Deo prvi TEORIJSKO-METODOLOŠKE OSNOVE IZUČAVANJA NACIONALNE EKONOMIJE

1. Deo prviTEORIJSKO-METODOLOŠKE OSNOVE IZUČAVANJA NACIONALNE EKONOMIJE

2. MAKROEKONOMSKI PRISTUP IZUČAVANJU NACIONALNE EKONOMIJE

3. EKONOMIJA KAO DRUŠTVENA NAUKA • Današnjinazivekonomskenaukekoji se saengleskog „economics” u srpskomjezikuprevodiikaoekonomijailikaoekonomika, potičeodgrčkereči „oikonomikos“. Ova reč je složenicakojapovezujereči „nomos“-običaj, (zakon) i „oikos“ – kuća (domaćinstvo) iizvornoznači: zakonupravljanjadomaćinstvom.

4. Ekonomija se, kao nauka, pojavljuje u delima brojnih teoretičara: • Ksenofon • Aristotel • Adam Smit • Karl Marks • Alfred Maršal • Džon Majnard Kejns

5. S obzirom da je ekonomija nauka koja proučava ljudsko ponašanje, kao odnos između ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativnu upotrebu, ona je, pre svega, nauka o racionalnom ekonomskom izboru. • Resursi su veoma bitna kategorija u ekonomiji i oni predstavljaju sve raspoložive, kako materijalne tako i nematerijalne izvore stvaranja materijalnog bogatstva i ekonomskog blagostanja.

6. Usklađivanje ograničenih resursa sa neograničenim potrebama

7. Zadatak ekonomije kao nauke jeste da otkrije objektivne ekonomske zakonitosti koje vladaju proizvodnjom, raspodelom, razmenom i potrošnjom, što znači da je ekonomija društvena nauka. • Ekonomija kao naučna disciplina može se posmatrati kao pozitivna i normativna ekonomija.

8. Pozitivna ekonomija proučava ciljeve i naučno objašnjenje kako ekonomija funkcioniše i njen cilj je da prouči kako društvo donosi odluke o proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji dobara i usluga. • Normativna ekonomija nudi preporuke u funkcionisanju ekonomije zasnovane na ličnom proračunu mišljenja.

9. POJAM MAKROEKONOMIJE I MIKROEKONOMIJE • Poznati norveški ekonomista Kangar Friš, prvi dobitnik Nobelove nagrade (1969), za svoje rezultate u oblasti ekonomskih nauka, u svojim radovima prvi upotrebljava termine „micro-dinamics” i „macro-dinamics” i njima obeležava sadržaje za koje se kasnije uglavnom koriste nazivi mikroekonomija i makroekonomija.

10. Makroekonomija potiče od grčkih reči „macros” - veliki i „oikonomia” - privreda, što znači da proučava agregatne (ukupne) ekonomske veličine. • U davanju odgovora na brojna pitanja makroekonomija objašnjava ekonomsku stvarnost procesom simplifikacije, što znači da zanemaruje pojedinačne razlike između privrednih subjekata, već uzima samo njihove zajedničke performanse.

11. Prema Džefriju Saksu makroekonomska analiza se sastoji iz tri etape: • U prvoj etapi makroekonomske analize postavlja se opšti teorijski okvir za najznačajnija makroekonomska pitanja kako bi se razumeo proces donošenja odluka pojedinačnih preduzeća ili domaćinstava;

12. U drugoj etapi, posredstvom agregiranja, vrši se sagledavanje pojedinačnih odluka individualnih domaćinstava i preduzeća i kroz tu prizmu se sagledavaju opšte ekonomske tendencije i ukupno ponašanje nacionalne ekonomije. • U trećoj etapi se objašnjavaju tekuća ili predviđaju buduća kretanja čime se dobija odgovor da li je postavljeni teorijski okvir realan i da li ima smisla.

13. Mikroekonomija potiče od grčkih reči „mikros” - mali i „oikonomia” - privreda, što u prevodu znači izučavanje pojedinačnih ekonomskih pojava, veličina i odnosa. • Mikroekonomija proučava privredne subjekte (domaćinstva i preduzeća) sa stanovišta troškova proizvodnje, formiranja i raspodele dobiti, formiranja cena, proizvodnje i distribucije roba i usluga, pojedinačnih tržišta, individualne štednje, životnog standarda i lične potrošnje.

14. NACIONALNA EKONOMIJA KAO PRIMENJENA MAKROEKONOMSKA DISCIPLINA • Nacionalnaekonomija, kao ekonomska disciplina,bavi seizučavanjem tri značajnapodručja. To su: • privrednirastirazvoj, • strukturaprivrede(nacionalne ekonomije) i • sistemfunkcionisanja (privrednisistem). • Nacionalnaekonomijaje makroekonomskadisciplina kojaimazaciljdanaglasida se ekonomija posmatra kaocelina u zbirnoiskazanimagregiranimpokazateljimakoji je određuju.

15. Ukazivanje da je Nacionalnaekonomijaprimenjenanaučnadisciplinaznačida je njenpredmetposmatranjaekonomska stvarnostodređenezemlje, odnosnonjenaekonomija kaocelina, nakojoj se proveravajuvažećateorijskasaznanjaizakonitostirazvoja.

16. SISTEMSKI PRISTUP IZUČAVANJU NACIONALNE EKONOMIJE • Četiriosnovnekarakteristikenacionalneekonomijekaovelikogekonomskogsistemasu : • dinamičnost, • složenost, • stohastičnost (neizvesnost) i • hijerarhijskoustrojstvo.

17. Dinamičnostkaojednaodosnovnihkarakteristikanacionalneekonomijepodrazumevastalnokretanjeirazvojodređenihdelovanacionalneekonomije (podsistemaiaktivnihelemenata), odnosnoaktivnoponašanjeusmerenopremaodređenomcilju. • Nacionalnaekonomijaje najsloženijipodsistemdruštvenogsistema zato što ima najveći broj sastavnih delova (podsistema) i najveći broj aktivnih elemenata (privrednih subjekata).

18. Stohastičnostilineizvesnostmožemovezatizačinjenicudadinamičkisistemiostvarujustalnepromene. Stohastičnostnacionalneekonomije se povećavauticajemizokruženja. To okruženjemožebitidvojako: • internoi • eksterno

19. Hijerarhijskoustrojstvokaokarakteristikapodrazumevastalanizborprioritetatokomfunkcionisanja, kao i postojanjevišenivoaivišeciljeva u nacionalnojekonomijikaovelikomekonomskomsistemu.

20. AGREGATNE EKONOMSKE VELIČINE ZNAČAJNE ZA IZUČAVANJE NACIONALNE EKONOMIJE

21. OPŠTE KARAKTERISTIKE SISTEMA NACIONALNIH RAČUNA • Sistem nacionalnih računa je makroekonomski sistem prezentacije podataka koji pružaju uvid u celokupnu ekonomiju, kao i podataka o svakom od institucionalnih sektora pojedinačno. • U praksi se najčešće koriste tzv. SNA93 i ESA95 sistemi nacionalnih računa.

22. SNA93 i ESA95 pružaju odgovore na sledeća pitanja: • Ko obavlja ekonomske aktivnosti, tj. koje su to „institucionalne jedinice” uključene u transakcije? • Kada se registruju ekonomske aktivnosti, tj. šta su stanja i šta su tokovi i na koje se vreme oni odnose? • Gde se odvijaju ekonomske aktivnosti, tj. koji je geografski opseg ekonomskih aktivnosti koji se u Sistemu nacionalnih računa uzima u obzir? • Kako se registruju i prikazuju ekonomske aktivnosti, tj. koja su to pravila za beleženje i prikazivanje određenih transakcija?

23. Institucionalne jedinice, od kojih se sastoji nacionalna ekonomija, grupišu se u sledeće institucionalne sektore: • nefinansijski sektor, • finansijski sektor, • sektor neprofitnih institucionalnih jedinica koje pružaju usluge domaćinstvima, • sektor države i • sektor domaćinstava.

24. Ekonomska aktivnost u sistemu nacionalnih računa registruje na dva načina: a) tokovi i b) stanja. • Transakcije su ekonomski tokovi razmene vrednosti između institucionalnih jedinica na bazi uzajamnih ugovora, kao i unutar samih jedinica, a dele se na novčane i nenovčane. • Postoji razlika između tekućih i kapitalnih transakcija.

25. Ekonomska teritorija obuhvata geografsku teritoriju kojom upravlja jedna zemlja i na kojoj ljudi, roba i kapital slobodno cirkulišu. • Institucionalna jedinica je rezidentna ako ima ekonomski interes na ekonomskoj teritoriji jedne zemlje, odnosno ako je angažovana u ekonomskim aktivnostima i transakcijama duži vremenski period od jedne godine. • Nerezidentna institucionalna jedinica ekonomske interese ostvaruje u inostranstvu.

26. BRUTO DOMAĆI PROIZVOD • Bruto domaći proizvod (Gross domestic product-GDP) je najpoznatiji i najčešće korišćen makroekonomski agregat Sistema nacionalnih računa. • Bruto domaći proizvod predstavlja zbir proizvedenih dobara i usluga u određenom vremenskom periodu (obično u toku jedne kalendarske godine) u jednoj nacionalnoj ekonomiji, bez obzira na vlasništvo.

27. U analizama se upotrebljavaju sledeći pojavni oblici bruto domaćeg proizvoda: • Stvarnibrutodomaćiproizvod. • Potencijalnibrutodomaćiproizvod. • Brutodomaćiproizvod per capita (brutodomaćiproizvodpoglavistanovnika). • Postoje tri metoda obračuna bruto domaćeg proizvoda: • proizvodni metod, • dohodovni metod i • rashodni (troškovni) metod.

28. Proizvodni metod meri vrednost bruto domaćeg proizvoda (GDP) sabirajući vrednosti svih proizvoda i usluga proizvedenih u jednoj državi u dvanaestomesečnom periodu. • Dohodovni metod, kao način izračunavanja brutodomaćegproizvoda, polazi od dohodaka koje generiše proizvodnja dobara i usluga.

29. Rashodni (troškovni) metod u izračunavanju bruto domaćeg proizvoda sabira sve izdatke na finalne outpute koje imaju potrošači, država, nosioci investicione delatnosti i inostranstvo. GDP=C+G+I+X-M • Izdaci potrošača (C) • Izdaci države (G) • Izdaci na investicije (I) • Izvoz dobara i usluga (X) • Uvoz dobara i usluga (M)

30. BRUTO NACIONALNI DOHODAK, NETO NACIONALNI DOHODAK I RASPOLOŽIVI DOHODAK • Neto efekat priliva dohodaka iz inostranstva i odliva dohodaka u inostranstvo daje „neto dohodak iz inostranstva”. Kada se on doda bruto domaćem proizvodu dobijamo novu meru tj. bruto nacionalni dohodak (Gross national income-GNI) GNI = GDP + Neto dohodak iz inostranstva

31. Ako od bruto nacionalnog dohotka oduzmemo iznos amortizacije ili „utrošenog kapitala” dobićemo neto nacionalni dohodak (Net national income-NNI): NNI = GNI – Amortizacija • U analizi ponašanja potrošača koristi se i kategorija raspoloživi dohodak (domaćinstava). On predstavlja dohodak kojim ljudi zaista raspolažu za trošenje ili štednju.

32. KVARTALNO ISKAZIVANJE REZULTATA EKONOMSKE AKTIVNOSTI • Kvartalni računi su integralni deo Sistema nacionalnih računa. • Značaj kvartalnih računa proizilazi iz činjenice da oni predstavljaju harmonizovan skup indikatora koji obezbeđuje opštu sliku ekonomskih aktivnosti u kraćem vremenskom periodu od perioda koji obuhvataju godišnji računi.

33. Specifičnosti kvartalnih nacionalnih računa proizilaze iz njihove namene. • Da bi ispunili ciljeve, kvartalni nacionalni računi se zasnivaju na kvartalnim i mesečnim izvorima podataka. • Statističke metode koje se koriste za sastavljanje kvartalnih računa mogu se svrstati u dve osnovne kategorije: a) direktne i b) indirektne.

34. Ekstrapolacija predstavlja povezivanje kvartalnih indikatora sa poslednjim raspoloživim godišnjim obračunima primenom statističkih i matematičkih modela. • Osnovni uslovi koje indikator treba da ispuni su sledeći: • da što bolje odražava promene posmatrane pojave, • da bude raspoloživ za tekući kvartal i • da obezbedi da godišnja vrednost, dobijena kao suma četiri kvartala, bude što približnija vrednosti godišnjih obračuna.

35. Ekonomski indikatori su najčešće raspoloživi: • kao vrednosni podaci, • kao indeksni brojevi. • Postoje dva osnovna modela usaglašavanja kvartalnih i godišnjih obračuna: a) matematički i b) statistički. • Desezoniranje je integralni deo kvartalnih obračuna.

36. Postoje četiri uzroka sezonskih fluktuacija: • kalendarski efekti, • vremenski efekti, • klimatski efekti i • efekti predviđanja sezonskih varijacija.

37. 400000 350000 300000 250000 200000 150000 2001 2005 2002 2006 1999 2003 2000 2004 Nedesezioniranipodaci Desezioniranipodaci Kvartalni bruto domaći proizvod u stalnim cenama

38. NOMINALNI I REALNI BRUTO DOMAĆI PROIZVOD • Po svojoj naturalnoj strukturi bruto domaći proizvod je vrlo heterogena veličina koja je sastavljena od kvalitativno različitih materijalnih dobara i usluga. • Bruto domaći proizvod čija je veličina vrednosti obračunata po tekućim cenama nazivamo nominalnim bruto domaćim proizvodom.

39. Da bi se dobila jasnija i verodostojnija slika o kretanju veličinebruto domaćeg proizvoda, njegovog porasta ili pada iz godine u godinu, nominalni bruto domaći proizvod se mora „očistiti” od porasta opšteg nivoa cena koji je u njemu po pravilu uračunat, ili što se najčešće i radi, obračunbruto domaćeg proizvoda vrši se putem tzv. stalnih cena. • Bruto domaći proizvod obračunat po stalnim (baznim, fiksnim) cenama nazivamo realanim bruto domaćim proizvodom.

40. POKAZATELJISTEPENA RAZVIJENOSTI NACIONALNE EKONOMIJE • Kadaželimo dapredstavimonivorazvijenostijednenacionalneekonomijeslužimo se različitim, u prvomredu, ekonomskimpokazateljima (indikatorima). • Među njimaprimatpripadabrutodomaćem proizvodu (GDP) ibrutonacionalnomdohotku (GNI) postanovniku. To sunajopštiji ekonomskiindikatoristepenarazvijenostijednezemlje, kojisu pogodniizameđunarodnapoređenja.

41. Postoje i drugiekonomskipokazatelji, kaošto su: • strukturabrutodomaćegproizvoda(učešće pojedinihsektora u njegovomformiranju), • ekonomskisastavstanovništva (odnospoljoprivrednoginepoljoprivrednogstanovništva), • obimistrukturarobnerazmene s inostranstvom, • veličina osnovnihproizvodnihfondovapostanovniku, • stepenzaposlenosti (procenatzaposlenih u odnosunaukupnostanovništvo).

42. Međusocijalneindikatorestepenarazvijenostinacionalneekonomijesvrstavaju se: • očekivano trajanježivota, • stopapismenosti (procenatpismenogstanovništva starijegod15 godina), • brojlekarana1.000 stanovnika, • stopasmrtnostiodojčadi (brojumrledece u prvojgodiniživota na1.000 živorođene), • potrošnja kalorijapostanovniku.

43. U grupu ekoloških pokazateljaspadajusledeći indikatori: • udeoekološki čistih grana u ukupnojindustrijskojproizvodnji, • nivodegradacijezemljišta, • emisijaugljendioksidapostanovniku, • udeozdravehrane u ukupnojkoličini utrošenih namirnica.

44. Indeksljudskograzvoja (HDI) je agregatnipokazateljkojiizražava prosečna dostignuća zemlje u tri osnovnedimenzijeljudskograzvoja: • dug izdravživot, • znanjei • pristojanživotni standard.

45. Indeksljudskograzvoja

46. Iij=( Xij– min Xij) / ( max Xij– min Xij) • Prema visini HDI zemlje se svrstavaju u tri grupe: • visok nivoljudskograzvoja- HDI >0,800 • srednjinivoljudskograzvoja– 0,500 <HDI < 0,800 • nizaknivoljudskograzvoja– HDI < 0,500.

47. PRIVREDNI RAST, PRIVREDNI RAZVOJ I CIKLIČNA KRETANJA NACIONALNE EKONOMIJE

48. POJAM PRIVREDNOG RASTA I PRIVREDNOG RAZVOJA • Privredni rast podrazumeva povećanje proizvodnje na nivou nacionalne ekonomije izraženo kroz ukupan bruto domaći proizvod (skup dobara i usluga ostvarenih u toku jednegodine) u odnosu na broj stanovnika.

49. Osnovni faktori privrednog rasta su: (a) kapital (investicije), (b) stanovništvo (radna snaga), (c) tehnički progres („znanje“ i sposobnost njegove aktivne primene). • Ako proces proizvodnje izrazimo kao funkciju Y = F(X), proizilazi da se privredni rast može ostvariti na dva načina. • povećanom upotrebom inputa i • istom količinom inputa sa rastućom efikasnošću njihove upotrebe.

50. Stopa privrednog rasta izračunava se stavljanjem u odnos razlike ostvarenog bruto domaćeg proizvoda u tekućoj i prethodnoj godini sa ostvarenim bruto domaćim proizvodom u prethodnoj godini. • ry - stopa privrednog (ekonomskog) rasta, • GDP1 - nominalni iznos bruto domaćeg proizvoda u prethodnoj godini (godini pre godine za koju se izračunava stopa privrednog rasta), • GDP2 - nominalni iznos bruto domaćeg proizvoda u tekućoj godini.