Wstęp do językoznawstwa synchronicznego 3003-11A1WS Filologia polska, I rok * 2013/2014

1. Wstępdo językoznawstwa synchronicznego3003-11A1WSFilologia polska, I rok * 2013/2014 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje w pok. 1: środa 16.30-17.30 Strona przedmiotu — szukaj pod: www.mswidz.republika.pl/

2. Program • Przedmiot językoznawstwa. • Cechy definicyjne języka naturalnego.  • Struktura języka I: słownik i morfologia. • Struktura języka II: składnia.  • Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i informatyczna. • Komunikacja językowa. • Podstawy leksykologii. Leksykografia. • Słowniki – analiza zawartości, klasyfikacja. • Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii. • Typy badań lingwistycznych. • Kolokwium.

3. Temat 7 Podstawy leksykologii. Leksykografia.

4. Przypomnienie • Kompetencja językowa: znajomość słownika i gramatyki. • Słownik to zbiór pewnych jednostek (= haseł słownikowych); głównie – leksemów. • Leksem – zbiór form wyrazowych mających to samo odniesienie do rzeczywistości (= znaczenie). • Leksemy identyfikuje się i klasyfikuje na podstawie cech gramatycznych. • Utrwalona fizycznie postać słownika: leksykon.

5. Jednostki słownika Użytkownik identyfikuje i pamięta JS: • jako kształty • jako pakiety cech semantycznych • jako komplety cech gramatycznych JS to: • leksemy • pewne klasy wyrażeń

6. Leksykologia Leksykologia – dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem zasobu JS. Dla gramatyka: istotne własności gramatyczne (= morfologiczne i składniowe) JS. Dla leksykologa (i leksykografa): istotne własności semantyczne.

7. Typy JS Leksemy: KOT, CZEKAĆ, ON, WESOŁY, ALE, KRÓTKOWZROCZNOŚĆ, JAN, WCZORAJ, KTÓRY, PRZED, PIĘĆSET, OJEJ,... Wyrażenia: BAĆ SIĘ, PO OMACKU, KLUB PARLAMENTARNY, KOCIE ŁBY, ZOSTAĆ NA LODZIE, PIJANY JAK BELA, CIEMNO CHOĆ OKO WYKOL, BYLE JAK, CZARNA KAWA,...

8. Jednostki złożone Wyrażenia: • leksemy „nieciągłe” (BAĆ SIĘ, PO OMACKU, BYLE JAK) • idiomy (ZOSTAĆ NA LODZIE, PIJANY JAK BELA, CIEMNO CHOĆ OKO WYKOL) • kolokacje (KLUB PARLAMENTARNY, CZARNA KAWA)

9. Klasyfikacje JS Porządkowanie zbioru JS • według cech gramatycznych (klasy gramatyczne) • według cech semantycznych (pola semantyczne, semantyka składnikowa; synonimia, hiponimia, antonimia, konwersja; wieloznaczność) • według cech pozalingwistycznych (warianty stylistyczne, socjalne, terytorialne, chronologiczne, idiolektalne)

10. Semantyka Znaczenie a oznaczanie [Znaczenie – prymarnie: to, co wynika z danego wyrażenia (to, co wyrażenie mówi bezpośrednio). Semantyka zdaniowa] • JS ma pewną strukturę semantyczną. Jest to przedmiotem semantyki leksykalnej. Znaczenie JS – wtórne w stosunku do znaczenia wyrażeń: da się wywnioskować ze znaczenia wyrażenia. • oznaczanie (denotacja) – relacja między wyrażeniem a klasą obiektów rzeczywistych • referencja (odniesienie) – relacja między aktem mowy a konkretnym fragmentem rzeczywistości.

11. Semantyka leksykalna Semantyka leksykalna formułuje definicje JS – główny komponent słownika jako kompendium. PISAĆ • «kreślić na papierze lub innym materiale znaki graficzne (litery, cyfry itp.) ręcznie lub odbijać je za pomocą maszyny dla wyrażenia czegoś słowami»] • «tworzyć, układać co na piśmie, np. jakiś artykuł, jakieś dzieło literackie, naukowe; komponować» • «formułować, ujmować swoje myśli na piśmie, utrwalać je za pomocą pisma» • «donosić, komunikować coś na piśmie lub w druku» • zwykle w imiesł. przymiotnikowym biernym, przestarz. «malować we wzory, zdobić rysunkami, deseniami itp.»

12. Semantyka leksykalna Różne szkoły semantyki leksykalnej • Pola semantyczne: Jost Trier, Walter Porzig • Semantyka składnikowa: Manfred Bierwisch • Semantyka sensów elementarnych: Anna Wierzbicka, Andrzej Bogusławski, Igor Mielczuk • Tezaurus: zbiór tematyczny JS

13. Semantyka leksykalna Relacje semantyczne w zbiorze JS Synominia • mocna: równoznaczność JS1 i JS2 LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO UMRZEĆ – SKONAĆ DUŻY – WIELKI KARTOFLE – ZIEMNIAKI DOZORCA – CIEĆ .........

14. Semantyka leksykalna • słaba: bliskoznaczność JS1 i JS2 ZESTAW – KOLEKCJA – ZBIÓR BAĆ SIĘ – TRZĄŚĆ PORTKAMI – OBAWIAĆ SIĘ MĄDRY – ROZUMNY – ROZSĄDNY ......... Niemożliwe do zdefiniowania...

15. Semantyka leksykalna Hiponimia (inkluzja) WRÓBEL – PTAK MATKA – KOBIETA – CZŁOWIEK POWIEDZIEĆ – ZAKOMUNIKOWAĆ OGROMNY – DUŻY ZIMA – PORA ROKU – OKRES ..................... Kohiponimia

16. Semantyka leksykalna Konwersja OJCIEC – SYN OŻENIĆ SIĘ (Z) – WYJŚĆ (ZA) WYŻSZY – NIŻSZY ....................

17. Semantyka leksykalna Antonimia PRAWDA – FAŁSZ KRÓTKI – DŁUGI TAKI SAM (JAK) – RÓŻNY (OD) OŻENIĆ SIĘ – ROZWIEŚĆ SIĘ WESOŁY – SMUTNY .....................

18. Semantyka leksykalna Wieloznaczność DOM: ‘budynek’, ‘mieszkanie’, ‘rodzina’, ‘gospodarstwo’, ‘ród’ PISAĆ: ‘utrwalać znaki na papierze’, ‘tworzyć’, ‘komunikować na piśmie’, ‘malować (ikony)’ PŁYWAK: ..... O: ..... SZARY: .....

19. Semantyka leksykalna Relacje niesemantyczne stylistyczne: UMRZEĆ – ODEJŚĆ – ZEJŚĆ – WYKITOWAĆ – ZGASNĄĆ socjalne: WIĘZIENIE – PIERDEL – ZAKŁAD KARNY terytorialne: KARTOFLE – GRULE – PYRY – ZIEMNIAKI chronologiczne: SAMOCHÓD – AUTOMOBIL idiolektalne:

20. Leksykografia Leksykologia – podstawa leksykografii Leksykografia: (a) teoria słowników (= nauka), (b) inżynieria budowy słowników (= rzemiosło), (c) wydawanie słowników (= przemysł)

21. Leksykografia Literatura • Grochowski M., Zarys leksykologii i leksykografii, Toruń 1982. • Bańko M., Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, Warszawa 2001. • Żmigrodzki P., Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003.

22. Słownik Słownik: kolekcja artykułów hasłowych podana w jakimś porządku (niekoniecznie alfabetycznym). Słowniki różnią się: • koncepcją artykułu hasłowego („Co jest hasłem?”) • ogólną zawartością artykułu hasłowego („Co mówi artykuł hasłowy?”) • liczbą i doborem artykułów hasłowych – siatką haseł („Ile i jakie?”) • adresatem („Dla kogo?”) • celem („Po co?”).

23. Słownik Nie są słownikami w sensie lingwistycznym • spisy słów dla krzyżówkowiczów • „słowniczki” do spell checkerów • słowniki encyklopedyczne • słowniki terminów zawodowych • encyklopedie Słownik w sensie lingwistycznym: taki, że artykuł hasłowy odpowiada jakiejś jednostce języka.

24. Słownik Leksykografia jednojęzyczna i dwu-(wielo-)języczna (1L//2L-lexicography). Podstawa: wielki jednojęzyczny słownik ogólny. Słowniki pochodne: - średni//mały słownik ogólny - słowniki specjalne: • ortoepiczny, • wyrazów obcych, • ortograficzny, • frazeologiczny, • synonimów, • ................ - słowniki dwu- i wielojęzyczne

25. Parametry słownikowe • hasło • artykuł hasłowy • nazwa hasła • głowa hasła • kwalifikator • informacja fleksyjna • informacja składniowa • znaczenie // podznaczenie • definicja • ilustracja empiryczna • idiomatyka

26. KSJP

27. KSJP Nazwa hasła Hasło: PŁYWAK

28. Głowa hasła KSJP

29. Informacja fleksyjna KSJP

30. KSJP Definicje Znaczenia Podznaczenia

31. KSJP Ilustracja empiryczna Kwalifikatory

32. Informacja składniowa ISJP

33. Idiomatyka SJP Dor.

34. CIDE CIDE (1995)

35. Warsztat współczesnego leksykografa • korpus zrównoważony • narzędzia przeszukiwania • komercyjne oprogramowanie leksykograficzne (baza danych, narzędzie sporządzania konkordancji, edytor haseł) • konwerter bazy danych na podstawę tekstową wydruku (SGML) • oprogramowanie automatycznej korekty

36. Korpusy British National Corpus Collins COBUILD: Corpus Concordance Sampler Český Národní Korpus Korpus IPIPAN NKJP Korpus PWN Narzędzia wyszukiwania

37. COBUILD 1987

38. COBUILD

39. Korpus PWN Dostęp: • korpus.pwn (wersja demonstracyjna) • Korpus Języka Polskiego PWN, płyta CD, Warszawa 2003 (7 mln: PWN + „Rzeczpospolita”) • Pełny korpus sieciowy (oferta komercyjna)

40. Korpus PWN

41. Perspektywy leksykografii Leksykografia w Polsce UE – perspektywy obiecujące!!! Jest rynek pracy dla polonistów...

42. Podsumowanie • Leksykologia: opis JS. • JS: proste (leksemy) i złożone (leksemy „nieciągłe”, idiomy, kolokacje). • Różne typologie JS. • Semantyka leksykalna. Różne szkoły. Relacje semantyczne: synonimia – bliskoznaczność – antonimia - konwersja. • Leksykografia: nauka – rzemiosło – komercja. • Tworzenie wielkiego słownika ogólnego: budowa korpusu – narzędzia przetwarzania korpusu – konwerter „baza danych => tekst”). • Leksykografia – ważny rynek pracy dla humanistów, informatyków i wydawców.