van natuurlandschap tot risicomaatschappij

1. van natuurlandschap tot risicomaatschappij Lezing voor KNAG & Wageningen UR Onderwijsdag 12 september 2008 Ton Dietz

2. “Aardrijkskunde is geschiedenis voor beginners” • tekst op toiletdeur A-gebouw Roeterseiland Universiteit van Amsterdam • overige teksten op die deur blijven jullie bespaard

3. Geografen: ontwaakt! • Historici slagen er in een veel grotere vakbekendheid te realiseren dan geografen • Terwijl de media bol staan van aardrijkskundige vraagstukken • Die inmiddels grotendeels door niet-geografen worden ingevuld en geclaimd • Waarbij geografen die er in participeren zich niet als geograaf bekendmaken

4. Recent voorbeeld: NWO programma Vulnerability, Adaptation and Mitigation (VAM) • Sub-programma: Abrupt climate change (consequenties van ophouden Golf Stroom): • Commissie: 2 economen, 1 psycholoog, 1 jurist, 1 bioloog, 1 geograaf • Essay-schrijvers: 4 economen, 3 sociologen, 3 milieukundigen, 2 juristen, 0 geografen

5. Geografen: neem de kern van je vak weer serieus! • Veel aardrijkskundige vragen gaan over de problemen bij de relatie tussen mens en milieu • Met verbindingen tussen lokaal en mondiaal • Met een noodzakelijke band tussen fysische, biologische/ecologische, economische, politieke en sociaal-culturele aspecten • En met een centrale rol voor instituties en institutionele dynamiek

6. Geografen: sluit aan bij de discussies over de risicomaatschappij • Ulrich Beck: 1986 Risikogesellschaft: auf dem Weg in eine andere Moderne • Vertaald: 1992 Risk Society: Towards a new modernity • Maatschappelijke verhoudingen (welvaart, bezit) worden niet meer op de eerste plaats bepaald door klassenverhoudingen, maar door de verdeling van risico’s over maatschappelijke groepen • ‘Ecologische’ en ‘technologische’ risico’s en onzekerheden vereisen voortdurende zelfreflectie (‘reflexive modernization’) • En ze vereisen nieuwe ‘governance’ instituties die flexibel moeten zijn, maar wel robuust (veerkrachtig, weerbaar, ‘resilient’) en samenhangend (‘coherent’) • En met koppelingen tussen schaalniveaus, van individu/lokaal tot mondiaal

7. Begrippen/begrijpen • Kernbegrip is kwetsbaarheid (vulnerability) van maatschappijen, groepen en individuen • Sustainability (Afrikaans: volhoubaarheid) en veiligheid/zekerheid • Variaties in risico naar activiteit, plaats en tijd: voorzorgsbeginsel • Veerkracht (coping), weerbaarheid (resilience) • Nodig: risicomitigatie en adaptatie • Verzekeringsstelsels en solidariteit/sociaal kapitaal • Schaalverbindingen en ‘multi-scalar governance’

8. Geografen: verover je vak terug • Erken dat geografische vraagstukken inmiddels het vakterrein zijn geworden van tal van wetenschappen • Zorg ervoor dat je in je geografische onderwijs en onderzoek die brede kennis integreert • Streef er naar dat je de resultaten presenteert onder het label ‘geografie’ • Zoek veel bewuster de publieke ruimte op om de resultaten te presenteren • Oproep aan wetenschappers: En doe dat dus ook in het Nederlands!

9. Publiekslezingen als basis voor ons boek • In 2005 en 2006 experimentele avondcolleges voor studenten van andere studies en voor niet-studenten • Bekendgemaakt als ‘Aardrijkskunde in het Groot’ • Onderdeel van het Instituut voor Interdisciplinaire Studies van de Universiteit van Amsterdam • Docenten: helft geografen (sociaal en fysisch); helft niet-geografen • Coördinatie: Herman van der Wusten en Ton Dietz • Praktische organisatie: Frank den Hertog • Tentamen en studiepunten mogelijk; niet verplicht

10. Basis voor een boek • Amsterdam University Press 2008 • Drie hoofdauteurs: sociaal-geografen • Met bijdrages van 29 anderen: • 6 sociaal-geografen, 2 fysisch geografen, 1 geoloog, 3 milieukundigen, 1 civiel-technicus, 1 sociaal-bosbouwkundige, 2 planologen, 1 demograaf, 4 (milieu)economen, 3 sociologen, 2 politicologen, 1 filosoof, 1 psycholoog, 1 futuroloog • Met voorwoord van Ruud Lubbers, voorzitter Earth Charter en Worldconnectors

12. Opzet boek: zes hoofdstukken • 1 Homo Sapiens zwermt uit • 2 De tastbare wereld om ons heen: de natuur als hulpbron • 3 De omgang met de natuur • 4 Als de natuur verandert: de klimaatkwestie • 5 De natuur als acuut gevaar: rampen • 6 De natuur als avontuur: risico’s en buitenkansen

13. 1 Homo Sapiens Zwermt Uit • De lange migratiegeschiedenis van de mensheid: genografie; domesticatie; landschapsvorming en verval; diversiteit in menselijke dichtheden • + infectieziekten • + wereldbevolkingsvraagstuk • + verstedelijking

15. 2 De tastbare wereld om ons heen: de natuur als hulpbron • eigendoms-instituties van natuurgebruik; agrarisch draagvlak; hulpbronnen en welvaart • + milieugebruiksruimte en –waarden • + ecologische voetafdruk • + wereldvoedselvoorziening • + waterschaarste • + energievoorziening • + vernieuwbare energie

17. 3 De omgang met de natuur • Natuurpercepties; natuurbeleid; beleidshistorie inzake de natuur • + aaibare landschappen • + toerisme • + werelderfgoed • + waterbeheer en ruimtelijke ordening

19. 4. Als de natuur verandert: de klimaatkwestie • Klimaatverandering als maatschappelijke kwestie; variaties in gevolgen • + signalen van klimaatverandering • + de modelleurs van Systeem Aarde • + klimaatverandering en overstromingen • + mondiaal beleid • + leren van Montreal

21. 5. De natuur als acuut gevaar: rampen • De aardbeving van Lissabon als ‘trigger’ van de Verlichting; hoe de natuur rampen aanricht; verbreiding van natuurrampen • + dijken en veiligheidsillusies • + vulkanen en aardbevingen • + natuurrampen ‘natuurlijk’?

23. 6. De natuur als avontuur: risico’s en buitenkansen • Nadruk op risico’s; veiligheidsvoorzieningen; risicoprofielen • + risico’s als kans om te laten zien wie je bent • + leven met risico’s • + risicosamenleving en duurzaamheid

25. De lancering van het boek • Februari 2008: uitgever en schrijvers te gast bij Worldconnectors in Nieuwspoort Den Haag, boek aangeboden aan Ruud Lubbers • www.worldconnectors.nl • Boek ter beschikking gesteld aan leden Worldconnectors en Earth Charter als ‘ambassadeurs’ • Kortingsactie KNAG (ledenservice) in Geografie april 2008 • April-mei: nieuwe lezingenreeks UvA met boek als leesstof (coördinatie Mirjam Ros-Tonen)

26. En verder? • Engelse bewerking? • Volgende druk met daarbij meer cases van maatschappelijke kwetsbaarheid? • Bijvoorbeeld: sociale en ecologische gevolgen kernramp (‘nuclear winter’, Robock et al., 2006: 1 à 2 jaar lang –5 tot –30 °C en 2-4 jaar: –45% regenval) • Bijvoorbeeld: risico van magnetische omkering voorafgegaan door verzwakking magnetisch veld (in Zuid Afrika laatste 60 jaar –20%): effect van magnetische stormen op electronica? McCarthy & Rubridge, 2005) • Ook meer aandacht voor financieel-economische kwetsbaarheden (instortende valuta en effect op pensioenstelsels bv.; financiële crisis) • Suggesties zijn welkom!

27. Geografie: leert je nadenken over (over)leven in een risicomaatschappij Op wereldschaal, in Nederland en elders, bijvoorbeeld in Zimbabwe

28. McCarthy T & B. Rubridge, 2005, The story of Earth and Life. A Southern African Perspective on a 4.6-billion-year journey. Johannesburg: KumbaRobock, A et al., 2007, Nuclear winter revisited with a modern climate model and current nuclear arsenals: still catastrophic consequences. Journal of Geophysical Research – Atmospheres, Vol. 112, D13107 • Maar lees vooral eerst het boek: • Van Natuurlandschap tot Risicomaatschappij. De geografie van de relatie tussen mens en milieu • Ton Dietz / Frank den Hertog /Herman van der Wusten • Amsterdam University Press, 2008 • ISBN: 978 90 5356 798 2 • bij de boekhandel €34,50

29. Dank voor jullie aandacht!