FILOSOFIE VAN DE 20 e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN & CRUCIALE KWESTIES

1. FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN & CRUCIALE KWESTIES

2. COLLEGES I. In de schaduw van de Verlichting. Sporen zoeken. III. Pragmatisme en solidariteit. Het publiek gebruik van de rede. Tragedies en emoties. Religie in de 21ste eeuw.

3. IV. HET PUBLIEK GEBRUIK VAN DE REDE

4. 1. POLITIEK LIBERALISME Waarom beleefde de politieke filosofie in de jaren negentig van de vorige eeuw een wedergeboorte? • MONDIALE RECHTVAARDIGHEID Welke verantwoordelijkheid hebben wereldburgers ten opzichte van elkaar? 3. BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID Onder welke omstandigheden mag de wet worden overtreden?

5. 1. POLITIEK LIBERALISME

6. JOHN RAWLS (1921-2002) STATIONS: • 1921: 21 februari geboren in Baltimore, Maryland. • 1939-43: studeert aan Princeton University. • 1943-45: militaire dienst aan de University of Marburg. • 1950: promotie in de filosofie, Princeton University. • 1960: hoogleraar aan het Massachussets Institute of Technology (MIT). • 1962: hoogleraar Harvard University. • 1991: pensionering. • 2002: 24 november, sterft in Lexington, Massachusetts.

7. BELANGRIJKSTE WERKEN • A Theory of Justice (1971). • Political Liberalism (1993). • The Law of Peoples (1999). • Collected Papers (1999). • Justice as Fairness. A Restatement (2001). • Lectures on the History of Moral Philosophy (2002). • Lectures in the History of Political Philosophy (2002).

8. DE WEDERGEBOORTE VAN DE POLITIEKE FILOSOFIE • ‘A Theory of Justice’ zorgt voor de wedergeboorte van de politieke filosofie. • In de 19e eeuw was er een einde gekomen aan de zoektocht naar een antwoord op de centrale vraag van de politieke filosofie > wat is een rechtvaardige politieke orde? • Het historisme, marxisme en positivisme wezen erop dat normatieve vragen over de politieke orde niet objectief, want gebaseerd op gevoelens. • Rawls > vragen over de legitimiteit van de politieke orde zijn niet subjectief en irrationeel. • Een rationele discussie over een rechtvaardige politieke orde is mogelijk. • De inzet van het politiek liberalisme dat hij voorstaat > het publiek gebruik van de rede.

9. REALISTISCHE UTOPIE • Het oogmerk van Rawls is het schetsen van een realistische utopie > een theorie van rechtvaardigheid te ontwikkelen die tegemoet komt aan 1) morele intuïties en 2) de realiteit. • Rawls verdedigt een Kantiaanse positie en keert zich tegen het utilitarisme en intuïtionisme. • Zijn normatieve theorie van rechtvaardigheid biedt de intellectuele middelen om het hier en nu te kritiseren.

10. RECHTVAARDIGHEID • Rechtvaardigheid (Gr.: dikaiosyne; Lat: iusticia) > het in normatief opzicht adequate handelen van individuen en collectieven. • Rechtvaardigheid kan gezien worden als een deugd en als een specifieke inrichting van de samenleving. • Vormen van rechtvaardigheid: 1. Distributieve rechtvaardigheid. 2. Retributieve rechtvaardigheid. 3. Intergenerationele rechtvaardigheid. 4. Ecologische rechtvaardigheid.

11. CONTRACTUALISME • Rawls reanimeert de theorie van het maatschappelijke contract. • Daarmee treedt hij in de traditie van Hobbes, Locke and Rousseau. • Het contractualisme kenmerkt zich door drie stappen: 1. Schets van een uitgangssituatie > conflict. 2. Procedure voor het achterhalen van een contract dat een einde moet maken aan deze uitgangssituatie > rationele keuze leidt tot het einde van het conflict. 3. Resultaten van de procedure > instemming met het contract.

12. EEN ANDERE UITGANGSSITUATIE • Bij Rawls is de uitgangssituatie (‘oorspronkelijke positie’) niet een conflict waarbij mensen als wolven tegenover elkaar staan (Hobbes). • Het conflict gaat over de verdeling van schaarse goederen. • Centrale vraag: welke principes moeten de leidraad vormen bij een rechtvaardige verdeling van schaarse goederen? • Verbreding van het perspectief > het gaat Rawls niet alleen om de legitimatie van een rechtsstaat die voor vrede en veiligheid zorgt, maar ook om een staat die aandacht schenkt aan sociaal-economische vraagstukken.

13. PRIMAIRE GOEDEREN • Rechtvaardigheid betreft sociale instituties die constitutief zijn voor de relaties tussen mensen. • Instituties zijn verantwoordelijk voor de (her)verdeling van primaire goederen. • Primaire goederen > basisvrijheden als de vrijheid van meningsuiting, gewetensvrijheid en de bescherming van de persoonlijke integriteit, de mogelijkheid om talenten te ontwikkelen, de macht en voordelen die verbonden zijn met het bekleden van een publiek ambt en verantwoordelijke posities en de sociale voorwaarden voor zelfrespect. • Hoe moeten de instituties die de basisstructuur van een samenleving vormen worden beoordeeld?

14. SLUIER VAN ONWETENDHEID • Twee vertrekpunten: normativiteit en rationaliteit. • Achterhalen wat de rechtvaardigheidsprincipes zijn die de basis moeten vormen van een politieke orde. • Dit kan alleen onder ideale omstandigheden: faire procedures. • Rationaliteit: maximaliseren van de voordelen en minimaliseren van de nadelen, vertrekkend vanuit het eigenbelang. • Sluier van onwetendheid: personen weten niet welke talenten ze zullen bezitten en ook niet tot welke etnische groepering, klasse of geslacht ze zullen behoren.

15. TWEE PRINCIPES • Elke persoon dient een gelijk recht te hebben op het meest uitgebreide totale systeem van gelijke fundamentele vrijheden, dat verenigbaar is met een vergelijkbaar systeem van vrijheid voor allen. • Sociale en economische ongelijkheden dienen zo te worden geordend dat ze a) het meest ten goede komen aan de minst bevoordeelden en b) verbonden zin aan ambten en posities die voor alleen toegankelijk zijn onder voorwaarden van een billijke gelijkheid van kansen.

16. 2. MONDIALE RECHTVAARDIGHEID

17. RECHTVAARDIGHEID WERELDWIJD • Mondiale rechtvaardigheid > het vormen van een moreel oordeel over de invloed die het handelen van individuen en door regels geleide instituten hebben op de kwaliteit van leven van mensen. • Vraagstukken in de debatten over mondiale rechtvaardigheid: 1. De doelen die individuen en instituties moeten bereiken. 2. De activiteiten die nodig zijn om deze doelen te bereiken. 3. De verantwoordelijkheden van individuen en instituties bij het bereiken van deze doelen. • Centrale vraag: wie moet wat doen voor wie?

18. BELANGRIJKE KWESTIES • Oorlog en vrede. • Soevereiniteit en politieke autonomie. • Milieuvervuiling. • De verhouding tussen mannen en vrouwen. • Armoede.

19. OORLOG EN VREDE • Oorlog en vrede zijn doorgaans kwesties die de grenzen van de nationale staat overstijgen. • Klassieke vraag: wat is een rechtvaardige oorlog? • Namen: Augustinus, Thomas Aquinas, Hugo Grotius, Samuel Pufendorf en Michael Walzer. • Jus ad bellem > rechtvaardigheid van een oorlog. • Jus in bello > rechtvaardigheid van de wijze waarop de oorlog wordt gevoerd. • Sommigen zijn van mening dat een oorlog altijd onrechtvaardig is.

20. DE DROOM VAN EEUWIGE VREDE • Kant: “Zum ewigen Frieden” (1795). • Het ontbreken van een wereldregering hoeft niet tot internationale anarchie en het ontbreken van mondiale rechtvaardigheid te leiden. • Er is grote druk om oorlog te vermijden en een gemeenschap van volkeren in het leven te roepen, die gebaseerd is op diplomatie. • Ook zonder een wereldstaat is eeuwige vrede mogelijk.

21. SOEVEREINITEIT • Thomas Hobbes: ‘Leviathan’ (1651). • Soevereiniteit: een staat bezit de legitieme autoriteit over burgers, althans als zij daarmee instemmen. • Een sociaal contract maakt een einde aan de natuurtoestand. • Mondiale rechtvaardigheid is onmogelijk, omdat er geen transnationale instantie is die een oordeel kan vellen over het al dan niet juiste gedrag van een staat. • De internationale verhoudingen kenmerken zich door anarchie. • Politieke autonomie: het recht om zichzelf te regeren, geënt op een sfeer binnen een politieke eenheid (eventueel gericht op afscheiding).

22. MILIEUVERVUILING • Het milieu wordt steeds meer aangetast door toedoen van het menselijke handelen. • Peter Singer > zijn er grenzen aan de wijze waarop wij het milieu vervuilen? • Andrew Dobson > hoeveel natuurlijke hulpbronnen mogen we gebruiken? • Niemand heeft het recht op een zodanig grote ecologische voetafdruk dat hij het milieu van andere aantast.

23. ECOLOGISCHE VOETAFDRUK • De oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land. • Geeft aan hoeveel oppervlakte land er nodig is voor alles wat wordt gereproduceerd en aan afval wordt achtergelaten of verwerkt

24. MAATSTAF VOOR ONGELIJKHEID • Op een schaal van 1-200 1. Verenigde Arabische Emiraten: 10,6 h. 2. Verenigde Staten: 9,7 h. 199. Somalië: 0,23 h 200. Afghanistan: 0,11 h.

25. ECOLOGISCHE VOETAFDRUK Afghanistan 0,11 h.

27. DE VERHOUDING TUSSEN MANNEN EN VROUWEN • Hoe een einde te maken aan een door mannen gedomineerde wereld? • De rechten van vrouwen worden geschonden: besnijdenis van vrouwen, polygamie, gedwongen huwelijk, etc. • Susan Moller Okin beweert in ‘Is multiculturalism Bad for Women?’ dat we alleen groepsrechten moeten respecteren als ze niet de rechten van individuen ondermijnen.

28. EMPOWERMENT VAN VROUWEN • Indicator voor de mogelijkheden van vrouwen, dat wil zeggen de kans dat zij parlementslid manager, etc. kunnen worden, en het geld dat zij in vergelijking met mannen verdienen. • De mate van gelijkheid tussen de geslachten in het land waar zij leven.

29. DE WERELDWIJDE EMPOWERMENT VAN VROUWEN

30. ARMOEDE ALS VERDELINGSVRAAGSTUK • Verdelingsvraagstuk: wat is een rechtvaardige verdeling van schaarse goederen? • 46 % van de wereldbevolking leeft van minder dan 2 dollar per dag. • Ieder jaar sterven 28 miljoen mensen aan problemen die gerelateerd zijn aan de armoede. • Absolute armoede > 2 dollar per dag armoedegrens. • ‘Human poverty’ > armoede verwijst niet alleen naar economische ongelijkheid, maar ook naar de levensverwachting, het niveau van onderwijs, gezondheid, etc.

31. ARMOEDE • Brede definitie van armoede > ‚Human Poverty‘. • Op een schaal van 0-100: 1. Burkino Faso 650 2. Niger 614 3. Mali 589 .... 198. Nederland 8,2 199. Noorwegen 7,1 200. Zweden 6,5

32. HUMAN POVERTY

33. ABSOLUTE ARMOEDE

34. EEN VREEDZAAM SAMENLEVEN VAN STATEN • Rawls verdedigt een systeem van internationale rechtvaardigheid dat de relaties tussen de leden van een gemeenschap van volkeren (‘Society of Peoples’) regelt. • Een gemeenschap van volkeren > samengesteld uit ‘liberale volkeren’ en ‘beschaafde volkeren’. • Staten hoeven niet liberaal te zijn om lid te worden van de gemeenschap van volkeren. • Beschaafde volkeren kunnen niet liberaal zijn, maar toch rechtsstatelijke principes (the rule of law) en tegenspraak accepteren. • Mondiale rechtvaardigheid moet de vorm van een contract tussen volkeren aannemen, en niet tussen personen. • Mondiale rechtvaardigheid moet de vorm van een contract tussen volkeren aannemen, en niet tussen personen. • Rawlw formuleert acht principes die constitutief zijn voor dit contract.

35. PRINCIPES VOOR DE RELATIES TUSSEN VOLKEREN • Volkeren zijn vrij en onafhankelijk, en hun vrijheid en onafhankelijkheid moeten door andere volkeren worden gerespecteerd. • Volkeren moeten verdragen en afspraken nakomen. • Volkeren zijn gelijken bij de overeenkomsten die hen binden. • Volkeren houden zich aan de plicht tot niet-interventie. • Volkeren hebben het recht op zelfverdediging, maar geen recht om een oorlog te beginnen als het niet om zelfverdediging gaat. • Volkeren moeten mensenrechten respecteren. • Volkeren moeten zich in het geval van oorlog houden aan strikte regels. • Volkeren hebben de plicht andere volkeren te helpen wanneer die onder omstandigheden leven die hen verhinderen een rechtvaardig of fatsoenlijk politiek en sociaal regime te vormen.

36. 3. BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID

37. HET TARTEN VAN DE MEERDERHEIDSREGEL • Democratie > berust op het accepteren van wetten die volgens de meerderheidsregel democratisch zijn vastgesteld en bindend worden geacht voor alle leden van een politieke gemeenschap. • Op grond van een tekort aan informatie of het eigenbelang van mensen zullen ook onrechtvaardige wetten worden gemaakt. • Moeten onrechtvaardige wetten altijd worden nageleefd? • Is een rechtvaardige vorm van verzet tegen onrechtvaardige wetten mogelijk? • Met het oog op het beantwoorden van deze vragen heeft Rawls een theorie van burgerlijke ongehoorzaamheid ontwikkeld.

38. LEGALITEIT EN LEGITIMITEIT • Het is de morele plicht van burgers de bestaande politieke instituties te respecteren en the ondersteunen (door bijvoorbeeld democratisch tot stand gekomen besluiten te accepteren). • Deze plicht kent echter ook een grens > de burger hoeft niet ernstige vormen van onrechtvaardigheid te accepteren. • Burgers zijn immers niet alleen rechtspersonen die het geldende recht moeten gehoorzamen, maar ook autonome personen die een eigen moreel oordeel kunnen vellen. • Rawls behandelt twee vormen van verzet: 1. De weigering een wettelijk gebod of een overheidsverordening na te leven vanwege gewetensbezwaar (conscientious refusal). 2. Burgerlijke ongehoorzaamheid (civil disobedience).

39. GEWETENSBEZWAAR • De weigering vanwege gewetensbezwaar is geen publiek appel aan het gevoel van rechtvaardigheid van de meerderheid van een politieke gemeenschap. • Hierbij worden wettelijke verplichtingen niet gehoorzaamd omdat ze onverenigbaar zijn met het persoonlijke geweten. • Het voorbeeld van dienstweigering is interessant, omdat het duidelijk maakt dat het wegen van de argumenten pro en contra niet zo eenvoudig is. • Iemand kan de militaire dienst weigeren omdat hij of zij daar persoonlijke religieuze motieven voor heeft of omdat hij of zij daarvoor uitgesproken politieke motieven heeft. • In het laatste geval wordt de grens met burgerlijke ongehoorzaamheid poreus.

40. EEN POLITIEKE DAAD • Rawls omschrijft burgerlijke ongehoorzaamheid als “een publieke, geweldloze, gewetensvolle maar politieke daad die in strijd is met de wet, doorgaans gepleegd met het doel een verandering in de wet of in het regeringsbeleid te bewerkstelligen.” • Het wellicht bekendste voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid is de weigering van Rosa Parks (1913-2005) om op 1 december 1955 als zwarte persoon haar zitplaats in een bus af te staan aan een blanke persoon. • Toen ze weigerde de boete te betalen die ze voor haar moedige daad kreeg, werd ze in februari 1956 veroordeeld voor de verstoring van de openbare orde. • Voor Martin Luther King was deze politieke daad een reden om zwarten ertoe te bewegen busondernemingen met een racistische zitplaatsbeleid te boycotten. • Hiermee werd een krachtige impuls gegeven aan de burgerrechtsbeweging die zich verzette tegen de onrechtvaardige scheiding van witten en zwarten.

41. EEN THEORIE VAN BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID • Rawls’ theorie van burgerlijke ongehoorzaamheid is ontwikkeld voor een speciaal geval: staten die grotendeels goed georganiseerd (well-ordered) zijn, maar er toch sprake is van onrechtvaardigheid. • Het is een theorie die ervan uitgaat dat het probleem van burgerlijke ongehoorzaamheid zich alleen stelt voor burgers die in een min of meer rechtvaardige democratische staat leven en de legitimiteit van de grondwet erkennen. • Het probleem van burgerlijke ongehoorzaamheid luidt als volgt: “Op welk punt, gelet op het recht van de persoon om zijn eigen vrijheden te beschermen en de plicht om zich tegen onrechtvaardigheid te verzetten, is de plicht om door een rechtmatige meerderheid bekrachtigde wetten niet langer bindend te achten?”

42. VOORWAARDEN • Ook bij de discussie over burgerlijke gehoorzaamheid komt Rawls’ idee over het publieke gebruik van de rede om de hoek kijken. • Immers, burgerlijke ongehoorzaamheid moet een publiek appel zijn aan een door de meerderheid gedeeld gevoel van rechtvaardigheid. • Rawls stelt drie voorwaarden aan de legitimiteit van burgerlijke ongehoorzaamheid: 1. Het moet eenduidig om een aantasting van de twee principes van rechtvaardigheid gaan. 2. Voordat over wordt gegaan tot burgerlijke ongehoorzaamheid, moeten eerst alle legale middelen zijn uitgeput. 3. Burgerlijke ongehoorzaamheid mag nooit tot een destabilisering van de hele politieke orde leiden.

43. BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID NIEUWE STIJL • In het tijdperk van de globalisering en de moderne informatie- en communicatietechnologie heeft burgerlijke ongehoorzaamheid deels nieuwe vormen aangenomen. • Hactivisme: burgerlijke ongehoorzaamheid via het internet. • Voorbeelden: Wikileaks, Electronic Disturbance Theatre. • Zij opereren dikwijls op een transnationaal niveau. • Belangrijke kwestie: is het legitiem om een onderscheid te maken tussen destructieve hackers en constructieve hactivisten?