GRANICE ZDRADY NARODOWEJ

1. GRANICE ZDRADY NARODOWEJ ROKOSZ LUBOMIRSKIEGO

2. Spis treści • Proces Lubomirskiego • Po procesie • Rokosz • Atak • Ugoda • Dalsze losy króla i reform • Bibliografia • Jerzy Lubomirski: • Prywatnie • Kariera polityczna • Sytuacja w kraju: • Projekty reform • Elekcja vivente rege • Fiasko reform • Wojna domowa

3. Jerzy Lubomirskiherbu Śreniawa (1616-1667)prywatnie Był synem wojewody krakowskiego Stanisława i Zofii Ostrogórskiej. Od najmłodszych lat wyróżniał się świetną pamięcią i dużymi zdolnościami, więc w 1626 r. zapisano go do Akademii Krakowskiej. Następnie rodzice wysłali go w podróż po Europie, gdzie młody Lubomirski zwiedził: Niemcy, Niderlandy, Włochy i Hiszpanię.

4. Jerzy Lubomirskiherbu Śreniawa (1616-1667)prywatnie Był doskonałym kawalerzystą, szkolił się bowiem pod okiem hetmana Koniecpolskiego. Był wielbicielem Tacyta i nieobce były mu sztuki piękne. Ożenił się z Konstancją Ligęzianką, córką kasztelana sandomierskiego, która zmarła w 1650 r. Cztery lata później poślubił Barbarę Tarłównę.

5. Etapy kariery politycznej Jerzego Lubomirskiego • Pochodził z potężnego rodu magnackiegoi dlatego dość wcześnie rozpoczął karierę polityczną, zostając najpierw starostą, a następnie rozpoczął służbę wojskową. • W 1650 roku został nadwornym marszałkiem króla, a następnie marszałkiem wielkim koronnym. • W 1657 r. został hetmanem polnym koronnym ( ogromny talent taktyczny). • 1661 r. z inspiracji Lubomirskiego powstał tzw. Związek Święcony – konfederacja żołnierzy, którym nie wypłacono zaległego żołdu, a którzy za podszeptem magnatów niechętnych reformom wystąpili przeciw królowi broniąc rzekomo „zagrożonej złotej wolności”

6. Sytuacja w kraju Dramatyczne wydarzenia lat 1648-1660 oznaczały obniżenie międzynarodowego znaczenia Rzeczypospolitej, ujawniały również słabości wewnętrzne państwa. Konieczność zmian dostrzegł dwór, część magnaterii, światlejsi przedstawiciele szlachty. Sądzono, że pod wrażeniem klęsk idea reform zdobędzie szersze poparcie. Pierwsze projekty powstały już w latach 1655-1656, podczas śląskiej emigracji, głównie w otoczeniu Ludwiki Marii, która w tworzeniu dworskiej polityki odgrywała odtąd główną rolę. Królewskie propozycje złożone na konwokacji i w sejmie 1658r. uzyskały wstępną aprobatę - powołano specjalną komisję, która dalej miała pracować nad reformą parlamentu.

7. Projekty reform • Zakładano: • zniesienie lub ograniczenie liberum veto, • coroczne zwoływanie sejmu oraz uporządkowanie toku obrad. Przewidywano także: • wzmocnienie działającej pod kierunkiem króla rady senatorów rezydentów, m.in. przez włączenie w jej skład reprezentantów izby poselskiej. • Dyskutowano także projekty reform skarbowo-wojskowych. • Z czasem myśl o poprawie pracy sejmu osłabła. Pomyślny bieg wypadków w końcu wojny ze Szwecją sprzyjał raczej ugruntowaniu przekonania o doskonałości ustroju Rzeczpospolitej.

8. Elekcja vivente rege Szlachta stojąca na pozycjach obrony swej „złotej wolności” w planach dworu dostrzegała przede wszystkim groźbę absolutyzmu. Jej działania mocno wspierała dyplomacja cesarska i brandenburska, zaniepokojona wyraźną już reorientacją polityki polskiej w stronę związku z Francją. Tymczasem obóz dworski także tracił zainteresowanie naprawą sejmu. Od 1660r. przez kilka kolejnych lat głównym celem nieposiadających potomstwa Ludwiki Marii i Jana Kazimierz było przeprowadzenie elekcji vivente rege.

9. Elekcja vivente rege W końcu 1660r. projekt obioru następcy za życia ostatniego Wazy poparła Francja. Królem miałby zostać francuski książę z rodu Kondeuszów, Henryk Juliusz d’Enghien, a jego małżonką – siostrzenica Ludwiki Marii, palatynówna reńska Anna Henryka. Korzystając obficie z pieniędzy Ludwika XIV, dwór w tajemnicy budował stronnictwo obejmujące kluczowych dygnitarzy, m.in. obu kanclerzy, polskiego i litewskiego – Mikołaja Prażmowskiego i Krzysztofa Paca – oraz Stefana Czarnieckiego i zaczynającego karierę Jana Sobieskiego.

10. Fiasko reform Zamysły dworskie ujawniono na sejmikach i podczas sejmu 1661r. Pod koniec obrad, 4 VII, Jan Kazimierz wygłosił przypominaną potem wielokrotnie sławną mowę. Monarcha roztoczył kasandryczną wizję rozbioru i upadku państwa, a jego remedium proponował wybór nowego króla, co pozwoliłoby uniknąć wewnętrznego kryzysu oraz obcej ingerencji, towarzyszących zwykle wolnym elekcjom. Mowa nie wywołała oczekiwanych efektów. Wielu uznało projekt za niebezpieczny i szkodliwy; przeciw był też marszałek i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, do niedawna filar dworskiej partii. Przyjął on rolę niezłomnego obrońcy starodawnych praw i wolności, co szybko zwiększało jego popularność; zarazem nie unikał mniej pryncypialnych targów z królową i królem. Pragnął zapewne osiągnąć pierwszoplanową pozycję w państwie, a być może jego ambicje sięgały tronu.

11. Wojna domowa Podjęta jesienią 1663r. kampania Jana Kazimierza przeciw Moskwie służyła także wewnętrznym celom. Oczekiwany sukces na wschodzie miał odbudować mocno nadwerężony autorytet króla, ułatwić tym samym powrót do zamierzeń sukcesyjnych, które tym razem przewidywały wyniesienie na tron księcia Ludwika II, Wielkiego Kondeusza. Wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem, a w kraju nie ustawała antyelekcyjna agitacja Lubomirskiego. W tej sytuacji dwór, zachęcany przez Ludwika XIV, zdecydował się na ostateczną rozgrywkę z marszałkiem (Proces Lubomirskiego). W październiku 1664 ogłoszono pozew wzywający Lubomirskiego przed sąd pod zarzutem zdrady stanu. Proces przeprowadzony podczas sejmu zgodnie z wolą dworu uznał winę marszałka i w grudniu skazał go na utratę czci i życia oraz konfiskatę dóbr. Nieobecny na sejmie Lubomirski już wcześniej opuścił kraj, udając się do Wrocławia.

12. Proces Lubomirskiego Złożony z wszystkich obecnych senatorów oraz ośmiu deputatów z izby poselskiej, powołanych zresztą potajemnie, sąd sejmowy przystąpił do pracy 5 XII 1664. Już samo rozpoczęcie procesu było sporym zaskoczeniem, spodziewano się bowiem, że spór dworu z Jerzym Lubomirskim zostanie załatwiony polubownie. Obszerny wywód oskarżenia zarzucał marszałkowi m.in. utworzenie i podsycanie konfederacji wojska, zamiar obalenia króla i przejęcia faktycznej władzy w państwie, gwałcenie równości szlacheckiej, podejrzane kontakty z obcymi dworami. Zarzuty potwierdzały pisemne zeznania świadków, przeważnie byłych konfederatów, zapewne kupione przez dwór.

13. Proces Lubomirskiego Były to raczej poszlaki niż niezbite dowody. Wyznaczeni z urzędu obrońcy wskazywali na zasługi Lubomirskiego i podważali dowody, ale nie zdołali dowieść bezpodstawności oskarżeń. Dnia 22 XII, po blisko 11 godzinnej debacie i głosowaniu, sąd ustalił werdykt. Żaden z pięćdziesięciu trzech sędziów nie był przekonany o całkowitej niewinności Lubomirskiego. Kilkunastu opowiedziało się za częściową karą lub oczyszczeniem się marszałka przez przysięgę.

14. Sytuacja po procesie Skazanie marszałka okazało się pyrrusowym zwycięstwem królewskiej pary. Cześć szlachty poparła dwór, reszta jednak ostro domagała się restytucji eksmarszałka. Dysponując politycznym i finansowym wsparciem Habsburgów i Brandenburgii, ufny w poparcie szlachty, w maju 1665r. Lubomirski powrócił do kraju, decydując się na zbrojny rokosz.

15. Rokosz Szybko zdołał pozyskać część wojska koronnego. Latem armia króla przystąpiła do pościgu za rokoszanami. Lubomirski umiejętnie unikał rozlewu krwi, co zwiększało jeszcze jego popularność. Do poważniejszego starcia doszło dopiero 4 IX 1665r. pod murami Częstochowy, gdzie siły eksmarszałka pobiły litewskie oddziały Jana Kazimierza. Wkrótce potem do rokoszu przystąpiło pospolite ruszenie szlachty ze zdominowanej przez opozycję Wielkopolski. Zanosiło się na kolejną bitwę, ale mediacja umiarkowanych senatorów doprowadziła do przerwania walki. Ugoda podpisana na początku listopada pod Palczynem przewidywała amnestię dla rokoszan. Lubomirski udał się na emigrację, a najważniejsze kwestie polityczne, w tym sprawę jego restytucji i planów sukcesyjnych dworu, rozpatrzyć miał najbliższy sejm.

16. Atak Od początku obie strony traktowały porozumienie jako jedynie zawieszenie broni. Kiedy zatem w maju 1666r. ludzie Lubomirskiego zerwali sejm, wojna domowa odżyła z nową siłą. Król i Jan Sobieski, następca eksmarszałka na hetmaństwie polnym, dążyli do szybkiego rozstrzygnięcia. Miało ono nieoczekiwany przebieg – rankiem 13 VII 1666r. Pod Mątwami na Kujawach przeprawiające się przez Noteć wojska królewskie zaskoczył gwałtowny atak rokoszan. W krwawym pogromie dworskie oddziały straciły blisko 3000 żołnierzy. Wstrząsające wrażenie bratobójczej rzezi przyśpieszyło ostateczną ugodę.

17. Ugoda 31 VII 1666r. w Łęgonicach nad Pilicą Jan Kazimierz wyrzekł się na piśmie elekcji vivente regei ogłosił powszechną amnestię dla rokoszan. Lubomirski został przywrócony do czci, ale nie odzyskał utraconych urzędów. Po uroczystym zaprzysiężeniu ugody i przeproszenia króla eksmarszałek, skazany na banicję, wyjechał do Wrocławia, gdzie zmarł 31 I 1667. Dwa lata później został pośmiertnie zrehabilitowany. Rokosz Lubomirskiego przekreślił możliwości reformowania ustroju Rzeczypospolitej.

18. Dalsze losy króla i reform Obóz dworski z Mikołajem Prażmowskim, Krzysztofem Pacem i Janem Sobieskim nie zrezygnował, wbrew deklaracjom, z zamiaru osadzenia na tronie któregoś z francuskich książąt, a w 1668r. poparł wskazanego przez Ludwika XIV księcia neuburskiego Filipa Wilhelma. Jan Kazimierz natomiast, rozgoryczony, przez współczesnych jak najgorzej oceniany, po śmierci Ludwiki Marii (10 V 1667) coraz częściej myślał o abdykacji. Już znacznie wcześniej zresztą rozpatrywano na dworze możliwość ustąpienia króla w celu utorowania drogi innemu kandydatowi.

19. Dalsze losy króla i reform Ostatecznie w marcu 1668r. król zawarł z Ludwikiem XIV tajny układ, w którym obiecywał rychłą abdykcję i promocję Filipa Wilhelma na swego następcę. Wkrótce potem, wywołując kolejną polityczną burzę, Jan Kazimierz publicznie ogłosił zamiar ustąpienia i 16 IX 1668r. Na sejmie złożył koronę. Rok później wyjechał do Francji i pozostał tam do śmierci. Jan II Kazimierz Ludwika Maria

20. Bibliografia • Materiały wykorzystane w pracy pochodzą z: • Marek Borucki, Historia Polski do 2005 roku, wyd. Mada, Warszawa 2005; • Encyklopedia PWN w trzech tomach, tom III, [red.:] Dariusz Kalisiewicz, wyd. PWN, Warszawa 1999; • Słownik Polskich postaci historycznych, [red.:] Justyna Piekarczyk, wyd. Greg, Kraków 2006, s. 160-162. Justyna Kołodziejczyk, IID, Gimnazjum nr 23 w Warszawie