MURAWY KSEROTERMICZNE JAKO OSTOJE TERMOFILNEJ FLORY Ewa Wachowiak

1. MURAWY KSEROTERMICZNE JAKO OSTOJE TERMOFILNEJ FLORY Ewa Wachowiak

2. DEFINICJA I CHARAKTERYSTYKAMURAW KSEROTERMICZNYCH Murawy kserotermiczne to ciepłolubne zbiorowiska trawiaste o charakterze stepowym, których występowanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, glebowymi i orograficznymi.

3. Spotykane są głównie w południowo-wschodniej i południowej części Europy. Ekstrazonalnie występują na terenie całego kontynentu, zajmując zasobne w węglan wapnia stoki w dolinach dużych rzek lub wychodnie skał wapiennych. Występują również na rozległych stokach pagórków, wąwozów, stromych zboczach w dolinach rzecznych, utrwalonych piaszczyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych, na wychodniach skał wapiennych a nawet na eksponowanych ku południowi sztucznych stokach nasypów, wykopów czy hałd. Występują w miejscach o dużym nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby.

4. Murawy kserotermiczne rozwijają się na płytkich pararędzinach i rędzinach, lessach oraz na czarnoziemach, na suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Występowanie i rozwój poszczególnych zbiorowisk zależy przede wszystkim od stosunków glebowych, wystawy, kąta nachylenia zboczy, a także od działalności człowieka.

5. Są to zbiorowiska mające postać barwnych muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z udziałem gatunków reliktowych oraz rzadkich. Flora roślin naczyniowych muraw kserotermicznych jest bardzo bogata i urozmaicona, a wiele występujących tu gatunków to rośliny zaliczane do rzadkich i zagrożonych w skali Polski. Występujące na tych siedliskach gatunki pochodzą głównie z Obszaru Śródziemnomorskiego, osiągając w Polsce północna granicę naturalnego zasięgu. Spotkać tu można także wiele gatunków storczykowatych - takich jak na przykład: storczyk purpurowy Orchis purpurea, storczyk kukawka Orchis militaris, dwulistnik muszy Ophrys insectifera.

6. Sezon wegetacyjny rozpoczyna się wczesną wiosną, ale okres pełnego kwitnienia przypada na przełom wiosny i lata. Charakterystyczny zapach murawom nadają macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) oraz szałwia łąkowa (Salvia pratensis).

7. Murawy kserotermiczne- w odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Murawy kserotermiczne są wymienione w Załączniku nr 1 w/w rozporządzenia, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków.

8. Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużą różnorodnością florystyczną, z czym związana jest bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. Na przykład w Pieninach murawy są siedliskiem dla chronionego motyla - niepylaka apollo (Parnassius apollo) [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

9. Rozmieszczenie muraw na świecie Stepy w ścisłym tego słowa znaczeniu są zbiorowiskami obszarów o klimacie kontynentalnym, gdzie tworzą strefę roślinności między formacją leśną a półpustynną. Na obszarach o klimacie wilgotniejszym, lecz na siedliskach szczególnie ciepłych i suchych spotyka się oderwane wysepki roślinności stepowej [Cwener 2006].

10. Największe obszary zajmują stepy na kontynencie eurazjatyckim. Występują w południowo-wschodniej części  Europy, od dolnego Dunaju po środkową Wołgę i południowy Ural. Osobny ośrodek występowania stanowi Nizina Węgierska, gdzie zbiorowiska roślinności stepowej noszą nazwę puszty. W Azji stepy zajmują południową część Niziny Zachodnio-syberyjskiej, a dalej na wschodzie spotykamy je we wschodniej części Mongolii i na obszarach północno-wschodnich Chin. Stepy Ameryki Północnej, zwane preriami, wykształcają się na obszarze Wielkich Równin. Stepy Ameryki Południowej noszą nazwę pampy i zajmują niewielki obszar położony między Andami, a rzeką Paraną.

11. Mikroklimat panujący na zboczach: W miejscach wzniesionych, głównym źródłem różnic mikroklimatycznych są różnice w ekspozycji terenu. Ilość światła, największa na zboczach południowych maleje, gdy przechodzimy ku północnym, natomiast najcieplejsze są zbocza południowo-zachodnie, gdyż na wschodnich znaczna ilość energii zostaje rano zużyta na parowanie. Nie bez znaczenia jest również nachylenie zboczy. Przy jednakowym stopniu nachylenia, zbocze może otrzymać nap przykład w kwietniu tyle ciepła, ile dopływa do powierzchni płaskiej w maju. Tłumaczy to wcześniejsze zakwitanie roślin wiosną na takich zboczach [Szafer 1972].

12. Historia roślinności kserotermicznej w Polsce Na teren południowej Polski roślinność stepowa przywędrowała prawdopodobnie trzema głównymi szlakami: podolskim z Besarabii i Podola poprzez Wyżynę Lubelską i Małopolską, a stąd na północ po dolną Wisłę; morawskim z Niziny Węgierskiej, przez Morawy i Bramę Morawską na Górny Śląsk i Wyżynę Małopolską i dalej ku północy wzdłuż dolin Wisły i Warty; szlakiem brandenbursko-pomorskim z Turyngii przez dorzecze środkowej Łaby nad dolną Odrę i Wisłę oraz na Dolny Śląsk. Na teren Polski roślinność ta przywędrowała już w trzeciorzędzie.

13. Wędrówkom tym sprzyjał suchy, choć zimny, kontynentalny klimat oraz olbrzymie, bezleśne tereny strefy peryglacjalnej. Gdy na terenach opuszczonych przez lodowiec rozwinęły się lasy, drogami wędrówek stały się przesmyki bezleśne, szczególnie pradoliny wyżłobione przez wody lodowców, doliny rzeczne oraz strome zbocza i pasma skałek, których nie zdołał zasiedlić las. Szlak brandenbursko- pomorski Szlak podolski Szlak morawski

14. Do znacznego rozprzestrzenienia się roślinności stepowej przyczyniła się działalność człowieka. W optymalnych warunkach klimatycznych okresu atlantyckiego (5700-3100 lat p.n.e) rozprzestrzeniły się ciepłolubne drzewa liściaste i powstały wielogatunkowe lasy, z dominującymi: dębem i leszczyną oraz z lipą, wiązem, jesionem, klonem i olchą. W tym okresie rozpoczął się na obszarze południowej Polski dynamiczny rozwój zbiorowości ludzkich. Koczownicze i myśliwskie ludy kultur paleolitycznych nie zakłócały jeszcze w znaczący sposób rozwoju szaty roślinnej. Dopiero plemiona neolityczne osiedlały się blisko rzek i eksploatowały tereny na ich terasach, zajęte przez lasy i zarośla łęgowe. Człowiek zaczął świadomie przekształcać naturalne zbiorowiska, dostosowując je do swoich potrzeb.

15. Późniejsze ludy rolniczych kultur neolitycznych zaczęły zajmować tereny wysoczyznowe, co sprzyjało dalszemu wylesianiu. Skala przekształceń sprawiła, że naturalne zbiorowiska leśne nie były w stanie odradzać się po zaprzestaniu działalności człowieka, a w ich miejsce powstawały zbiorowiska antropogeniczne: łąki, pola i roślinność ruderalna.Około 2400 lat p.n.e pojawiły się uchwytne przejawy lokalnego naruszenia równowagi środowiska naturalnego, związane z oddziaływaniem człowieka. Rozpowszechniały się środowiska otwarte, na których rozwijały się zbiorowiska roślinności stepowej. Dzisiaj także roślinność stepowa zajmuje przeważnie stanowiska wtórne i utrzymuje się dzięki działalności człowieka [Cwener 2006].

16. Przypuszczalnie rośliny ciepłolubne-budujące obecnie murawy kserotermiczne -przywędrowały na ziemie obecnej Polski z południa, wzdłuż dolin rzecznych, osiedlając się pierwotnie na naturalnych stromych, podcinanych przez wody rzek, urwistych i nagrzanych przez słońce brzegach. Szybki rozwój zbiorowisk roślinności kserotermicznej nastąpił dopiero po wkroczeniu rolnictwa na obrzeża dolin rzecznych, w wyniku ich odlesienia i wprowadzenia ekstensywnego użytkowania rolniczego. Murawy mają półnaturalny charakter, co oznacza że są wynikiem złożenia czynników naturalnych i działalności człowieka. Stabilne występowanie kwietnych, „stepowych” muraw w krajobrazie Polski trwało kilka wieków. Strome, suche krawędzie dolin rzecznych opierały się presji intensywniejszego, opartego na coraz cięższym sprzęcie rolnictwa, a także zabudowy. Dopiero w końcu lat 80-ych XX wieku nad murawami zawisła inna groźba. Nastąpił upadek rolnictwa, szczególnie na terenach użytkowanych ekstensywnie, z większości obszarów muraw zniknęły owce i rozpoczęły się szybkie zmiany we florze i sukcesja roślinności krzewiastej [Jermaczek 2005].

17. PODZIAŁ NA JEDNOSTKI FITOSOCJOLOGICZNE Podział na podtypy: 1. Murawa naskalna 2. Murawy ostnicowe 3. Kwieciste murawy kserotermiczne

18. Klasa Festuco-Brometeaobejmuje dwa rzędy: *** Brometalia erecti ( Europa Zachodnia i Środkowa, pod względem florystyczno-genetycznym związane z roślinnością stepową Obszaru Śródziemnomorskiego) *** Festucetalia valesiacae ( Europa Wschodnia, w tym również Polska, pod względem florystyczno-genetycznym związane ze stepami Obszaru Euro-zachodniosyberyjskiego) Do tego rzędu należą wszystkie kserotermiczne wapniolubne murawy niżowe z klasy F-B występujące w Polsce. ** Związek Seslerio-Festucion duriusculaekserotermiczne, wapniolubne murawy naskalne • Zespół Festucetum pallentis zespół kostrzewy bladej [Matuszkiewicz 2001]

19. Murawa naskalna- zbiorowisko z panującą kostrzewą bladą Festuca pallens. Występuje na wapiennych ścianach skalnych. Spotykane jest na stromych, niemal prostopadłych ścianach, w szczelinach i na półkach skalnych, gdzie gromadzi się cienka warstwa próchnicy. Najpełniej wykształcone płaty spotyka się przy ekspozycji południowej i z przyległych sektorów horyzontu. Przy ekspozycji południowej dominują gatunki kserotermiczne, a przy ekspozycjach z północnego sektora horyzontu wzrasta udział roślin cieniolubnych, z dominacją paproci i mchów, które mogą pokrywać nawet do 50% powierzchni. Zbiorowisko murawowe z kostrzewą bladą Festucetum pallentis ogrywa rolę wybitnie pionierską. Procesy sukcesyjne zachodzą tu stosunkowo wolno. W zależności od ukształtowania podłoża skalnego mogą pojawiać się tam pojedyncze krzewy i zbiorowisko może ustępować miejsca ciepłolubnym zaroślom.

20. Reprezentatywne gatunki: kostrzewa blada Festuca pallens, rojownik pospolity Jovibarba sobolifera, czosnek skalny Allium montanum, perłówka orzęsiona Melica ciliata, ożanka pierzastosieczna Teucrium botrys.

21. kostrzewa blada Festuca pallens rojownik pospolity Jovibarba sobolifera

22. czosnek skalny Allium montanum perłówka orzęsiona Melica ciliata

23. Rozmieszczenie muraw naskalnych w Polsce Pieniny Zachodnie, Skalice Nowotarskie i Spiskie, południowa część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, wschodnia część Wyżyny Śląskiej [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

24. ** Festuco-Stipion ( Południowo-Wschodnia Europa, nawiązuje florystyczno-genetycznie do prawdziwych stepów ostnicowych) * Zespół: Sisymbrio-Stipetum capillatae zespół stulisza miotłowego, Potentillo-Stipetum capillatae zespół pięciornika piaskowego Koelerio-Festucetum rupicolae zespół kostrzewy bruzdkowanej i strzęplicy nadobnej [Matuszkiewicz 2001]

25. Murawy ostnicowe- zbiorowiska muraw ostnicowych Sisymbrio-Stipetum capillatae i Potentillo-Stipetum capillatae występują na stromych (20-600, najczęściej 40-500) zboczach pagórków, wąwozach o południowej wystawie oraz krawędziach dolin rzecznych. Zwykle zajmują niewielkie powierzchnie, od kilku do kilkunastu arów, jedynie w dolinach dużych rzek pokrywają rozległe powierzchnie, od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Murawy te mają charakter roślinności półnaturalnej. Wykształcają się w miejscach szczególnie suchych, nasłonecznionych i gorących. W odróżnieniu od muraw z południa są wyraźnie uboższe florystycznie i cechują się bardziej mezofilnym charakterem.

26. Luźne murawy, dość monotonne, z dominacją kserotermicznych traw - ostnicy włosowatej Stipa capillata i na południu kraju kostrzewy walezyjskiej Festuca valesiaca, a na północy także kostrzewy szczeciniastej Festuca trachyphylla i ostnicy Jana Stipa joannis oraz z nielicznymi bylinami dwuliściennymi, a także znacznym udziałem terofitów. Mają one charakter suchego stepu ostnicowego. Ruń murawy jest dwuwarstwowa, w warstwie niższej (gatunki ciepło- i światłolubnych roślin dwuliściennych), w warstwie wyższej - kwiatostany traw. Zwarcie muraw jest zmienne, od 30 do 90%. Murawa ta nie osiąga nigdy pełnego zwarcia i zwykle pomiędzy kępami panujących traw widnieją fragmenty okruchów skalnych i nagiej gleby, na której rozwijają się wiosną drobne rośliny jednoroczne (terofity) oraz niekiedy warstwa mchów. Nie występują tu natomiast geofity wczesnowiosenne. Niekiedy w płatach muraw pojawiają się też pojedyncze krzewy, np. tarniny, głogu.

28. Reprezentatywne gatunki: • stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum, • ostnica włosowata Stipa capillata, • ostnica Jana Stipa joannis, • ostnica powabna Stipa pulcherrima, • smagliczka pagórkowa Alyssum montanum, • pięciornik piaskowy Potentilla arenaria, • bylica polna Artemisia campestris, • lucerna sierpowata Medicago falcata, • kostrzewa szczeciniasta Festuca trachyphylla, • pajęcznica liliowata Anthericum liliago, • chaber drakiewnik Centaurea stoebe

29. ostnica włosowata Stipa capillata ostnica Jana Stipa joannis,

30. chaber drakiewnik Centaurea stoebe. Anthericum liliago lucerna sierpowata Medicago falcata,

31. Rozmieszczenie muraw ostnicowych w Polsce Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, okolice Kazimierza nad Wisłą, Wyżyna Lubelska, Wyżyna Krakowska, Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Noteci, Dolina Dolnej Wisły.

32. Ciepłolubne murawy ostnicowe są zbiorowiskami względnie trwałymi, ze względu na skrajne warunki siedliskowe. W zbiorowiskach wykształconych pod wpływem ekstensywnej gospodarki pasterskiej, naturalne procesy sukcesyjne zachodzą w miarę szybko. Nawet niewielki wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk) prowadzi do zmiany warunków świetlnych poprzez zwiększenie zwarcia murawy i eliminacji gatunków światłolubnych i gatunków o niskim wzroście, które wcześniej pojawiały się pomiędzy kępami traw. Zarzucenie tradycyjnych metod gospodarowania, zwłaszcza ekstensywnej gospodarki pasterskiej (wypasu), umożliwia uruchomienie, a także przyspieszenie procesu sukcesji wtórnej prowadzącej do przekształcania się zbiorowisk murawowych w zaroślowe, głównie zarośla tarniny Prunus spinosa, z udziałem głogów Crataegus spp., róż Rosa spp. i innych gatunków. Na północy, w murawach wykształconych na luźnych piaskach, obserwuje się głównie wkraczanie sosny Pinus sylvestris.

33. Stanowiska muraw ostnicowych w Polsce należą do najbardziej na północ wysuniętych w Europie. Wiele z nich ma charakter reliktowy. Szereg gatunków związanych z murawami ostnicowymi znalazło się w grupie roślin zagrożonych wyginięciem w skali kraju i opisano je w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Są to na przykład: • Stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum - EN (silnie zagrożony wyginięciem w skali kraju) • Gęsiówka uszkowata Arabis recta - CR (krytycznie (skrajnie) zagrożony wyginięciem w skali kraju) • Przetacznik wczesny Veronica praecox - CR • Ostnica powabna Stipa pulcherrima - VU • Ostnica Jana Stipa joannis - VU • Wiśnia karłowata Prunus fruticosa - VU • Ostnica piaskowa Stipa borysthenica - CR • Pajęcznica liliowata Anthericum liliago - VU

34. Stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum Prunus fruticosa

35. Poważnym zagrożeniem dla siedliska jest jego bardzo ograniczony zasięg przestrzenny oraz znaczne jego rozproszenie, a niekiedy także niewielka powierzchnia płatów na poszczególnych stanowiskach. Murawy ostnicowe należą do najbardziej na północ wysuniętych siedlisk kserotermicznych. Mają reliktowy charakter roślinności ciepłolubnej utrzymującej się wyłącznie dzięki specyficznym warunkom siedliskowym oraz działalności człowieka. Przy zarzuceniu ekstensywnej gospodarki rolnej można spodziewać się szybkich i gwałtownych przemian sukcesyjnych. W niektórych płatach obserwuje się wkraczanie gatunków obcych dla tego siedliska, takich jak jeżyna popielica Rubus caesius czy sosna Pinus sylvestris, a także następują przemiany sukcesyjne prowadzące do wykształcenia się zbiorowisk zaroślowych. • Poważnym zagrożeniem dla muraw ostnicowych mogą być dodatkowo spływające z pól nawozy oraz nawożenie organiczne [[Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

36. * * Związek Cirsio-Brachypodion pinnati (Południowo-Wschodnia Europa, pod względem florystyczno-genetycznym, nawiązuje do tzw. stepów północnych lub stepów łąkowych) * Zespoły i zbiorowiska: • Inuletum ensifoliae zespół omanu wąskolistnego • Thalictro-Salvietum pratensis kwietny step łąkowy • Adonido-Brachypodietum pinnati murawa z miłkiem wiosennym • Seslerio-Scorzoneretum purpureae murawy z seslerią błotną • Zb. Carex glauca-Tetragonolobus maritimus subsp. siliquosus zb. komonicznika skrzydlatostrąkowego i turzycy sinej • Origano-Brachypodietum pinatti murawa z lebiodką pospolitą [Matuszkiewicz 2001]

37. Zbiorowiska kwietnych muraw kserotermicznych są bardzo zróżnicowane pod względem warunków siedliskowych. Wyraźnie preferują cieplejsze ekspozycje: południowe oraz południowo-zachodnie i zachodnie, ale niektóre obserwowane są także przy wschodniej, a nawet północnej wystawie ( Seslerio-Scorzoneretum). Na ogół jednak spotykane są w miejscach szczególnie suchych, nasłonecznionych i gorących. Zajmują najczęściej niewielkie powierzchnie, od kilku do kilkudziesięciu arów, zdarza się również, że mogą pokrywać nawet od kilku do kilkunastu hektarów, mając charakter roślinności półnaturalnej. Występują na stromych stokach, zboczach i krawędziach pagórków oraz wąwozów i dolin dużych rzek nizinnych. Duże znaczenie dla występowania muraw kserotermicznych tego typu ma nachylenie stoku, które z reguły waha się pomiędzy 250 i 300, choć niekiedy można je spotkać w miejscach całkiem połogich – do kilku procent nachylenia, lub na bardzo stromych stokach (np. piargach).

38. Kwietne zbiorowiska murawowe mają na ogół postać niewysokiej, barwnej i bogatej florystycznie murawy – „stepu kwietnego”, o nieco tylko rozluźnionej strukturze. W porównaniu z murawami ostnicowymi są wyraźnie bogatsze florystycznie, „kwietne” i cechują się bardziej mezofilnym charakterem. Murawy wyróżniają się dużym udziałem kserotermicznych i wapieniolubnych roślin dwuliściennych, a niekiedy także kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum. W niższej warstwie dominują gatunki roślin dwuliściennych, znoszących nieco większe ocienienie, takie jak: głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, dzwonek syberyjski Campanula sibirica czy poziomka twardawa Fragaria viridis. W składzie florystycznym bardziej mezofilnych muraw typowa jest także obecność gatunków łąkowych oraz zaroślowych.

39. Reprezentatywne gatunki: • Aster gawędka Aster amellus, • oman wąskolistny Inula ensifolia, • len złocisty Linum flavum, • len włochaty Linum hirsutum, • dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, • szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum, • storczyk purpurowy Orchis purpurea, • mikołajek polny Eryngium campestre, • miłek wiosenny Adonis vernalis, • wężymord stepowy Scorzonera purpurea, • sesleria błotna Sesleria uliginosa, • turzyca niska Carex humilis, • ostnica Jana Stipa joannis, • lebiodka pospolita Origanum vulgare, • czyściec prosty Stachys recta, • czyścica storzyszek Clinopodium vulgare, • kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, • komonicznik skrzydlastostrąkowy Tetragonolobus maritimussubsp. siliquosus, • marzanka barwierska Asperula tinctoria, • przytulia północna Galium boreale

40. dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, oman wąskolistny Inula ensifolia, mikołajek polny Eryngium campestre, storczyk purpurowy Orchis purpurea,

41. Adonis vernalis Stachys recta wężymord stepowy Scorzonera purpurea,

42. Rozmieszczenie kwiecistych muraw w Polsce Pieniny, Niecka Nidziańska, Wyżyna Krakowska, Wyżyna Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Rejon Kazimierza nad Wisłą i zbocza w dolinie Wisły koło Sandomierza, Wyżyna Śląska, zbiorowisko rozpowszechnione jest w całym pasie wyżynnym i w pasie pogórzy. Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Noteci, Dolina Dolnej Wisły.

43. Kserotermiczne zbiorowiska murawowe należą do siedlisk stosunkowo trwałych, ze względu na skrajne warunki glebowe i termiczne, w jakich występują. Przy braku oddziaływania czynników antropogenicznych naturalne procesy sukcesyjne zachodzą tu jednak dość szybko. Tylko zbiorowisko murawowo-ziołoroślowe Origano-Brachypodietum, przy utrzymujących się kserotermicznych warunkach siedliskowych, ma charakter roślinności naturalnej, w pewnym tylko stopniu podatnej na zarastanie. Jego płaty porastające piargi mogą ulegać naturalnym odnowieniom. Natomiast te pochodzenia półnaturalnego wykształcają się i utrzymują pod wpływem ekstensywnej gospodarki pasterskiej i łąkarskiej, przy określonych warunkach edaficznych i klimatycznych.

44. Wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk) i warunków wilgotnościowych, prowadząc do zmiany kompleksu warunków siedliskowych, powoduje zwiększenie zwarcia murawy i eliminacji gatunków światłolubnych i kserotermicznych. Zmiana warunków siedliskowych inicjuje przemiany w kierunku innych, bardziej mezofilnych zbiorowisk murawowych i łąkowych, a następnie zbiorowisk zaroślowych i leśnych.

45. Bardzo bogate florystycznie murawy kserotermiczne związane są z wyraźnie wapieniolubnymi i światłolubnymi gatunkami, wśród których znajduje się wiele roślin prawnie chronionych i zagrożonych: • Sierpik różnolistny Serratula lycopifolia – CR (krytycznie [skrajnie] zagrożony wyginięciem w skali kraju) • żmijowiec czerwony Echium russicum– CR • Przetacznik zwodny Veronica paniculata– EN (silnie zagrożony wyginięciem w skali kraju) • Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus– EN • Storczyk samiczy Orchis morio– EN • Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata– EN • Turzyca delikatna Carex supina– VU • Jaskier illiryjski Ranunculus illyricus– CR • Bylica pontyjska Artemisia pontica – CR • Szafirek miękkolistny Muscari comosum– CR • Pszonacznik wschodni Conringia orientalis– EN

46. żmijowiec czerwony Echium russicum Sierpik różnolistny Serratula lycopifolia Storczyk samiczy Orchis morio

47. Storczyk samiczy Orchis morio Jaskier illiryjski Ranunculus illyricus Szafirek miękkolistny Muscari comosum

48. Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus – EN • Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius – EN • Szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum– EN • Dziurawiec wytworny Hypericum elegans– EN • Przytulia stepowa Galium valdepilosum– EN • Groszek pannoński Lathyrus pannonicus– VU • Len włochaty Linum hirsutum– VU • Starzec wielkolistny Senecio macrophyllus – VU • Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia– VU • Kosaciec bezlistny Iris aphylla– VU • Ostnica Jana Stipa joannis– VU • Storczyk purpurowy Orchis purpurea– VU • Dwulistnik muszy Ophrys insectifera– VU [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].

49. Dwulistnik muszy Ophrys insectifera Groszek pannoński Lathyrus pannonicus Kosaciec bezlistny Iris aphylla

50. Rozmieszczenie muraw kserotermicznych w Polsce