digon tlawd yng Nghantrer Gwaelod, roedd en caru Mererid, merch y brenin, yn fawr iawn.
Ac O! Fe hoffai fod yn y plas y funud honno, yn dawnsio gyda hi!
11. Yna fe ddaeth y penllanw. Roedd y tonnaun awr yn gynddeiriog. Fflachiodd mellten ar draws yr awyr gan oleuor nos. Roedd y dynion yn hir yn dod, meddyliodd.
Aeth i lawr or twr ac ir stablau i weld a oedd ceffylau wedi gwylltio.
Pan gyrhaeddodd waelod y mur fflachiodd mellten arall, ac yn ei golau gwelodd rywbeth a gododd arswyd arno. Roedd y mr wedi tyllur mur, ac yn awr llifai dwr gwyn yn ffrwd fain rhwng y cerrig.
12. Tra safai yno clywodd swn, swn cerrig mur yn cael eu symud gan nerth y tonnau. Yna clywodd swn y dwr yn rhuthron gynt. Roedd y mur wedi torri! Rhedodd yn l i ben y mur ac i mewn ir twr. Tynnodd raff y gloch fawr, ac aeth ei Ding! Dong! Ding! Dong! dros y lle i gyd.
Ond y noson honno ni ddaeth neb i achub y mur. Rhedodd Gwyn ap Llywarch wedyn i lawr ir stablau. Neidiodd ar gefn un or ceffylau a charlamu trwyr tywyllwch i gyfeiriad y plas.
13. Fe gyrhaeddodd lys y brenin yn ddiogel. Clywodd swn chwerthin a chanu wrth nesu at y porth. Aeth i mewn. Gwelodd olygfa ryfedd. Roedd y brenin, y gwyr bonheddig ar milwyr i gyd yn feddw, at Tywysog Seithennyn, ceidwad y mur, yn fwy meddw na neb. Roedd llawer or dynion mor feddw nes eu bod wedi syrthio i gysgu.
Gwaeddodd nerth ei geg, Maer mr wedi torrir mur! Edrychodd rhain syn arno, chwarddodd y lleill am ei ben. Ble roedd y Dywysoges Mererid? Aeth i gyfeiriad ystafelloedd y merched, a gwelodd hi! Roedd hi yn ei gwisg fwyaf hardd ac fe edrychain hapus dros ben.
14. Rhedodd ati. Rhaid i chi ddod gyda fi, meddai. Maer mr wedi torrir mur ac mae en llifo dros y tir. Rhaid i ni gilio ar unwaith ir bryniau, ir tir uchel!
Ond... Roedd y wen ar wyneb y dywysoges wedi diflannu. Edrychain ddryslyd ar Gwyn ap Llywarch. Cododd hwnnw hi yw freichiau a mynd trwyr neuadd fawr tua phorth y llys. Wrth fynd, gwaeddai nerth ei geg.
Ffowch ir bryniau! Maer mr yn llifo dros y tir! Maer tir wedi torri!
15. Yna roedd e allan or llys ac yn y cyntedd, lle safai ei geffyl. Cyn bo hir roedd ef ar dywysoges ar gefn y ceffyl yn carlamu trwyr glaw ar gwynt a'r tywyllwch. Erbyn hynny, hefyd, roedd rhai o leiaf o wyr a gwragedd y llys wedi deall beth oedd wedi digwydd ac roedd y rhieni hefyd yn ceisio ffoi o afael y mr, a oedd yn prysur lifo dros y tir.
16. Pan ddaeth y bore safai Gwyn ap Llywarch ar dywysoges ar ben craig uchel uwchlaw Aberarth yng Ngheredigion, yn edrych allan tuar gorllewin. Yn eu hymyl porair ceffyl blinedig a oedd wedi ei gludo ir fan honno. Gwelodd y ddwy olygfa drist iawn o ben y graig. Doedd dim sn am y mur mawr, na hyd yn oed y twr uchel a oedd yn ei ganol. Doedd dim sn chwaith am lys y brenin nac am bentrefi na thai, na choed na thir gwyrddlas.
Llifai tonnau llwyd y mr dros y cyfan i gyd!
17. Fe fuon nhwn ynon hir ar ddagraun llifo dros eu gruddiau. Ac meddai Gwyn ap Llywarch or diwedd,
Dywysoges, mae pawb a phopeth a oedd yn annwyl i mi wedi mynd. Maer mr creulon wedi dwyn y cyfan. Wn i ddim a fu tristwch mwy yn y byd erioed. Ond gawn ni fynd gydan gilydd i geisio cartref newydd yn y bryniau hyn?
Fe wnawn ni hynny, Gwyn, meddai hi.
Cydiodd y bachgen yn ei llaw a throdd y ddau eu cefnau am byth ar Gantrer Gwaelod.
