Download
1 / 31
E N D
TarihselsüreçtegerekdevletleringerekseuluslararasıörgütlerinsıklıklabaşvurduklarıbirzorlamayöntemiolanuluslararasıyaptırımlarözellikleSoğukSavaş’ınbitimindensonragerekakademikalandagereksegörselveyazılıbasındasıklıklakarşılaştığımızbirkavramdır. Tarihselsüreçteçoğunluklasavaşdönemindekarşıtarafıngücünüzayıflatmakamacıylauygulananbuyöntemlerözellikle II. DünyaSavaşı’ndansonrabarışzamanıdahauygulanır hale gelmiştir.
Günümüzdeçoğunluklabirdevletisavaşmaksızınistenilennoktayagetirmekamacıylauygulananbuyöntemleruluslararasıhukukauygunluklarıbakımındansüreklitartışmakonusuolmuştur.Günümüzdeçoğunluklabirdevletisavaşmaksızınistenilennoktayagetirmekamacıylauygulananbuyöntemleruluslararasıhukukauygunluklarıbakımındansüreklitartışmakonusuolmuştur. YAPTIRIM NEDİR? Yaptırım, birdüzenkuralınauygundavranışısağlayacak her türlütedbirvasıtalarıolaraktanımlanabilir. Bu yaptırım, hukukaaykırıfiiliönlemeyadagerçekleşenhukukaaykırıfiilicezalandırmaamaçlarınayönelikolabilir.
Uluslararasıilişkilerliteratüründe en basitanlamıylayaptırımlar; güçlübiraktöründahagüçsüzbiraktörekarşıyapmaktaolduğubireylemidurdurmasıyadayaptığıbiryanlışıdüzeltmesiamacıylauygulamayakoyduğueylemlerbütünüolarakifadeedilir. Genelanlamıylayaptırımlar, hedefülkeyleticaretveyatırımlarınkesilmesivehedefülkeninuluslararasıticaretalanında mal alıpsatmasınınengellenmesidir. Yaptırımlar petrol vesilahgibibelirlimallarınalımsatımınınengellenmesineyönelik de olabilir.
Yaptırımlar, evrensel, bölgeselveyaülkesel (bireysel) bazdauygulamayakonabilir. Örnek: BM birülkeyeyaptırımdabulunmasıevrenselyaptırıma, Bölgeselbirbirliğin (AB yadaArapBirliğigibi) uyguladığıyaptırımlarbölgesel, birülkeninbaşkabirülkeyeuyguladığıyaptırımiseÜlkesel (bireysel) yaptırımaörnektir.
Uluslararasıyaptırımlargenelolaraksilahlıkuvvetkullanmayıgerektirenvesilahlıkuvvetkullanmayıgerektirmeyenuluslararasıyaptırımlarolarakikiyeayrılmaktadır.Uluslararasıyaptırımlargenelolaraksilahlıkuvvetkullanmayıgerektirenvesilahlıkuvvetkullanmayıgerektirmeyenuluslararasıyaptırımlarolarakikiyeayrılmaktadır. BarışıntehdidihalindeGüvenlikKonseyibutehdidiortadankaldırmakamacıyla, barışınbozulmasıhalindebozulanbarışıyenidenkurmakiçin; birsaldırıhalindeisebusaldırıyıdefetmekiçin BM Sözleşmesi’nin VII. Bölümü’ndeyerverilenzorlamaönlemlerinebaşvurabilir.
GüvenlikKonseyi, 39. maddedesayılanbuüçihlaldenbiriningerçekleştiğinitespitedersetavsiyelerdebulunabilirveya 41. ve 42. maddelerdenbirininuygulanmasınakararvererbilir. Bu maddelerdenhangisininuygulanacağı, silahlıkuvvetlerkullanmayıgerektirenveyasilahlıkuvvetlerkullanmayıgerektirmeyenuluslararasıyaptırımlarayrımınıberaberindegetirmektedir.
UygulamadaBirleşmişMilletler’inöncelikliolarak41.maddeyedayanaraksilahlıkuvvetkullanmayıgerektirmeyenuluslararasıyaptırımlara (zorlamatedbirlerine) başvurduğuvebuaşamanınbaşarısızlığıveyayetersizliğidurumunda42. maddeuyarıncasilahlıkuvvetlerkullanmayıgerektirenuluslararasıyaptırımlarabaşvurmaktadır.
ULUSLARARASI YAPTIRIM TÜRLERİ 1-) BOYKOT 2-) MİSİLLEME 3-) ZARARA KARŞILIK/ AYNIYLA KARŞILIK 3-) ABLUKA 5-) AMBARGO
1-) BOYKOT Boykot; birdevletetabihalkınhaksızfiilişlediğiaddedilendiğerbirdevletleticariveiktisadimünasebetlerikesmekiçinmüşterekkararveiradesidir. Boykotlarındevletpolitikasıolarakuygulandıklarıveya en azındandevletdestekliuygulamalarolduklarıdasöylenebilir. Boykot, genelolarakilgiliülkenintüm mal vehizmetlerineuygulanabileceğigibispesifik mal veyahizmetgruplarıüzerine de uygulanabilir.
2-) Misilleme MisillemekavramıetimolojikaçıdanLatincekökenli “retorque” kelimesindengelmektedir. Bu kelimeninTürkçe’dekikarşılığı ‘Geri Dönme’ dir. Misillemekavramı; Birdevletekarşıyönelendostçaolmayanbirdavranışayinebudevlettarafındandostçaolmayanbirdavranışlakarşılıkverilmesidir. Misillemekuvvetkullanmayıiçermeyenyaptırımlardır. Ekonomikyardımıkesmek, yabancılarıntopluolaraksınırdışıedilmesi, ekonomikilişkilerinkesilmesi, her türlüiletişimveulaşıma son verilmesi, diplomatikilişkilerinkesilmesi, vizekonmasıgibiyaptırımlarmisillemeadıaltındatoplanabilir.
3-) ZARARLA KARŞILIK/ AYNIYLA KARŞILIK ZararlaKarşılık; Birdevletekarşıyönelenhukukdışıbirdavranışayinebudevlettarafındanhukukdışıbirdavranışlakarşılıkverilmesidir. Uluslararasıhukukunyapılagelişkurallarınagöre, zararlakarşılıkönlemialandevletinbufiiliaslındauluslararasıhukukaaykırıolmaklabirlikte, ötekidevletinuluslararasıhukukaaykırıolanbirfiilinekarşıişlendiğiiçinyasallıkkazanmaktadır.
Zararlakarşılıkkuvvetkullanmayıiçerenyaptırımlardanoluşmaktadır.Zararlakarşılıkkuvvetkullanmayıiçerenyaptırımlardanoluşmaktadır. Zararlakarşılıkyöntemininkullanılabilmesiiçingereklişartlarşunlardır; • Diğerdevletinuluslararasıhukukaaykırıbirfiildebulunması, • İkieylemarasındabirorantıbulunması • Üçüncütaraflarazararverilmemesi
4-) ABLUKA Klasikanlamıylaablukanın ilk tanımı 1856 Paris Kongre’sindeyapılmıştır. Klasikanlamıiçindeabluka, birdevletinveyadevletlergrubununbaşkabirdevletindenizsınırlarındanveyabelirlibirbölgesindengiriş-çıkışınengellenmesiamacıyla o devletiizoleetmesidir. Abluka, tarihselsüreçteyalnızcadenizdenuygulananbiryaptırımaracıolmaktançıkmışveklasiktanımıyetersizkalmıştır.
Günümüzdeki en basittanımıylaabluka: düşmansınırlaragirişveçıkışınengellenmesidir. Genellikleablukaikişekildeyapılmaktadır. A -) Kara Ablukası: Kara savaşısırasındadüşmantarafındanişgaledilmişbirkenteyadayeregiriş-çıkışlarındenetimaltınaalınmasıvebudenetimdışındadışarıilebütüntemasınkesilmesişeklindetanımlanmaktadır....
B -) DenizAblukası: Savaşzamanıtedbiriolarakdenizablukası; savaşanbirdevletin, düşmankıyılarınınbirkesmineyaklaşılmasınıvebukıyılardanaçıkdenizeçıkılmasınıönlemeküzeresavaşgemileriilealdığıönlemşeklindetanımlanmaktadır. *** Kara veDenizAblukalarınınhavakuvvetleriyledesteklenmesi de uluslararasıilişkilerdesıksıkgörülmektedir.
5-) AMBARGO • Klasikanlamıylaambargo: Birdevletinkendilimanlarındabulunandiğerdevlete ait gemileribarışzamanındahacizvetevkifetmesidir. Günümüzdekianlamıiçindeise, birülkeyiekonomikyadasiyasiaçıdanzordurumadüşürmekiçin, o ülkeileekonomikilişkisibulunanülkeyadaülkelerinbuülkeye mal vehizmetsatımlarınıengellemeküzereönlemleralınmasıdır.
Tarihselsüreçiçerisindegerekdevletleringerekseuluslararasıörgütlerin en çokbaşvurduklarıyaptırımınambargoolduğugörülmektedir. Ulusalgücün en önemliunsurlarındanbiriolanihracatveithalatınkontrolaltınaalınmasınınyaptırımamaruzkalanülkeyi hem ekonomik hem askeri hem de siyasibakımdanoldukçazordurumdabırakmasıbuyolabaşvurulmasının en önemlisebebidir.
Ambargonunbaşarıyaulaşmasıbazıkoşullarabağlıdır: • Ambargouygulanaraksatılmamasıöngörülen mal veyamallarınbunamuhattapolanülkeiçinhayatibirönemesahipolması • Ülkeiçindeikameedilememesi • Aynımalıkolaylıklaalabileceğibaşkaülkelerinolmaması • Uygulayanülkeleriçinisebu mal veyamallarıntoplamihracatlarınınönemlibirkısmınıoluşturmamasıve/veyaalternatifPazarimkanlarınasahipolmamasıgerekir.
ULUSLAR ARASI YAPTIRIMLARIN BAŞARISINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER • Yaptırım kararlarının başarısınıetkileyenbazıfaktörlervardır. Bu faktörlerkimizamanbütünyaptırımlariçingeçerliikenkimizamanyalnızcabazıyaptırımların bşarısınıetkilemektedir. Bu faktörlerdenönemliolanlarışu şekilde sıralanabilir: • 1. Yaptırım kararınakatılandevletlerinpolitikkararlılığı. • 2. Yaptırıma konuolanmalların önemiveetkinliği. Örneğin, 1973 Petrol Ambargosudiğerülkelerin, özellikle de Batılıülkelerin, bu mala olanbağımlılıklarınedeniyle bşarılıbiryaptırım uygulamasıolmştur.
3. Stratejik noktaların ve özellikle önemli ticaret rotalarının kontrolü. Örneğin, italya’nınHabşistan’ı işgali sonucu Milletler Cemiyeti tarafından alınan yaptırım kararında İngiltere’nin Süveş Kanalı’nı kapatmaması bu yaptırımın başarısızlığını önemli ölçüde etkilemştir. • 4. Hedef ülkenin coğrafi konumu. Örneğin, hedef ülkenin kara bağlantısı zayıfsa ya da hiç yoksa yaptırımın başarı şansı artmaktadır. • 5. Yaptırım kararı ile yaptırıma konu olan ihlal arasında “zaman” farkı büyük olmamalıdır. Yani, ihlale verilecek cevap uygun olan en kısa zaman olmalıdır.
6. Devletler arasında yaptırımın seviyesi konusunda uzlaşma olup olmaması yaptırım kararının etkinliğini önemli ölçüde etkilemektedir. Örneğin, kimi devletler yalnızca diplomatik ve siyasi önlemleri yeterli görürken diğer devletler ekonomik yaptırımların da uygulanması gerektiğini savunursa bu bakış farklılığı yaptırımın etkinliğini azaltır. • 7. Yaptırımların uygulamada görülen en karakteristik özelliği, savaşa başvururken her zaman gerekli olmayan uluslararası işbirliğinin bu konuda başarıyı büyük ölçüde etkilemesidir.
8. Hedef ülkenin güçlü bir uluslararası örgüte ya da birliğe üye olması yaptırımın etkinliğini azaltabilir. Örneğin, 1961’de Birlşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin Güney Afrika Cumhuriyeti’ne karşı aldığı yaptırım kararı Commenwealth üyelerinin ve özellikle de İngiltere’nin isteksizliği sonucu beklenen etkinliği gösterememiştir. 9. Yaptırıma maruz kalan devletin karar alıcılarının ve ulusal elit sınıfının kişisel menfaatleri ne kadar zarar görürse yaptırımın etkinliği de o oranda artar.
ULUSLAR ARASI YAPTIRIMLARIN OLUMSUZ ETKİLERİ • Yaptırımlar konusundaki tartışmalar hangi durumlarda yaptırım uygulanacağı konusunda yoğunlşmaktadır. Güvenlik Konseyi bazen açık bir şekilde çifte standard uygulayabilmektedir. Örneğin, Birleşmiş Milletler’in Irak’a uyguladığı yaptırımların gerekçesi Kuveyt’in işgaliydi. Fakat israil’in komşu ülkelerinin topraklarını işgal etmesi karşısında Güvenlik Konseyi yalnızca bu işgali kınamakla yetinmiş ve geri çekilme çağrısında bulunmuştur.
Uygulamada karşılaşılan bu çifte standart yaptırım kararlarının politik tutumların etkisinde kaldığını ortaya koymaktadır. Bu olumsuz tablo yaptırımların uluslararası toplum nezdindeki ‘inandırıcılığını’ azaltmakta ve bu durum yaptırımların başarıya ulaşması için gerekli olan uluslararası desteği arkasına alamamasını beraberinde getirmektedir. Uluslararası destekten yoksun olan yaptırımlar bir de yanlış yöntemlerle uygulamaya konulunca başarısız bir dış politika aracı haline dönüşmektedir.
Yaptırımların bir diğer olumsuz yanı da bazen hedeften sapmalarıdır (missingthetarget ). Örneğin Pakistan’a karşı uygulanan Amerikan silah ambargosu, bu ülkenin Amerikan silahlarına bağımlılığından dolayı askeri açıdan zayıflamasına yol açmış ve bu da daha yüksek miktarlarda nükleer silah üretimini beraberinde getirmiştir.
Yaptırımların hedef ülkede doğurduğu ekonomik, siyasi, askeri ve sosyolojik etkiler konusunda iki önemli konuya vurgu yapmak gerekir. Birincisi bir ülkeye karşı yaptırım uygulanması o ülke halkının daha da kenetlenmesini ve yabancı düşmanlığını beraberinde getirebilir. Bu ise ulaşmak istenen amaçları zorlaştırmaktadır. • İkinci olarak, yaptırımlar çoğunlukla ilgili ülke halkını daha da fakirleştirmekte ama elit kesimi pek de etkilememektedir. Bu da halkı daha da marjinalleştirmektedir.
ÖRNEK: 1938’de ABD ve İngiltere’nin Meksika’ya, 1961’de ABD’nin Seylan’a, 1964’de Fransa’nın Tunus’a karşı uyguladığı ekonomik yaptırımlar sonucu ilgili ülkelerde milliyetçilik akımlarının güçlenmesi buna örnek gösterilebilir. Ayrıca, uzun yıllardır yaptırım yükünü sırtında hisseden ülkelerin sosyal yapılarının bu yaptırımların etkisiyle dönüşüm yaşadığı ve kendine özgü bir sosyal yapılanma ortaya çıktığı gözlemlenmektedir. Bu ülkelere örnek olarak İran, Küba ve Libya gösterilebilir.
SONUÇ • Uluslararası yaptırımlar tarihsel süreçte gerek devletlerin gerekse uluslararası örgütlerin sıklıkla başvurdukları bir yöntem olmuştur. Uluslararası yaptırımlara kimi zaman uluslararası hukuka aykırı hareket eden bir ülkeyi bu fiilinden vazgeçirmek amacıyla başvurulsa da çoğu zaman bu uygulamalar büyük güçlerin ulusal çıkarlarını korumak adına kullandıkları bir araç haline dönüşmüşlerdir. Soğuk Savaş sonrası dönemde uluslararası yaptırımlara başvurulmadan çözülmeye çalışılan çok az uluslararası sorun olduğunu görmekteyiz. Özellikle ABD, müdahil olduğu hemen hemen bütün uluslararası sorunlarda yaptırımlara başvurmaktadır.
Yaptırımların uluslararası hukuk açısından meşruiyeti tartışmalıdır. Zira, yaptırımlar ilgili ülke halkına zarar verdiği ölçüde hukukiliğini kaybetmekte ve insan hakları göz önünde bulundurulduğunda hukukiliği tartışma konusu olmaktadır. • Kimi yaptırımlar her ne kadar BirleşmişMilletler kararlarına dayansa da bu durum dahi bu uygulamalara meşruiyet kazandırmamaktadır. BirleşmişMilletler’inalmış olduğu kararların çoğunlukla politik kararlar olduğu düşünülürse bu örgütün uluslararası hukuka uygun kararlar alıp alamadığı daha iyi anlaşılabilir. Uluslararası yaptırımlar uluslararası hukuka uyulması amacıyla baskı yapılması şeklinde ortaya çıksalar da, ironik bir şekilde, çoğu zaman kendileri hukuk dışı uygulamalar olmaktadır.
Uluslararası yaptırımlar kimi zaman olası bir savaşın önüne geçmekte ve ilgili sorunun çözülmesini sağlamaktadır. Fakat çoğunlukla yaptırıma maruz kalan ülke halkına savaşın yıkıcı etkilerine benzer zararlar vermekte ve bu nedenle yaptırımların savaştan farkı kalmamaktadır. Çağımızın “Örtülü Savaşı” olarak nitelendirilebilecek yaptırım uygulamalarının önüne geçmek ise kısa vadede mümkün görünmemektedir.
