EVSEL ATIKLARIN YÖNETİMİ Doç.Dr . İbrahim DEMİR

1. EVSEL ATIKLARIN YÖNETİMİ Doç.Dr. İbrahim DEMİR

2. Katı atık : Üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeleri ve arıtma çamurunu,(iri katı atık, evsel katı atık, bu Yönetmelikte “katı atık” olarak anılmaktadır. (KAKY) Toplumun huzuru ile, çevrenin korunması bakımından düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeler ve arıtma çamurlarıdır.

3. Katı Atık (Çöp) Kaç Gruba Ayrılır? • Evsel Atık • Sokak Süprüntüleri • Tıbbi Atık • Tehlikeli Atık • İnşaat Artığı ve Moloz • Arıtma Çamurları

4. Katı Atıklar ne yapılır? • Geçici olarak depolanır • Katı atıkların fen ve san’at kaidelerine ve mühendislik esaslarına uygun bir şekilde toplanır • Taşınır • Geri kazanılır • Kompost yapılır • Yakılır, piroliz yapılır veya gazlaştırılır. • Düzenli depolanır(son durak kara toprak)

5. Atık Bertaraf YönetimininVerimi 1-En düşük Maliyetli Sistem 2-En az depolama yapılan Sistem 3-En fazla geri kazanılan Sistem Kabul edilebilir maliyette en fazla geri kazanımın ve en az depolamanın olduğu yönetim

7. Atık Bertarafı Atık Yönetim Planı yapılması esastır. Bu kapsamda ; 1-Atık oluşumu ve karakterizasyonu yapılmalı 2-Geleceğe dönük tahminler yapılmalı 3-Mevzuata uygun toplama ve bertaraf sistemi oluşturulmalı 3-Atığın nasıl bertaraf edileceğine karar verilmeli ve buna bağlı toplama sistemi oluşturulmalı 4-Fizibilite, proje ve ÇED hazırlanmalı

8. KATI ATIKLARIN TOPLANMASI • Katı atıkların geçici depolama yapıldıkları yerden bertaraf edilmek maksadıyla alınması ve götürülmesi işlemi katı atıkların toplanmasıdır. Toplama katı atık yönetiminin en zahmetli ve maliyetli unsurudur. Toplama taşıtları su veya kara taşıtı olabilir. Genelde atık toplanmasının tamamı kara yolu ile yapıldığı için burada anlatılanlar kara da toplama ile ilgilidir. • Toplama sistemi, atıkların kaynağında geçici depolanmasında uygulanan usule uygun olmalıdır.

9. Katı atık yönetiminin temel amaçları; • Atık oluşumunun önlenmesi, • Katı atığın hacim ve ağırlığının azaltılması, • Kaynakların geri kazanılması ile depolama maliyetlerinin azaltılması, • Gaz emisyonları ve sızıntı suları miktarının azaltılmasıdır.

10. Ülkemizde katı atıkların toplanması, taşınması ve bertaraflarına ilişkin yükümlülük, yetki ve sorumluluklar • 1580 Sayılı Belediye Kanunu, • 3030 Sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile belediyelere ve Büyükşehir belediyelerine verilmiştir. • 2464 Sayılı Belediye Gelirleri Kanununun Değişik 97nci Maddesi (ÇTV); Kirleten öder prensibiyle atık üreticilerinin atık yönetimi hizmetlerine katılımını sağlanmaktadır.

11. Atık Oluşumu Yerel Belediyelerin Sorumluluğunda Kaynağında atık işleme, ayırma, depolama ve işletme Toplama Aktarma ve Taşıma Atıkların işlenmesi, kompostlaştırma Büyük Şehir Belediyesinin Sorumluluğunda Biyogaz Düzenli Depolama

16. Atık toplama ve Taşıma Sistemi

17. Katı atığın toplanması ve taşınması işlemleri katı atık yönetim sisteminin ilk basamakları ve maliyeti en yüksek olan kısmıdır. Halk katı atıkla bu süreçte karşılaşmakta ve sistemin başarısını genellikle bu işlemlerin başarısı ile değerlendirmektedir. Toplama ve taşıma işlemi halk sağlığı ve yerleşimin görsel kirliliği içinde önemli bir unsurdur.

18. Katı atıkların toplanması üç şekilde yapılır 1-Borularla Atıkların Toplanması 2-Atık Kabını Boşaltarak Toplama, 3-Boş Kabı Dolusu İle Değiştirme 4. Ambalaj Atıklarının Ayrı Toplanması Atık Toplama Merkezleri Ayrı Toplama

19. Borularla Atıkların Toplanması Katı atıkların boru ile toplanmasında taşıyıcı olarak su veya hava kullanılır. Borularda Su İle Toplama • Çöp Öğütücüleri • Borularda su ile atık toplanmasında en yaygın uygulama çöp öğütücüleridir. Öğütücüler mutfak lavabolarına veya özel teknelere monte edilirler. Öğütücülerin kullanımı ile su tüketimi çoğalmakta ve atık su oluşumu ile kirlilik artmaktadır. Ayrıca geri kazanılabilir atıkların önemli bir kısmı değerlendirilemez hale gelmektedir. Bu nedenlerle çevre bakımından öğütücülerin kullanımı tavsiye edilmemektedir. • Garchey Sistemi • Borularda su ile katı atık toplamada uygulanan ikinci metod Garchey sistemidir. Bu sistemde atıklar mutfakta veya uygun başka bir yerde bulunan ve tabandaki çıkış ağzı kapalı bir teknede biriktirilmektedir. Teknede yeterli miktarda atık birikince tekne su ile doldurulmakta ve kapak açılarak atığın su ile birlikte gitmesi sağlanmaktadır. Borular atıkları belirli aralıklarla yapılan çukurlara getirmektedir. Çukurlarda biriken atıklar özel vidanjörlerle alınarak uzaklaştırılmaktadır. Bu usulde de su tüketimi artmakta ve atık su oluşumu ile kirlilikte artışlar olmaktadır.

20. Borularda Hava İle Toplama • Katı atıkların borularda hava ile taşınması vakumla veya basınçlı hava ile yapılmaktadır. Bu metotta atıklar özel olarak yapılan hava hattına özel ağızlardan atılmaktadır. Hatta atılan atıklar merkezi bir yere toplanmakta ve orada havadan ayrılmaktadır. Havadan ayrılan atıklar bertaraf yerine başka bir taşıma vasıtası ile taşınmaktadır. Bu sistemde enerji tüketimi fazladır ve hava kirliliği ile gürültü oluşmaktadır. • Garchey sistemi ve hava ile atık toplamada atılan atıkların belirli bir büyüklüğü geçmemesi gerekmektedir. Bu ise bazı işletme problemlerinin oluşmasına neden olmaktadır.

21. Atık Kabını Boşaltarak Toplama • Katı atıkların toplanmasında en yaygın kullanılan metod, dolu katı atık kaplarının toplama aracına boşaltılmasıdır. Toplama işlemi kara veya deniz yolu ile yapılabilir. • konteynerlerin toplama kabına boşaltılması şeklinde olmaktadır. Bu işlemin verimi atıkların geçici olarak biriktirildiği kaplar ile toplama araçlarının özellikleri ile doğrudan ilgilidir. Atık toplama kaplarının standart olması toplama araçları ile uyumu basitleştirmekte, kalite ve işletme kolaylığı sağlamaktadır. Bunlara bağlı olarakta toplama maliyetinin azalmasına yardımcı olmaktadır.

22. Atık kabını boşaltma sureti ile atık toplama işleminde kullanılan konteynerlar genellikle 110, 220, 400, 800 ve 1100 litreliktir. Bazı uygulamalarda 6 m3 e kadar boşaltma işlemi uygulanabilen konteynerlar vardır. Atık biriktirme kapları metal veya plastikten yapılabilir. Metal olarak en yaygın galvaniz saç kullanılmaktadır. Bazı uygulamalarda paslanmaz çelik malzeme de kullanılmaktadır. Plastikten 1100 lt ye kadar konteynerlar yapılabilmektedir. Plastik konteynerların en büyük mahsuru ısıya karşı dayanıksız olmasıdır. Buna mukabil kimyasal ve biyokimyasal reaksiyonlara daha dayanıklıdır. Yanma tehlikesi nedeni ile kül toplanan konteynerlerin plastik olmaması gereklidir. • Katı atıklar poşetlerle da toplanabilir. Atık toplamada kullanılacak poşetlerin standart ebat, özellik ve renkte olmaları zorunludur. • Ülkemizde katı atık toplam kapları ile ilgili standart yoktur. TSE standart çıkarma hazırlıklarını sürdürmektedir.

23. Boş Kabı Dolusu İle Değiştirme • Bu metot büyük hacimli atık toplama kaplarının kullanılması halinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Atık kapları doldukları zaman yanlarına boşları bırakılmakta ve dolu olan alınmak sureti ile toplanmaktadır. Atık oluşumunun çok olduğu yerlerde ve sitelerde bu tip kapların kullanılması daha uygundur. • Boşu ile değiştirilerek atık toplamada kullanılan konteynerlerin en küçüğü 5,5 m3 tür. Bu hacim 40 m3 e kadar çıkabilmektedir. Bu tip kapların sıkıştırmalı olanları da mevcuttur.

24. Atık Toplama Merkezleri • Kaynağında ayrı toplamada getirtme usulü atık toplama merkezleri ile gerçekleştirilmektedir. Bu usulde kaynağında ayrı toplanıp biriktirilen geri kazanılabilir atıklar, yerleşimin belirli yerlerine yapılan atık toplama merkezlerine getirilerek uygun kaplara konulmaktadır. Kap sayısı, büyüklüğü ve rengi ayrı toplanacak atıkların sayı, özellik ve miktarına bağlı olarak belirlenmektedir. Şekil 3 ve 4 de değişik atık toplama merkezlerine örnekler verilmiştir. Toplama merkezlerinin verimini arttırmak için bunların ulaşımı kolay, temiz ve giriş-çıkışı kolay olmalıdır.

25. Toplama • Yerel yönetimler, ambalaj ve ambalajlı ürün üreticileri ile işbirliği içerisinde ayrı toplamaya en kısa sürede başlamalıdırlar. Ayrı toplama sistemine sosyo-ekonomik yapısı yüksek bölgeler ile ticaret ve sanayi bölgelerinden başlanmalıdır. Ayrı toplama işlemi tercihan üç kapta yapılmalıdır. Bunlar kağıt-karton, ambalaj atıkları ve diğer atıklardır. Park-bahçe ve Pazar yeri atıklarıda ayrı olarak toplanmaya gayret edilmelidir.

26. Ayrı Toplama • Bu metotta vatandaşlar atıklarını belirlenen sayıda kapta ayrı olarak biriktirmektedir. Genel uygulamada atıklar üç kapta toplanmaktadır. Birinci kapta kağıt-karton atıkları, ikinci kapta diğer ambalaj atıkları ve üçüncü kapta diğer atıklar toplanmaktadır. Ayrı biriktirilen atıklar belirli peryotlarla toplanmaktadır. Toplama peryodu 1 veya 2 haftadır. • Kaynağında ayrı toplama yapılması halinde oluşacak atık miktarına ve atığın kaç kapta toplanacağına bağlı olarak konteyner özellikleri ve renkleri tespit edilmelidir. Bütün geri kazanılabilecek atıklar tek kapta ayrı toplanıyorsa bu kap kapaklı olmalıdır. Kağıt ve karton ayrı kapta toplanıyorsa sadece bu kapların kapaklı olması yeterlidir. Şekil 5 de ayrı toplama kaplarına örnekler verilmiştir. Kağıt-karton ve tektip atık biriktirilen kaplar sıkıştırmalı olabilir. • Hangi bölgeden ne zaman ayrı toplamanın yapılacağı vatandaşa daha önceden bildirilmelidir.

30. Katı Atık Toplama Araçları • Katı atık toplama araçları, atık depolama bakımından aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir; • Sıkıştırmasız araçlar • Sıkıştırmalı araçlar • -Mekanik sıkıştırmalı araçlar • -Hidrolik sıkıştırmalı araçlar • Araçlar yükleme şekline göre şu şekilde sınıflandırılabilir; • Arkadan yüklemeli araçlar • Önden yüklemeli araçlar • Yandan yüklemeli araçlar

31. Karışık toplanan atıkların toplanmasında genellikle sıkıştırmalı araçlar kullanılır. • Sıkıştırmasız araçlarla karışık atık toplanması yok denecek kadar azdır. Ancak motorlu araçların hareket edemediği sokaklarda ve küçük yerleşim yerlerinde kullanılabilir. • Günümüzde en yaygın kullanılan araç tipi hidrolik sıkıştırmalı araçlardır. Bunların işletmesi mekanik sıkıştırmalı araçlara göre daha kolaydır. Mekanik sıkıştırmalı araçların en büyük avantajı atıkları kısmen parçalamasıdır. • Kaynağında ayrı toplama için kullanılacak araçları üstten (yandan veya önden) yüklemeli olması tercih edilmelidir. Arkadan yüklemelide zorunluluk halinde olabilir. • TSE katı atık toplama araçları için de standart hazırlama çalışmalarını sürdürmektedir.

32. Toplama Optimizasyonu • Toplama sisteminin optimizasyonu değişik modeller uygulanmaktadır. Bunların içerisinde en yaygın olanı mikrogüzergah araştırmasıdır. Günümüzde GIS sistemi ile çalışan optimizasyon modelleri geliştirilmiştir. İstanbul’un bazı ilçelerinde uygulanan bir modelde toplama maliyetinde % 30 lar civarında bir azalmanın sağlanabileceği belirlenmiştir • (Armağan B., 2003) .

33. ATIKLARIN TAŞINMASI • Atıklar bertaraf tesisinin yerleşime uzaklığına bağlı olarak ya toplama araçları ile taşınmakta veya aktarma merkezlerinde (transfer istasyonu) taşıma araçlarına aktarılarak taşınmaktadır. Taşıma kara, demiryolu veya su yolu ile yapılabilir. Ülkemizde sadece İstanbul’daki adaların katı atıkları su yolu ile taşınmaktadır. Bu uygulamanın haricinde bütün atık taşıma işlemleri karayolu ile yapılmaktadır. Su yolu ile atık taşımanın en büyük uygulamaları Newyork ve Tokyo şehirlerinde yapılmaktadır. • Su ve demiryolu ile taşımada bir yükleme için birde boşaltma için aktarma merkezi gerekmektedir. Bu ise ek bir maliyet oluşturmaktadır.

34. Karayolları Trafik Yönetmeliği 128. maddesi: • Araçların Ölçü ve Ağırlıkları : • Madde 128 - Karayolunda trafiğe çıkarılacak araçlarda yüklü ve yüksüz olarak uyulacak boyutlar ve karayolu yapısına zarar vermeden güvenle seyredebilecek ağırlıklar şunlardır; • Araçların boyutları ve ağırlıkları • a- Azami genişlik 2.55 metre, • Frigorifik araçlarda yalnız • frigorifik yapı genişliği 2.60 m • b-Azami yükseklik 4.00 metre,

35. c- Azami uzunluklar -Otobüs dışındaki diğer motorlu araçlarda: 12.00 m. -Römorklarda : 12.00 m. -İki dingilli otobüslerde : 13.50 m. -İkiden çok dingilli otobüslerde:15.00 m. -Yarı römorklu araçlarda: 16.50 m. -Mafsallı (Körüklü) otobüslerde:18.75 m. -Römorklu otobüslerde : 18.75 m. -Römorklu araçlarda : 18.75 m. geçemez.

37. Aktarma Merkezleri • Katı atıkların toplama araçlarından taşınma araçlarına aktarıldığı merkezlere aktarma merkezleri denilmektedir. Şehirlerin aşırı büyümesi ve merkezi müşterek bertaraf tesislerinin yapılması sonucu katı atıkları taşıma mesafeleri uzamaktadır. Buna bağlı olarak toplama araçları ile toplama ve taşıma maliyeti artmaktadır. Bunun sonucu toplama araçları ile taşıma yapılmaması zorunluluk haline gelmektedir. Bu ise aktarma merkezlerini gerekli kılmaktadır. • Taşıma araçlarını belirlemede en önemli iki kriter vardır. Bunlar karayollarında yük taşıma limitleri ile doldurma ve boşaltmadaki sınırlamalardır. Aktarma merkezi tipi seçiminde büyük oranda taşıma aracının tipine bağlıdır.

38. Aktarma ve Taşıma • Taşıma araçlarının seçiminde mer’i olan yönetmeliklerdeki yük limitlerine kesinlikle riayet edilmelidir. Yüklemenin ve boşaltmanın kolay olması diğer önemli kriterdir. Küçük yerleşimler için hareketli doğrudan veya dolaylı boşaltmalı sistem en uygun sistemdir.

39. Aktarma Merkezi Tipleri • Aktarma merkezleri, yükleme şekline ve sıkıştırma olup olmamasına göre değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır. Aktarma merkezi şekli önemli ölçüde taşıma aracına ve sıkıştırmaya bağlıdır. I-Sıkıştırmasız Sistemler a-Doğrudan Yüklemeli Sıkıştırmasız Aktarma Merkezleri b-Dolaylı Yüklemeli Sıkıştırmasız Aktarma Merkezleri II-Sıkıştırmalı Sistemler a-Doğrudan Yüklemeli Sıkıştırmalı Aktarma Merkezleri b-Dolaylı Yüklemeli Sıkıştırmalı Aktarma Merkezleri C-Balyalama

40. Doğrudan Yüklemeli Sıkıştırmasız Aktarma Merkezleri • Doğrudan yüklemeli aktarma merkezlerinde toplama arabaları ile gelen atıklar doğrudan taşıma araçlarına boşaltılmaktadır. Taşıma araçlarının yük bölümleri sabit veya hareketli olabilir. Doğrudan yüklemeli aktarma merkezinin fayda ve mahzurları şunlardır; • Faydaları: • Hidrolik ekipmanın azlığından dolayı, işletme kesintisi nadiren görülür. • Atıkların yönetimini kolaylaştırır. • İnşa maliyeti daha ucuzdur. • Aktarma araçlarının kullanım düzeni kolaydır. • Sıkıştırmalı treylerden daha fazla yükleme yapılır. • Mahzurları: • Sıkıştırmalı istasyonlardan daha geniş treylere ihtiyaç vardır. • Ağır maddelerin direk treye atılması treye zarar verebilir. • Geri kazanım maddeleri için gerekli alanı azaltır. • Pik saatlerde direk boşaltma için uygun durma saatleri ve müsaitliği yeterli olmayabilir.

41. Doğrudan yüklemeli aktarma merkezlerinde hareketli kasalar daha yaygın kullanılır. Hareketli kasa olarak 11-45 m3 kapasitelerde çelik konteynırlar kullanılır. Çöple dolan konteynırlar, hareketli şasesi olan bir kamyona aktarılır. Dolu konteynırı alan kamyon aldığı konteynırın yerine boş konteynırı bırakır. Bu konteynırlar; genellikle sıkıştırmasız çalışarak yasal taşıma ağırlığını aşmadan taşıma yapar.Atıkların etrafa dağılmasını engellemek için metal kapak, ızgara veya kumaş örtü kullanılır. Bu sistem ilk yatırım maliyeti açısından ekonomiktir. Çöp hacmi arttıkça konteynır ilave etme imkanı vardır.

44. Dolaylı Yüklemeli Sıkıştırmasız Aktarma Merkezleri: • Dolaylı yüklemeli aktarma merkezlerinde atık, bir çukura veya bir platformun üstüne boşaltılır daha sonra atık yüklemede kullanılan ekipmanlarla treylere yüklenir. Burada da sabit veya hareketli kasalar kullanılabilir. Bu sistemin avantaj ve dezavantajları şunlardır; • Avantajları: • Güvenli ve etkili atık depolama alanı sağlanır. • Sıkıştırılmamış atık çukurda veya platform üzerinde buldozer tarafından ezilir. • Üsten yüklemeli treyler sıkıştırmalı treylerden daha ucuzdur. • Pik yüklemeler kolaylıkla idare edilebilir. • Aktarma araçlarının kullanım düzeni kolaydır. • Ekipman ve işletmenin basitliği istasyonun duraklamasını an aza indirir. • Geri kazanabilecek maddeler için izin verilebilir. • Dezavantajları: • Ekipman ve yapı için ilk yatırım maliyeti diğer alternatiflere göre yüksektir. • Çalışma alanı için ihtiyaç yüksektir. • Sıkıştırmalı istasyonlardan daha büyük treylere ihtiyaç vardır.

47. Dünyada Uygulma Geri kazanılabilir Atıklar genellikle yerel yönetimler tarafından toplanıyor. Bunun için iki metod var 1-Getirtme metodu (Geri kazanım Merkezleri) 2- Toplama Metodu

48. Önerilen Sistem Üç kapta ve konteynırlarda toplama önerilmektedir. Birinci konteynır:Kağıt-karton İkinci Konteynır: Diğer ambalaj atıkları Üçüncü Konteynır: Organik atıklar

49. Geri Kazanım Merkezleri Bu merkezlerde geri kazanılabilir atıklar için yeterli sayıda konteynırlar olacak. Kağıt-Karton *Floresan ampüller Ambalaj atıkları Motor yağı Elektronik eşya İnşaat atığı Hacimli atıklar Bahçe atıkları Pil-akü

50. Siteler uygun yerlere konteynırlarını koyacaklardır. • Apartmanlar bahçelerine veya apartman içine konteynırlarını koyacaklardır. • Ticaret merkezleri uygun alanlara yeterli sayıda konteynır konmalı • Özel sitelere ve iş yerlerine press konabilir.