Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 8): Naród- etniczność

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 1. Przemiany współczesnych socjologicznych zainteresowań nad narodem - czy możliwa jest socjologia narodu? • rezygnacja z pytania „co to jest naród” (jako zbiorowości realnej) na rzecz pytań o zjawiska z nim związane; • skupienie uwagi na funkcjonowaniu idei narodu w praktyce społecznej, czyli na badaniu: • instytucji - narodu jako państwa narodowego; • idei - nacjonalizmu (ideologii narodowej); • postaw - „tożsamości” (narodowej).

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 2. Znaczenie pojęcia „naród”: • naród jako ważny przejaw etniczności o znaczeniu politycznym i moralnym; • naród w dyskursie historycznym i jego mitologizacja (polityka pamięci); • zainteresowanie narodem po 1990 r. (te same przyczyny jak w etniczności); • naród pozostaje istotny socjologicznie mimo procesów globalizacji; • różnice w traktowaniu narodu w socjologii środkowoeuropejskiej i zachodniej.  

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 3. Paradoksy badań nad „narodem”: • narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach narodowych jawią się one jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu; • uniwersalizacji pojęcia „narodu” odpowiada różnorodność jego manifestacji; • doniosłości idei narodu odpowiada słabość jego podstaw filozoficznych i teoretycznych. • naród to pojęcie nieuchronne wieloznaczne - na powstanie narodu/grupy etnicznej składają się czynniki, jak los i wybór: • los - z jednej strony są to wspólny język, przodkowie, terytorium itp. To są elementy wyprzedzają i obejmują każdego indywidualnego członka narodu, elementy które określają osobę jako należącą do danego narodu; • wybór - z drugiej strony, naród jest złożony z ludzi, którzy wybrali wspólnotę narodową z chęci uczestnictwa jej wartości oraz instytucji aż do jej obrony.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 4. Pochodzenie terminu „naród”: • czasy greckie: polis i ethnos; • rzymskie: natio – świat poza miastem Rzym (civitas); • natio zaczęło oznaczać określenie tożsamości oparte na miejscu urodzenia (nascere – rodzić się); • średniowiecze – użycie słowa „naród”: • korporacje studentów oparte na zasadzie pochodzenia; • zbiorowości połączone wspólnymi poglądami na kwestie teologiczne; • stanowe rozumienie natio: szlachta polska – „natio polonica”.

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 5. Rewolucja Francuska (1789) a nowoczesne rozumienie narodu: • łącząc pojęcie „ludu” z pojęciem „narodu” rewolucja zdemokratyzowała i rozpowszechniła znaczenie słowa „naród”; • rozwiązała problem rozciągłości praw politycznych; • postawiła nowe rozumienie pojęcia „narodu” – jest to zbiorowość wszystkich mieszkańców danego państwa; • demokratyzując i egalitaryzując społeczeństwo Rewolucja postawiła nowy problem – stosunki pomiędzy jednostką polityczna (państwem) a społeczeństwem narodowym. • czy nacjonalizm nowoczesny to kontynuacja i powtórzenie doświadczenia Rewolucji, czy też jest reakcję na nią?

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 6. Rozumienie terminu „naród”: • dynamiczna wspólnota ponadstanowa (ponad warstwowa, ponadklasowa) o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np. terytorium, państwo, język) i przymioty subiektywne, wyrażające się w świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym rola czynnika świadomościowego im bliżej współczesności, tym bardziej wzrasta (Tadeusz Łepkowski). • niezależnie od przyjętej definicji narodu przedmiotem dyskusji pozostaje liczba czynników przy jego definiowaniu, ich wyjątkowość oraz związki pomiędzy nimi. • dodatkowo dochodzi do tego „wielopostaciowość” zjawiska narodu w czasie i przestrzeni. • czynniki narodowotwórcze: 1) fizyczne (terytorium i ludzie); 2) organizacja polityczna i układ gospodarczy; 3) ideologia, kultura symboliczna.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 7. Historyczne warianty powstawania narodu: • Europa: • Europa Zachodnia: model „naród – państwo”; • Europa Wschodnia: model „naród – lud”; • świat pozaeuropejski: • Azja: model „naród- kultura – religia”; • Afryka: model „państwo – naród”. • główne punkty dyskusji: • naród „wschodni” i „zachodni”; • rola państwa, gospodarki i miasta; • rola kultury ludowej i ideologii.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 8. Klasyczne spory dotyczące „narodu” (I): • definicje genetyczne i strukturalne; • genetyczne – co zadecydowało o jego powstaniu?, wskazanie czynników, które składają się na jego powstanie: skąd pochodzi?, co się złożyło na to?, co zadecydowało o jego powstaniu?; • strukturalne – wskazanie cech, które na „ogół” naród posiada – jak np. elementy narodu, świadomość narodowa. Definicje „narodu”: • Ernesta Renan – wspólnota uczucia i woli; • Florian Znaniecki – społeczeństwo kultury narodowej; • Stanisław Ossowski – naród musi posiadać ojczyznę wspólną dla swych członków.

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 9. Klasyczne spory dotyczące „narodu” (II): •  naród „naturalny” czy wytwór historii?; • naród stwarzany, czy naród powstaje? • czy jest on tworem nacjonalizmu (tworem wyobraźni społecznej), czy też obiektywnym istotnym składnikiem ewolucji społecznej? • naród tradycyjny i nowoczesny: • tradycyjny– zamknięty i etnocentryczny (kwestia datowania-od kiedy?) • nowoczesny – masowy, oparty na wspólnocie komunikowania. • ethnos, czy demos – naród etniczny , czy polityczny: • naród etniczny – na pierwszym planie mamy tradycję, wyznaczającą nie tylko ciągłość narodu, ale jego zewnętrzne granice. • naród „polityczny” – podstawą jest relacja między państwem a ludem (czyli umiejętnościami do tworzenia państwa i narodu).

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 10. Podejścia teoretyczne do badań nad narodem (style badań nad zjawiskami narodowymi) (I): • prymordialistyczne - pierwotność narodu i grup etnicznych, z których powstały narody (C. Geertz); • „obiektywistyczne” - wyliczanie konkretnych atrybutów narodu (A. D. Smith); • subiektywistyczne – kładzie nacisku na tożsamość oraz sposób, w jaki dana grupa tą tożsamość określa (W. Connor); • „komunikacyjne” - naród jako wytwór procesów komunikacyjnych właściwych danej społeczności (B. Anderson); • „instrumentalistyczne” - naród jest konstruktem ideologicznym stworzonym przez nacjonalizm i dla niego jest on kluczowy (E. Gellner, E. Hobsbawm, L. Greenfeld);

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 11. Podejścia teoretyczne do badań nad narodem (style badań nad zjawiskami narodowymi) (II): • „instytucjonalne” - naród jako ważna instytucja społeczna i polityczna, zwłaszcza relacje państwo-naród i obywatelstwo (A. Giddens, R. Brubaker); • „konstruktywistyczne” - naród należy traktować jako skutek tworzenia przez ludzi w ich własnej świadomości granic między różnymi całościami społecznymi, ważnymi dla hierarchii tożsamości zbiorowych (F. Barth); • łącznie różnych podejść – najmniej liczne są stanowiska obiektywistyczne, przeważają zaś , które na różny sposób odwołują się do świadomości lub tożsamości. Przeważają próby łączenia różnych koncepcji.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8  12. Obecne główne kierunki badawcze nad narodem i nacjonalizmem (I): • naród w refleksji filozofii politycznej – nacjonalizm wobec ideologii liberalizmu, komunitaryzmu, marksizmu (Yael Tamir, Liberal Nationalism); • zróżnicowanie ważności postrzegania narodu w różnych krajach: • Liah Greenfeld (Anglia, Francja, Niemcy, Rosja i USA); • Europa Środkowa, Jugosławia, Europa Zachodnia. •  „naród banalny” (Michael Billig – „nacjonalizm banalny”); •  obywatelstwo a imigracja (przynależność) – • obywatelstwo narodowe (Rogers Brubaker); • obywatelstwo wielokulturowe (Will Kymlicka).

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 13. Obecne główne kierunki badawcze nad narodem i nacjonalizmem (II): • naród a mniejszości narodowe: • naród a mniejszości narodowe; • ludy tubylcze; • „małe narody” - Quebec, Walia, Szkocja. • naród (nacjonalizm) a język (polityka językowa i tworzenie „narodu”); • naród/nacjonalizm wobec integracji i globalizacji: • wobec integracji europejskiej (tworzenie nad-narodu?); • decentralizacja dotychczas unitarnych państwa(Francja, Hiszpania, Polska); • globalizacja.