Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen Prof. Karine Verschueren Centrum voor Schoolpsychologie KU Leuven

Overzicht • De ontwikkeling van kinderen • Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling • Opbouwen veilige gehechtheid • Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) • Competent omgaan met leeftijdgenoten • Rol van temperament • Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd • Huilen • Niet willen eten • Driftbuien

Ontwikkeling van kinderen • Ontwikkelingspsychologie: studie van de ontwikkeling van kinderen en individuele verschillen in die ontwikkeling • Veel kennis opgedaan • Niettemin: vele open vragen en moeilijk om individuele voorspellingen te maken

Ontwikkeling van kinderen • Redenen: • Elk kind heeft eigen biologische en erfelijke bagage. • Elk kind heeft eigen groeitempo. • Elk kind is onderhevig aan andere omgevingsinvloeden. Ontwikkeling vindt niet plaats in vacuüm.

Biologische make-up • individuele genetische kenmerken • andere biologische kenmerken • evolutionaire bagage • Onmiddellijke omgeving • gezin (ouders, siblings, …) • peers • school (leerkracht, …) Sociale en economische context Culturele context

Gevolg van unieke samenspel van invloeden • DE ontwikkeling bestaat niet • Elk kind ontwikkelt zich op zijn eigen manier • Ontwikkeling van kind totaal onvoorspelbaar ? Neen • Normatieve ontwikkelingsstappen • Druk tot stabiliteit in ontwikkelingspaden

Normatieve ontwikkelingsstappen • Voorspelbare stappen • Duidelijkst in begin van levensloop • Voorbeelden: • Alle baby’s : voorkeur voor menselijke stem • Einde 1ste jaar: gehechtheid aan voornaamste verzorger • Ingebakken in ons (soorteigen) genenpakket

Normatieve ontwikkelingsstappen • Ook in latere ontwikkeling: ontwikkelingsfasen met telkens andere centrale taken (zie verder) • Doch: enkel zeer brede leeftijdsgrenzen + veel (normale) variatie tussen kinderen

Stabiliteit in ontwikkelingspaden

Stabiliteit in ontwikkelingspaden • Voorspelbaarheid van individuele verschillen in ontwikkelingspaden vaak groot • Bv. vroege gehechtheidskwaliteit en latere kwaliteit van relaties • Bv. aanvaarding door klasgenoten doorheen lagere school • Bv. schoolse prestaties doorheen lagere school • Bv. zelfwaardering

Redenen voor stabiliteit in ontwikkelingspaden • Omgeving blijft vaak gelijkaardig + bouwt verwachtingen op over kind • Kind geeft mee vorm aan omgeving => consistentie • Door gedrag • Door waarneming • Genetische factoren • Schoolse ontwikkeling: opbouw curriculum  Belang van vroegtijdige interventies !

Conclusie Ontwikkeling = • Uniek proces • Toch (in zekere mate) voorspelbaar • Niet in termen van zekerheden • Maar wel in termen van kansen  Enkel algemene lijn schetsen (hoe verloopt normale ontwikkeling gemiddeld genomen), wetende dat afwijkingen (binnen bepaalde grenzen) heel gewoon zijn

Normale versus afwijkende ontwikkeling • Onderscheid moeilijk (tijdig) te maken • Psychosociaal vlak: subjectief gekleurd of er sprake is van probleem • Twee belangrijke criteria: • Aanpassing aan omgeving • Welbevinden of psychische gezondheid

Normale versus afwijkende ontwikkeling • Aanpassing aan omgeving Ontwikkeling is problematisch als kind voortdurend botst met omgeving, uit de pas loopt, in disharmonie leeft bv. geen rekening houden met anderen, met geldende waarden en normen • Welbevinden of psychische gezondheid Ontwikkeling is problematisch als kind zich niet goed voelt in vel, gebukt gaat onder problemen, zichzelf niet kan ontplooien bv. onzekerheid, onvermogen om met emoties om te gaan  Beide criteria zijn even belangrijk !

Sociaal-emotionele ontwikkeling:belangrijke ontwikkelingsstappen • Ontwikkeling van kinderen verloopt doorheen fasen • Elke fase: ontwikkelingstappen centraal • Goed nemen van die stappen => meer kans op succes bij volgende stappen

Sociaal-emotionele ontwikkeling:belangrijke ontwikkelingsstappen • Twee belangrijke principes: • Kinderen moeten door omgeving gestimuleerd worden om die ontwikkelingsstappen te zetten. • Kinderen moeten er aan toe zijn om bepaalde ontwikkelingsstappen te zetten. Niet forceren.

Sociaal-emotionele ontwikkeling:belangrijke ontwikkelingsstappen

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling • Wat houdt die ontwikkelingsstap in ? • Belang ? Wat als het kind er niet in slaagt om die ontwikkelingsstap succesvol te zetten ? • Rol van opvoeders ? Hoe kind begeleiden bij die ontwikkelingsstap ?

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling

Wat is gehechtheid ? • Gehechtheidsrelatie Relatief duurzame affectieve band tussen een kind en een specifieke andere persoon met wie het regelmatig omgaat • Hoe zie je of een kind gehecht is ? Criteria ? • Stellen van gehechtheidsgedrag • Weerzien van GF  vreugde • Ongewilde of onverklaarbare scheiding  angst en ontstemming • Permanent verlies  rouw

Oorsprong van gehechtheid ?Hoe komt het dat een kind zich hecht aan zijn verzorgers ? • Niet: • Voedsel geven • Belonen voor contact zoeken • Wel: • Neiging om zich te hechten aan verzorgers is ingebakken in genenpakket omwille van overlevingswaarde • Hoeveelheid contact: hoe meer contact en hoe exclusiever, des te groter de kans op hechting • Indien keuze  voorkeur voor diegene die best inspeelt op noden

Wanneer ontstaat eerste gehechtheid ? • Heel vroeg: 2de helft eerste levensjaar (7 à 8 maanden) • Voordien: reeds voorkeur voor vaste verzorger maar kan nog gemakkelijk worden vervangen • Wie is eerste gehechtheidsfiguur ? • Primaire verzorger. Meestal: biologische moeder • Geen noodzakelijkheid • Waarom ? Omdat die doorgaans meest met baby omgaat • Nadien: verbreding van gehechtheidsnetwerk

Opbouwen van veilige gehechtheid • Nagenoeg elke kind hecht zich aan één of een beperkt aantal opvoeders • Doch: die gehechtheidsrelaties zijn niet allemaal even goed • Veilige gehechtheid: • vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder • balans tussen “nabijheid zoeken” en “exploreren” in evenwicht

Opbouwen van veilige gehechtheid • Onveilige gehechtheid: • onvoldoende vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder • twee uitingsvormen: • overdreven vroege ‘zelfstandigheid’: geen troost zoeken bij opvoeder (= vermijdende gehechtheid) • overdreven vastklampen aan opvoeder, weinig exploreren (= ambivalente of afwerende gehechtheid) • (geen georganiseerd gedragspatroon = gedesorganiseerde gehechtheid)

Belang van veilige gehechtheid ? Gehechtheidskwaliteit Verwachtingen over eigen waardevolheid en effectiviteit (“zelfvertrouwen”) Verwachtingen over beschikbaarheid van anderen (“vertrouwen”) ==> Beïnvloedt latere aanpak van sociale situaties en taken, ook op school

Oorzaken van onveilige gehechtheid • Tekort aan sensitiviteit: verschillende vormen • nood aan troost en bescherming negeren of afwijzen => kind heeft geen ‘veilige thuishaven’ • nood aan exploratie ontkennen of tegenwerken => kind heeft geen ‘veilige basis’ van waaruit het de wereld kan verkennen • inconsistent sensitief => onzekerheid en onvoorspelbaarheid

Oorzaken van onveilige gehechtheid • Andere oorzaken van verstoorde gehechtheidsontwikkeling: • fysieke ontoegankelijkheid van opvoeder • instabiele opvoedingsarrangementen • angstaanjagende en schuldinducerende controletechnieken • omkering van de gehechtheidsrelatie

Hoe kind begeleiden bij die stap? • Sensitiviteit • signalen (verdriet, ongemak, angst) opmerken, juist interpreteren, en er adequaat op reageren • Voorspelbare, niet-bedreigende omgeving • zekerheid en duidelijkheid; ouders geen grote onbekenden met onvoorspelbaar gedrag • tussen ouders geen beangstigende scènes • Voldoende ruimte laten tot exploreren • kind kunnen loslaten, alleen kunnen laten, niet overstimuleren

Ontdekken van eigen “ik”(individuatie en autonomie) • Peuter begint te beseffen dat hij los staat van zijn moeder, een eigen ik heeft. Wil meer zelfstandig functioneren => plezier en machtsgevoel • Eén van duidelijkste uitingen: verzet of koppigheid (“koppigheidsfase”) => oefent onafhankelijkheid, experimenteert met gevoelens van macht, geniet van invloed op omgeving

Ontdekken van eigen “ik”(individuatie en autonomie) • Voor ouders: schok Meegaande baby => tegendraadse peuter • Versterkt door naar school gaan

Belang ? • Als zelfstandigheid en onafhankelijkheid niet tot ontplooiing (mogen) komen SCHAAMTE EN TWIJFEL kinderen die onzeker zijn, zich schamen om wat ze willen of doen, twijfelen aan hun capaciteit om de wereld te veroveren, zich terugtrekken

Hoe kind begeleiden bij die stap? • Toelaten en aanmoedigen van onafhankelijkheid Zoveel mogelijk inspelen op behoefte om zélf te kiezen en zélf te doen <--> “machtsuitoefening” • Steunen bij pogingen om moeilijke taak te volbrengen autonomie =/= alles alleen laten doen. Wel: initiatieven van kind om zelf activiteiten te ondernemen volgen en aanmoedigen

Hoe kind begeleiden bij die stap? • Regels en grenzen stellen Gedrag sturen door duidelijk en consequent grenzen aan te geven. Belangrijk: (kort) uitleggen wat er fout was en waarom <--> Te lage eisen, te weinig grenzen => eisend, lastig kind <--> Niet consequent en duidelijk zijn

Competent leren omgaan met leeftijdgenoen

Competent leren omgaan met leeftijdgenoten • Kleuter moet vaardigheden opbouwen om positieve sociale relaties met leeftijdgenoten aan te knopen en te behouden Sociale vaardigheden: • begrijpen van gedachten, intenties, emoties van anderen • inzien van gevolgen van eigen sociaal handelen • duidelijk communiceren en reageren op communicaties van anderen • emoties gepast uiten, negatieve emoties kunnen inhiberen • gesprekken kunnen aanknopen, kunnen vragen om mee te spelen, enz.

Belang ? • Als kind niet in staat is positieve sociale relaties te hebben met leeftijdgenoten ISOLEMENT EN ALLEEN STAAN Dreiging van vicieuze cirkel want heeft nog minder kans op oefenen van sociale vaardigheden

Hoe kind begeleiden bij die stap? • Directe invloed Omgang met andere kinderen stimuleren Hoe ? Voldoende mogelijkheden bieden voor contact met peers <--> omgang met andere kinderen tegenhouden

Hoe kind begeleiden bij die stap? • Indirecte invloed • Eigen omgang met kind • democratische of autoritatieve opvoedingsstijl bevordert sociale competentie • autoritaire of permissieve opvoedingsstijl verhoogt risico voor problemen in sociale relaties • Eigen omgang met anderen “modelling”

Rol van temperament Kinderen kunnen sterk van elkaar verschillen, zelfs van bij de geboorte  effect op opvoeders en aldus op hun eigen ontwikkeling « Temperamentskenmerken »

Rol van temperament Temperamentskenmerken (verschillende kaders): • Mate van beweeglijkheid • Regelmaat van het biologisch ritme • Mate waarin het kind zich aangetrokken voelt tot iets onbekends • Snelheid waarmee een kind went aan iets nieuws • Emotionele felheid waarmee een kind reageert • Humeur • Doorzettingsvermogen • Afleidbaarheid • Prikkelgevoeligheid

Rol van temperament « Moeilijk temperament  zware belasting voor ouders • Tact, begrip, geduld, tijd om aanpak te vinden die past bij kind • Onbegrip vanuit omgeving • Probleem minimaliseren • Schuld bij ouders leggen • Gevoel van onzekerheid en incompetentie  negatieve spiraal

Rol van temperament Hoe helpen ? • Klachten ernstig nemen zonder schuldigen te zoeken • Informatie geven (« Je hebt er als ouder geen schuld aan, maar je kan je kind wel helpen om toch goed te ontwikkelen ») • Ontwikkeling mee volgen als deskundige

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen