Predmetni nastavnik: Prof. Dr. Sc. Mirsad Kulović , diplg.

1. InteranacionalniUniverzitetTravnik, SaobraćajnifakultetInternational University of Travnik, Faculty of TrafficPLANIRANJE SAOBRAĆAJA I SAOBRAĆAJNICA Predmetni nastavnik: Prof. Dr. Sc. Mirsad Kulović, dipl.ing. Viši asistent: Mr.Sc.Azra Moštro, dipl.ing. Travnik, oktobar 2011.

2. II PREDAVANJE PLAN I PLANIRANJE

3. U okviru poglavlja Plan i planiranje razmatraćemo sljedeće cjeline: • Značaj saobraćaja • Prostorno planiranje

4. ZNAČAJ SAOBRAĆAJA U KORELACIJI SA PROSTORNIM PLANIRANJEM ‘’Saobraćaj, kao izuzetno kompleksna djelatnost, ima veliki uticaj na sve oblasti života i na svaku aktivnost. Odluke koje se donose na bilo kojem nivou, a vezane su za saobraćaj, mogu imati dalekosežne posljedice na društvo u cjelini. ‘’

5. Inžinjeri, organizatori i planeri saobraćaja obavljaju posao analize, organizacije i planiranja tako što: • definišu problem • prikupljaju i analiziraju podatke i • vrednuju različita alternativna rješenja

6. Zadatak inžinjera i planera saobraćaja je takođe istraživanje mogućnosti fizičke implementacije projekta koji će zadovoljiti postavljeni cilj uz najmanje troškove i koji će biti konzistentan sa ostalim unaprijed usvojenim kriterijima.

7. U svakodnevnom životu čovjek je učesnik u saobraćaju ili korisnik transportnih usluga ili je istovremeno i jedno i drugo. • Transport ljudi ili stvari, odnosno njihovo premještanje sa jednog mjesta na drugo predstavlja specifičan proces– transportni proces.

8. Transport ima svoju specifičnu tehnologiju odvijanja pa u zavisnosti od onoga što se transportuje i na koji način se transportuje, ovaj proces se realizuje kao prenos, prevoz, protok itd. • Ovaj proces može biti i specifičan dio procesa proizvodnje. U tom slučaju radi se o ‘’transportnoj proizvodnji’’ čiji rezultat nije novi proizvod, nego nova vrijednost koja se dobija na mjestu odredišta.

9. Transportni proces se u osnovi sastoji od tri elementa: • Utovar, ukrcavanje ili prihvatanje ljudi i stvari koje se transportuju; b. Prevoz, prijenos ili premještanje ljudi ili stvari c. Istovar, iskrcavanje ili napuštanje transportnog sredstva od strane ljudi ili stvari.

10. Pojmovi Saobraćaj i Transport se često koriste pod istim značenjem, i to najčešće u praksi, pa čak i u profesionalnim krugovima, ali, u suštini nemaju isto značenje. • Tako da ćemo u nastavku dati razgraničenje ta dva pojma.

11. TRANSPORT • Pod pojmom transport podrazumjeva se uslužna djelatnost u okviru koje se određenom transportnom tehnologijom prenosi roba, putnici, informacije ili energija između dvije tačke u prostoru u određenom vremenskom intervalu.

12. SAOBRAĆAJ • Saobraćaj predstavlja kretanje vozila, ljudi ili informacija na određenoj lokaciji, širem prostoru ili mediju, tako da, na primjer, govoriti o saobraćaju na raskrsnici, na dijelu puta, cijelom putu, na cijeloj saobraćajnoj mreži, na web stranici interneta itd. • Saobraćaj je, u suštini, neželjena posljedica transporta.

13. S obzirom na navedene razlike između pojmova saobraćaj i transport, proizašle su i različite definicije saobraćajnog i transportnog inžinjerstva.

14. TRANSPORTNO INŽINJERSTVO • Transportno inžinjerstvo podrazumjeva primjenu tehnologije i naučnih principa u planiranju, funkcionalnom projektovanju, organizaciji i operativnom upravljanju sredstvima i objektima u bilo kojoj grani transporta, u cilju bezbjednog, brzog, komfornog, pogodnog, ekonomičnog i sa okolinom kompatibilnog kretanja ljudi i stvari.

15. SAOBRAĆAJNO INŽINJERSTVO • Saobraćajno inžinjerstvo je faza transportnog inžinjerstva koja se bavi planiranjem, geometrijskim projektovanjem i operativnim funkcionisanjem puteva i ulica, njihovih mreža, terminala, okolnog prostora i međusobnim odnosom sa drugim granama transporta.

16. Četiri su glavne funkcionalne oblasti saobraćajnog inžinjerstva: • Saobraćajna organizacija • Projektovanje • Planiranje i • Saobraćajno-inžinjersko istraživanje

17. SAOBRAĆAJNA ORGANIZACIJA • Saobraćajna organizacija je nauka analiziranja, pregleda i primjene sistema podataka o saobraćaju, uključujući podatke o saobraćajnim nezgodama, praćenje promjena intenziteta saobraćaja i ostalih informacija o ponavljajućim i neponavljajućim događajima potrebnim za planiranje saobraćaja.

18. PROJEKTOVANJE SAOBRAĆAJA • Projektovanje saobraćaja je projektovanje uređaja za kontrolu i regulisanje saobraćaja i putnih elemenata kao što su krivine, poprečni presjeci, dužine preglednosti i kanalisanje saobraćaja.

19. PLANIRANJE SAOBRAĆAJA • Planiranje saobraćaja je određivanje karakteristika putovanja ljudi i stvari na osnovu inžinjerskih analiza saobraćajnih i demografskih karakteristika postojećeg stanja, budućih i potencijalnih planova namjene prostora. • Definisanje ovih karakteristika pomaže u narednoj fazi planiranja saobraćaja koja se odnosi na formulaciju prijedloga budućeg saobraćajnog sistema i mreže puteva.

20. SAOBRAĆAJNO-INŽINJERSKO ISTRAŽIVANJE Saobraćajno-inžinjersko istraživanje je istraživanje teoretskih i primjenjenih aspekata u svim oblastima saobraćajnog inženjerstva u cilju razvoja znanja, interpretacije i primjene. Istraživačke oblasti obuhvataju hipotetičko testiranje, razvoj saobraćajnih hardware-a, teoretske formulacije i metode analize, sinteze i ocjene postojećih fenomena i znanja.

21. PROSTORNO PLANIRANJE • Urbanistički plan bavi se unutrašnjimprostornimuređenjemnaseljaigradova, a načinomimetodomkojiovise o vrstiurbanističkogplana, tj. dali je riječ o generalnomurbanističkomplanuilidetaljnomurbanističkomplanu.

22. Prostorni plan bavi se prostornimuređenjemukupnogprostora, tj. teritorija. Tajteritorij može sadržavati, a najčešćeisadržava, naseljaigradove, alipromatranekao tačkebezdimenzijailiovisno o mjerilu u ciljevimaplana, kaopovršine, alisamoukupne, s dimenzijamaioblicima, bezulaženja u njihovuunutrašnjustrukturu. • Međutim, prostorni se plan može bavitiiteritorijemnakojemuopšte nemanaselja.

23. Najkraćamogućadefinicijaprostornogplaniranjabila bi: • optimalnirasporedljudi, dobaraidjelatnostinateritorijuradinjegoveoptimalneupotrebe.

24. Prostorno se planiranjerazviloizurbanizmakadsuurbanisti, početkom 20. stoljeća, uvidjelida je nemogućeraditigeneralniurbanistički plan iolevećihgradova a da se ne uzmu u razmatranjeproblemiokoline grada, tj. regijekojagaokružuje.

25. Na prvi bi se pogledreklo: korisnikprostornogplana je društvo. Ali, društvonijehomogeno, sastoji se odveomamnogodijelovarazličitihveličina, odpojedinaca do cjeline. • Svidijeloviimajusvojeinterese, kako u svemutakoi u korištenjuprostora, irazličitonanjegagledaju. Uloga je državedauskladisveinteresepremanjihovojtežini u odnosupremajavnominteresu.

26. Prema tome, korisnicimasvakogplanauređenjaprostora, prostornogkaoiurbanističkog, moraju se smatrati: • pojedinačnikorisnicizemljišta; • čitavisektoridjelatnostipredstavljenistručnimiznanstvenimudruženjima; • cijeladruštvenazajednica.

27. Planovi za uređenje prostora mogu se ovako svrstati: 1. Prostorni planovi a) Državniprostorni plan b) Regionalniprostorni plan c) Lokalni ili mikroregionalni prostorni plan - Prostorni plan urbane regije - Prostorni plan općine d) Prostorni plan za područje posebnih obilježja 2. Urbanistički planovi a) Generalniurbanistički plan b) Detaljniurbanistički plan c) Urbanističkiprojekt

28. Planoveprostornoguređenja, prematrajanjuplanskihprojekcija, može se svrstati u dvijeskupine: • dugoročnoi • kratkoročne. • No kako je većrečeno, dugoročnost se odnosisamonaplanskuprojekcijuutemeljenunadugoročnompredviđanju. To je obično 20-25 godinaunaprijed, ali se nikako ne smijeshvatitida se oniiradeteksvakih 20-25 godina.

29. Oni se morajupodvrgavatinovelacijamairevizijamaotprilikesvakepetegodine. To je potrebnozbogvremenskihdeformacijakojima se ne smijedopustitiprevelikukumulaciju. • Ne govoreći o mogućimgreškamaplanera, tijekomvremenamijenjaju se iokolnostirazvitka.

30. Shemasastavaekipezaizraduprostornihplanovabila bi otprilikesljedeća A) Glavni prostorni planer (urbanist) B) Specijaliziranisuradnici-prostorniplaneri 1) geograf 2) ekonomist 3) prometni planer 4) pejzažniarhitekt 5) neki drugi, prema potrebi C) Vanjskekonzultacije 1) sociolog 2) etnolog, historičar, historičarumjetnosti, arheolog 3) građevinar (razni profili prema potrebi) 4) pravnikzemljišnogfonda 5) geometar 6) pedolog 7) agronom, šumar 8) biolog, biohemičar, hemičar i dr.

31. PROSTOR Pod pojmom prostor podrazumjevamo realni okvir življenja. Prostor može biti PRIRODNI i STVORENI (izgrađeni), a prema klasičnoj definiciji (Euklid) on je određen sa tri dimenzije: • ŠIRINA • VISINA • DUŽINA

32. PROSTOR • U definisanju realnog prostora kao okvira življenja susrećemo se sa: • PRIRODNIM KARAKTERISTIKAMA prostora (zemljište, klima, morfologija i sl.) • EKONOMSKIM (nivo proizvodnje, zaposlenost) • SOCIJALNIM (karakteristike stanovništva) • TEHNIČKIM (infrastrukturni i supstrukturni sistemi)

33. PROSTOR • Ovo ukazuje da je prostor složeni dinamički sistem sastavljen iz niza elemenata međusobno povezanih (uslovljenih), gdje vlada niz zakonitosti i gdje se odvijaju procesi koji često imaju globalni značaj.

34. PROSTOR • Nova shvatanja prostora razlikuju razne kategorije prostora, kao npr. ekonomski prostor, socijalni (društveni) prostor, fizički prostor, urbani , ekološki itd, odnosno matematički rečeno prostor je ustvari ‘’n’’ dimenzionalan. • Varijabla prostora koja danas ima posebno značenje jeste vrijeme, pa se često govori o prostorno-vremenskim distancama (udaljenostima), odnosno vrši se mjerenje prostora vremenom ili vremena prostorom.

35. PROSTOR • Iz kojeg razloga se korištenje (namjena) i organizacija korištenja prostora sagledava u okviru prostornih planova? • Razlog je taj što prostor predstavlja apsolutno ograničen resurs!

36. RAZVOJNI PROCESI I PROSTOR • U razvojnim procesima prostor se javlja sa dvosmjernim dejstvima i to kao nezamjenjivi faktor društveno-ekonomskog razvoja i kao objekat razvojnih procesa, prihvatajući razvojne sisteme i međusobno ih usklađujući. • Iz tog razloga se prostor ne može izolovano tretirati od razvojnih procesa, kao što se najveći dio ovih procesa ne može realizovati bez dejstva prostora, jer se radi o nerazdvojivoj sprezi.

37. RAZVOJNI PROCESI I PROSTOR • Svaki razvojni proces pokazuje izvjesnu neravnomjernost u kretanju a koje se očituju kao faze uspona (širenja) ili faze padova (kontrakcije) što daje za posljedicu da se susrećemo sa određenim pragovima razvoja. • U prostornoj organizaciji pragovi razvoja javljaju se usljed nedostatka prostora za širenje grada ili usljed izrazitog zaostajanja u razvoju pojedinih funkcija (saobraćaj, vodosnadbjevanje i sl.) bilo na nivou grada, države ili regije.

38. RAZVOJNI PROCESI I PROSTOR • Čovjek i prostor od prahistorije do danas imaju uzajamni odnos i utiču jedni na druge. • Nova ljudska, naizgled neograničena, sposobnost da preoblikuje prirodnu okolinu, kao i ekspanzija objekata svih vrsta, povećana proizvodnja materijalnih dobara i ideja, te smanjenje troškova za njihovu proizvodnju, vode do radikalnih društvenih i prostornih promjena.

39. RAZVOJNI PROCESI I PROSTOR • Bilo koji zadatak u prostoru u ranijim stoljećima teško je porediti sa onim što radimo danas. Plavimo cijele doline, rijeke puštamo u kanale, ukljanjamo brijegove, a sa materijalom nasipamo doline, urezujemo duboke usjeke i nasipamo visoke nasipe. • Savremena predstava o gradu se znatno mijenja u odnosu na njegovu klasičnu sliku i sve se više veže za nove saobraćajne i nove vizuelne i strukturne elemente.

40. RAZVOJNI PROCESI I PROSTOR • Najznačajniji elementi novih urbanih ambijenata su objekti raznih volumena i izgleda komunikacijske, transportne i energetske infrastrukture (putevi, autoputevi, željeznice, dalekovodi i sl. koji su novi monumenti vidljivih i nevidljivih napajajućih mreža širih prostornih cjelina (regiona) i ujedno simboli organizovane društvene mreže i njenog napretka.

41. Saobraćajnice nisu više samo povezujući elementi nego postaju naš svakodnevni boravišni, radni i rekreacioni prostor u kojem provodimo veliki dio svog vremena. S razvojem transportnih tehnologija svih vrsta oblikuje se koncept velikih metropolitskih regija, koncept ‘’difuznog naseljavanja’’, odnosno redistribucije urbanih sadržaja u širi regionalni prostor.

42. Nova prostorna organizacija predstavlja novi otvoreni urbani sistem temeljen na dobroj saobraćajnoj dostupnosti, kompleksnoj funkcionalnoj strukturi i multimodularnim koridorima.

43. Planiranje je proces čiji je rezultat plan. Razni autori daju razne definicije pojma planiranja: • neki uzimaju kao osnovnu karakteristiku planiranja proces odlučivanja o akcijama koje treba poduzeti u budućnosti • za druge je to intencija da se kod odlučivanja o budućnosti u što većoj mjeri koristi znanje odnosno razum • dok treći smatraju da je bitna orijentacija na prosuđivanje općedruštvenih interesa.

44. Sljedeće definicije daju stavove nekih autora • Planiranje je proces odlučivanja o odgovarajućoj budućnosti kroz vršenje niza izbora • Planiranje je proces putem kojeg planer izabira određeni pravac akcija (skup sredstava) da bi postigao postavljene ciljeve. • Planiranje je proces pripremanja skupa odluka o akcijama u budućnosti koji je usmjeren na postizanje ciljeva preferiranim sredstvima.

45. Ako bi sažeto dali jednu definiciju, onda se može reći da je planiranje racionalno organizovan, ka budućnosti usmjeren sistem djelovanja.

46. S obzirom da je planiranje proces čiji je rezultat plan a obuhvatajući sve karakteristike procesa planiranja, može se, znači, doći i do definicije proizvoda koji je rezultat planiranja a to je plan. Plan se može definisati kao složen dinamički sistem koji je dat u obliku kontrolirajuće strukture događanja (akcija), čija je funkcija da u svome okruženju koji je dugi dinamični sistem, izazove takve organizacione promjene koje se prema vrijednosnim opredjeljenima u datom vremenu smatraju pogrešnom.

47. Ova definicija ukazuje da plan nije samo konačna slika (kako je uvriježeno shvatanje u praksi) budućeg stanja, koja predstavlja konačni cilj, već je ona i tok akcija (sistem događanja) koji vode do realizacije konačne slike.

48. Suština planiranja se svodi na niz izbora, strukturu događanja i tok akcija, što neki autori definišu kao skup postupaka Prema teoriji planiranja koja suštinu procesa planiranja vidi u biranju, to biranje se javlja na tri osnovna nivoa, koji čine: 1. formulisanje vrijednosti 2. identifikaciju sredstava 3. efektuaciju (sprovođenje ili primjena)

49. Planiranje je složeni proces koji se sastoji iz dijelova koji su usko povezani i koji mogu osigurati pozitivan rezultat jedino ukoliko su svi ti dijelovi i postupci u sinergiji i ukoliko su uključeni stručni ljudi u cjelokupan proces.