Ewa Komorowska

1. Ewa Komorowska O wymianie towarowej, pieniądzu czy różnych sposobach rachowania i mierzenia dawnych Słowian słów kilka

2. Cel i metoda badawcza • Cel – przedstawienie wybranych zagadnień z zakresu wymiany towarami, rachowania i mierzenia dawnych Słowian • Metoda: etnolingwistyczna

3. Etnolingwistyka • EtnolingwistykaEtnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna) jest dziedziną badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, tzn. między formalna strukturą języka a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.

4. Kilka słów o etymologii wybranych leksemów • Leksem: pieniądz - pochodzenie od łac. pennus ‘nazwa małej wartości monety’ lub pondus ‘waga’ starozachniem. panning , stąd słowiańskie penędzь; Leksem: деньги - pochodzenie z jęz. tureckiego od słowa tenge ‘nazwa małej srebrnej monety o różnej wartości, mniej więcej 6 denarów).

5. Kilka słów o etymologii wybranych leksemów • Leksem: złoty - wynik substantywizacji przymiotnika złoty ‘rzecz wykonana ze złota’. Por. srebrniki. Leksem: grosz ‘mała moneta’poch. z języka czeskiego. Leksem: рубльod czasownika рубить(nacinanie bryłek złota) Leksem: копейка od копьё ‘kopia’. Leksem: płacić, ros. платить od platiti.

6. Wymiana towarami u dawnych Słowian Pierwszą formą pieniądza na Słowiańszczyźnie była wymiana towarowa towary konsumpcyjne. Powstawały pytania: - jak wymierzyć wartość wymienianych towarów? - jak przeliczać wkład włożonej pracy?

7. Wymiana towarami Oferującemu określony towar, np. barana, nie było łatwo znaleźć chętnego do nabycia barana w zamian za potrzebny sprzedającemu miód. Istniały bowiem różnice w wartości wkładu pracy zawartego w każdym towarze. A zatem, strony uzgadniały, że np. baran wart jest 20 kg. miodu itp.

8. Płótno jako środek płatniczy • Płótno jako środek płatniczy, często w formie pozbawionych wartości użytkowej chusteczek lnianych. • Wymienialność chusteczek lnianych była następująca: 1 chusteczka stanowiła ekwiwalent 1 kury lub jęczmienia dla konia na cztery dni.

9. Skórki jako środek płatniczy • Skórki wiewiórcze, bobrowe, z kuny itd. • Wszelkie opłaty kunne,kunnica od właśnie tych skórek nazywano. Stąd współcześnie kuny – nazwa pieniędzy w Chorwacji. • Ziemia Dwińska: skórki zwane белки, były to futerka szarych wiewiórek. Występowały one jeszcze długo jako jednostka płatnicza po pojawieniu się rosyjskiego rubla.

10. Skórki jako środek płatniczy Okolice Kijowa: гривна драниць, tzn. rzeczy zdartych, obdartych. Wymianie podlegało 18 celowo pozbawionych sierści skórek wiewiórczych, związanych nicią i opatrzonych ołowianą pieczęcią władcy. • Futerka z soboli (XII-wieczne zapiski z Soboru Św. Zofii w Kijowie).

11. Skórki jako środek płatniczy Tereny zachodniosłowiańskie (skórki bobrowe lub wiewiórcze) . Wymiana towarów na skórki zaświadczona jest jeszcze w Polsce w XIII wieku, kiedy już używano formy pieniądza bitego – denara.

12. Inne środki płatnicze • Kruszce soli i bursztyny; • Metale szlachetne • i nieszlachetne oraz wyroby • z nich; • Sztabki i bryłki ze złota i srebra oraz wyroby bywały wykonywane wedle określonego standardu wagowego, obowiązującego dla środków pieniężnych. Niektóre sztabki były już w czasie produkcji mierzone i przygotowywane do późniejszego podziału, uzyskując głębokie karby mające ułatwić ich przełamywanie.

13. Bursztyny • Zabytki takie występują na całej prawie Słowiańszczyźnie zach. i wsch. Jako zjawisko masowe zanikają w II połowie XI wieku w związku z rozwojem mennictwa rodzimego w poszczególnych krajach słowiańskich i upowszechnieniem się jednostek monetarnych.

14. Pieniądz jako środek płatniczy • Pierwsze pieniądze kruszcowe w formie monet napływają na tereny Słowiańszczyzny w IX/X wieku z krajów arabskich, a w X/XI z Europy zachodniej. Występują one przede wszystkim na Słowiańszczyźnie płd. - zach. oraz na Rusi, podczas gdy kraje południowo-słowiańskie pozostają niemal wyłącznie w zasięgu infiltracji pieniądza bizantyjskiego.

15. II. Rachowanie dawnych Słowian • Rachowanie; • ciałem za pomocą palców u rąk i nóg, • palców z kciukiem – „figa”, na stawach u palców”; • za pomocą warzyw: fasoli, grochu, ogórków itd.; • przedmiotów na pary, dwójki, trójki, piątki itd.

16. Rachowanie ciałem za pomocąpalców u rąk i nóg • Słowianie rachowali za pomocą ciała po palcach rąk i nóg, zrzucając często przy tym buty, jeśli rachmistrz nie był w danej chwili bosy • (Nietrudno było liczącemu, nawykłemu do siedzenia w kucki, przejść od rąk do nóg)

17. System kwintalny, decymalnyi wigezymalny Nie bez znaczenia był jednak sposób liczenia palcami, gdyż przyczynił się on do rozwinięcia 5 – systemu piątkowego (kwintalny), 10 – systemu dziesiętnego (decymalnego), a później dwudziestkowego (wigezymalnego 10 i 20 – liczby przestankowe

18. Rachowanie „na kołodoczkach”, czyli słowiańskie rachowanie na stawach u palców Ruś - ten sposób rachowania nazywano «na kołodoczkach».Kołodoczka znaczy kłódeczka; w tym wypadku zapewne staw (ściślej: część palca od stawu do stawu). Na jednej ręce 15 kołodoczek od dłoni; od drugiej zewnętrznej części tejże ręki – jeszcze i w sumie 30 kołodoczek; 2 ręce = 60; ręce i nogi = 120 itd. Zaciosywanie 1 (60) na kiju czy drzwiach i rachowanie dalej.

19. Różnice w rachowaniu Słowian Wschodnich i Zachodnich • Dane źródłowe podają, iż Wschodni Słowianie (dorzecze Dniestru) liczyli na stawach przeważnie tylko od wewnętrznej strony dłoni, według załamań (po złomach), czy wgłębień (po zachłubynach) stawów. • Na terenach Słowian Zachodnich rachowano najczęściej na zewnętrznej stronie palców. Różne przeliczanie do tej pory: składanie/rozkładanie dłoni

20. Słowiańskie rachowanie na stawach u palców – figa • figa=25, a dwie = 50; po 3 stawy na palcach (3 x4 =12; 2x 12= 24 + kciuk), a kciuk między wskazującym • i średnim jest 25 jednostką

21. Inne sposoby rachowaniadawnych Słowian • Rachowanie za pomocą ziaren grochu, fasoli, bobu itd. • Rachowanie przedmiotów na dwójki (na pary), np. obuwie, woły, konie itp. • Rachowanie przedmiotów na trójki, które praktykowało się u wszystkich Słowian przy obliczaniu nici. Taka potrójna nić zwana była na wschodnich kresach Polski i u Słowian Wschodnich – „czyslanką”, a u Serbochorwatów i Bułgarów – „czetnicą”.

22. Mendel, półkopa, kopa • Przy liczeniu jajek czy ziemniaków odkładano je kupkami po trzy w każdej. Odliczoną ilość kupek: 5, 10 czy 20 nazywano mendlem, półkopą, kopą. Białoruś – sposób nie tylko do podliczania jaj, lecz i ogórków i kapusty.

23. „Kokoszki” i „kopy” • Rachunek trójkami stosowany był też do snopów i np. w środkowej Polsce taka trójka snopów zwie się „kokoszka”. Oprócz liczenia parami i trójkami znają Słowianie rachubę piątkami. Toteż snopy podczas żniw w Małopolsce nazywano „kopami”.

24. Liczydła – Счёты Na niektórych obszarach Wielkorusi przejęto pochodzące ze wschodu liczydło (счёты)

25. III. Sposoby mierzenia dawnych Słowian • Pomiary: • powierzchni, • odległości, • czasu.

26. Miary dawnych Słowian • Mierzenie za pomocą kciuka • Kciuk = 4 cm • Największa szerokość kciuka (przyciśniętego do twardego przedmiotu)=2,5 cm

27. Ogólnosłowiańska nazwa miary – piędź • Piędź • Mała-wskazująca (odległość między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem wskazującego palca) • Duża - środkowa(odległość między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem średniego lub ostatniego palca)

28. Długość ręki jako miara u dawnych Słowian • Mierzono od końca palca środkowego (pięści), do łokciowego stawu (Słowianie, Germanie, Ugrofińcy) • Łokieć dwudłoniowy (pomiar po dwóch stronach) • Łokieć całoręczny, czyli podwójny (mierzony od końców palców/pięści do ramienia) • Siąg (od sięgania) rozpostartych rąk • Łokieć stosowano do mierzenia materiałów

29. Stopy, krok i skok jako miara u dawnych Słowian • Stopy należą do kroku (północ i południe Słowiańszczyzny). Użytek przy, np. sadzeniu ziemniaków (ziemniak od ziemniaka sadzi się na stopę daleko) • Krok/chód lub skok: oddalenie, na jakie skoczyć może dorosły człowiek, oparty o kij, którego wysokość równa się przeciętnej wzrostu ludzkiego

30. Obwód głowy jako miara u dawnych Słowian • Używany do mierzenia płótna w zachodniej i wschodniej Słowiańszczyźnie • Obwód głowy normalnie zbudowanego człowieka prawie dokładnie równa się typowemu łokciowi całoręcznemu • Specjalizacja miar (stopa – do powierzchni, obwód głowy – do płótna • Inne miary: palec (długość i szerokość), dłoń, paznokieć czy włos

31. Pomiar przestrzeni u dawnych Słowian • Rzuty, np. siekierą, strzałą puszczoną z silnego łuku, kijem z dłoni • Nośność głosu człowieka lub zwierząt (ryk wołu) wiorsta (werszt) – ‘zasięg donośności głosu ludzkiego’ • Siła wzroku, określana według oddalenia, do jakiego „dojrzeć może oko”

32. Mierniki czasu u dawnych Słowian • Gwiezdne niebo jako zegar (Orion, Plejady, Wóz i Droga Mleczna – wyznaczniki pory rannego wstawania zimą) • Pianie kogutów (kur) – „pierwsze kury”, „drugie kury”, „trzecie kury” – świtowe • Periodyczność cyklu faz księżycowych

33. Miary pór roku Początek wiosny powracające jaskółki, środek –przylot kukułek, początek jesieni – początek odlotowego ptactwa

34. Mierniki czasu u dawnych Słowian Zmiany słonecznego oświetlenia własnej izby Obserwacja barwy płomienia ogniska: jeśli płomień jest czerwony – to jeszcze dzień; jeśli zaś bieleje – to znak zapadającego zmierzchu;

35. Mierniki czasu u dawnych Słowian Obserwowanie kształtu źrenic u zwierząt w dzień pochmurny: jeśli źrenica owiec i kóz jest okrągła – ma się ku zmierzchowi i pora wracać; jeśli podłużna – jest jeszcze czas. Por. źrenice kota czy psa w Zachodniej Słowiańszczyźnie

36. Dziękuję za uwagę