Drugverslaafde ouders met jonge kinderen: mogelijke gevolgen voor de psycho-sociale ontwikkeling

1. Drugverslaafde ouders met jonge kinderen: mogelijke gevolgen voor de psycho-sociale ontwikkeling Wouter Vanderplasschen Vakgroep Orthopedagogiek Universiteit Gent

2. Overzicht • ‘Crack babies’ en ‘crack kids’ • Risico’s verbonden aan druggebruik van de ouders • risicofactoren in de omgeving • beschermende factoren • mogelijke gevolgen voor de psycho-sociale ontwikkeling • naar een realistisch beeld

3. ‘Crack babies and kids’ (1) • Crack : goedkoop, rookbaar cocaïne-derivaat • Vooral veel vrouwen + laagste sociale klassen • Gebruik tijdens zwangerschap -> verschillende risico’s oa. pervasieve hersenbeschadiging • Voor vele kinderen dreigt plaatsing

4. ‘Crack babies and kids’ (2) • Enige nuancering vereist: • extreem problematische opvoedingssituatie • crack : marginale drug in België • deterministisch + negatief beeld • bepaalde kinderen ontwikkelen zich vrij normaal en zonder problemen

5. Inleiding • “Forgotten children” • Meer aandacht: opvoedings- en ontwikkelingsproblemen voorkomen + beperken + nieuwe generatie verslaafden vermijden • Verschillende diensten: kind, ouder, verslaafd • samenhangende problematiek • Afkerig tov hulp: hoederecht • vooral verslaafde moeders: vaderfiguur ontbreekt dikwijls

6. Omvang problematiek • 18 tot 75% heeft kinderen + stijgt • 1/10 pasgeborenen in de VS • In Nederland: 5000; 25 à 40% kinderen • Weinig cijfergegevens over België • 1000/jaar • 1/4 tot 1/3 heeft kinderen

7. Drugverslaafde ouders • Ouderschap problematisch: responsiviteit en grenzen stellen • belangrijke mijlpaal • zwangerschap: • onverwacht • latente kinderwens: verandering • minder gebruiken of stoppen • confrontatie met realiteit: herval !

8. Ouderschap • Afhankelijkheid: verwerven en gebruiken drugs • zorg en opvoeding secundair • onder invloed, wisselend gemoed, chaotische levensstijl: beperkte emotionele betrokkenheid, toegankelijkheid en aandacht • gevaarlijk situaties: spel, voeding, hygiëne • 1/3 emotionele verwaarlozing + 10% fysieke mishandeling • plaatsing!

9. Drugverslaafde ouders • Familiale achtergrond (verslaving, ruzies, verwaarlozing, plaatsing, …) + relationele problemen: psychische en emotionele problemen • weinig eigen positieve ervaringen: gn adequate opvoedings- en interactievaardigheden + weinig kennis over ontwikkeling • Meer rigide + minder responsief: hechting! • Overdreven begaan: verwenning • Instabiele + wisselende relaties en beperkt sociaal netwerk: alleen • gezin georganiseerd rond verslaving: co-afhankelijkheid + parentificatie • loyaliteit aan ouders + bewaren familiegeheim

10. Weinig positieve identificatiemodellen • drugs als copingmechanisme + gevoel van macht en potentie • ontbreken vaderfiguur • werkloosheid + financiële problemen • criminaliteit en prostitutie: justitie • schaamte- en schuldgevoelens: oordeel maatschappij, mogelijke schade, dreiging van plaatsing + sociale uitsluiting • onttrekken aan hulpverlening + versterken gevoelens door bepaalde reacties kinderen

11. Beschermende factoren • Ondanks risico’s: sommigen zeer goed • verantwoordelijk en motiverend • adequaat functioneren: sociaal netwerk, stabiel gebruik, rituelen, vaderfiguur, intacte leefgebieden • zeker niet bij iedereen beperkte ouderschapsvaardigheden of onvoldoende aandacht • Ouderschap bemoeilijkt indien andere risicofactoren: eerder risico dan belemmering

12. Kinderen van drugverslaafde ouders • Effecten van gebruik tijdens zwangerschap • vooral tijdens zwangerschap, neonatale periode en eerste levensjaar • nadien minder eenduidige bevindingen • Rol omgeving-prenatale blootstelling • lange termijn-effect bepaalde drugs • invloed omgeving • niet alle kinderen blootgesteld aan drugs • velen groeien op buiten ouderlijk gezin: • meer probleemgedrag in pleeggezinnen • ondersteunen moeder-kind relatie • verschillende beïnvloedende factoren

13. Risico’s • Blootstelling tijdens zwangerschap: • vroeggeboorte, bloedarmoede en groeiretardatie • 60-90% Neonataal Abstinentiesyndroom: versnelde ademhaling, diarrhee, stuipen, braken • meer opgewonden toestand: snelle irritatie • Jonge kinderen (0 tot 6 jaar) • vertraagde soc-emotionele, cognitieve ontwikkeling, gedragsproblemen, groeiretardatie, aandachts- en concentratieprblemen, impulsiviteit, hyperactiviteit, taalproblemen; meer internaliserend en externaliserend probleemgedrag • gebrek aan basisveilligheid: loze beloften, psychische klachten (woede, labiliteit, ontkenning, isolatie, schuld- en schaamtegevoelens, laag zelfbeeld

14. Schoolgaande kinderen: • leerproblemen, aandachts- en concentratiestoornissen, gedragsproblemen • problemen in omgang, overzitten • spijbelen, delinquentie, druggebruik • nieuwe generatie verslaafden • overerbare kwetsbaarheid: • drugs- en alcoholproblemen in verschillende generaties • biochemische, fysiologische en psychologische markers: gebrekkige inhibitie • kwetsbaarheid, geen voldoende verklaring

15. Veerkracht • Bij aantal toch voorspoedige ontwikkeling • Veerkracht (resilience) • individuele kenmerken: persoonlijkheid, zelfbeeld, alertheid, responsiviteit, …) • omgeving: rituelen, rolmodellen, steun, vrienden • vormen van veerkracht: inzicht, onafhankelijkheid, intieme relaties, initiatief nemen, creativiteit, humor en moraliteit • soms opmerkelijk ontwikkelingsherstel na aanvankelijke problemen • niet objectief meetbaar gedrag of bepaalde risicofactoren doorslaggevend, wel subjectief aanvoelen door kind en eigen creatieve inbreng kind

16. 3. Bestaande aanpak • Structurele benadering: • in verschillende voorzieningen: geen specifieke aanpak • opvoedingsondersteuning ambulant: samenwerking, deskundigheid, conflicterende visies • residentiële programma’s: intieme huiselijke sfeer + opvoedingsondersteuning; niet voor koppels, meestal kinderen jonger dan 6 jaar

17. Netwerkvorming • betere coördinatie en opvolging • case management: persoonlijke begeleider • case management: zonder persoonlijke begeleider • zorgcoördinatie voor vastgelopen situatie • deskundigheidsbevordering

18. Opvoedingsondersteuning • individuele begeleiding • modeling • ouderschapsklassen • oudergroepen • videohometraining

19. Knelpunten • “Typisch” verslaafd gedrag: herval, niet nakomen afspraken, liegen,geen probleeminzicht, andere normen • Ethische vragen: interventie?! • Deskundigheid • beroepsgeheim • eenduidige visie en aanpak • hoge drempel • beperkt aanbod • nood aan opvoedingsondersteuning

20. Een meer geschikte aanpak • Positieve, kritische houding nodig • normen- en waarden: intervisie • deskundigheidsbevordering • expliciteren van visie en aanpak • uitbouw formeel netwerk • nood aan thuisbegeleiding • continuïteit en coördinatie • preventie en vroeginterventie

21. Risico’s verbonden aan druggebruik van de ouders • Prevalentie van de problematiek : 1/4 à 1/3 heeft kinderen • Risico op verschillende ontwikkelingsproblemen • Methodologische problemen • Weinig consistente bevindingen na 1ste levensjaar : invloed van prenatale blootstelling aan drugs + van milieu

22. Risico’s verbonden aan gebruik tijdens zwangerschap • verschillende factoren : mate en tijdstip van gebruik, soort drug, metabolisme van de moeder + gezondheid van de moeder • stoppen • obstetrische complicaties :spontane abortus, groeiretardatie, asfyxie, prematuur + dysmatuur • teratogene effecten :lidmaatdefecte,npervasieve hersenschade • medische complicaties anemie, HIV, Hepatitis

23. Gevolgen van gebruik tijdens de zwangerschap • De neonatale periode en het 1ste levensjaar • Neonataal Abstinentie-syndroom (NAS): na 24 à 72u,stoornissen van het CZS, stoornissen van het AHS, stoornissen van het GIS, medicamenteuze behandeling • ‘La stige’ baby’s: irriteerbaar, niet responsief, moeilijk te knuffelen • Cocaïne : opgewonden toestand • Alcohol : Foetaal Alcohol Syndroom (FAS): faciale dysmorfologie, groeiretardatie, verstandelijke handicap • Cannabis : tremor, verhoogde lichaamsactiviteit + slaapproblemen • Verhoogde morbiditeit en mortaliteit

24. Risicofactoren in de omgeving • Druggebruik tijdens zwangerschap • Overerfbare kwetsbaarheid • Kinderen van ondergeschikt belang • Psychische en relationele problemen + voorgeschiedenis • Financiële en juridische problemen • Beperkte ouderschapsvaardigheden • ‘Verslaafd gezin’

25. Risicofactoren in de omgeving • Weinig positieve identificatiemodellen • Beperkt sociaal netwerk • Verwaarlozing en misbruik • Plaatsing • Verwenning • Stigmatisering + schaamte- en schuldgevoelens

26. Beschermende factoren • Verantwoordelijkheid voor het kind + belangrijke motiverende factor • ‘Resilience’ : individuele kenmerken (zelfbeeld, persoonlijkheid, zelfstandigheid) + omgeving (rituelen, sociale steun) • Opmerkelijk ontwikkelingsherstel

27. Mogelijke gevolgen • Vertraagde sociale, cognitieve + emotionele ontwikkeling, gedragsproblemen, aandachts- en concentratieproblemen, impulsiviteit, hyperactiviteit • Gebrek aan veilige hechting en basisveiligheid • Meer internaliserend en externaliserend gedrag • Co-afhankelijkheid + parentificatie • School-, leer- en gedragsproblemen • Volgende generatie drugverslaafden ?

28. Naar een realistisch beeld • Geen eenduidig beeld • Verschillende beschermende en bedreigende factoren op biologisch, psychologisch en sociaal vlak • Niet het objectief meetbaar gedrag, wel subjectieve beleving en creatieve inbreng van het kind

29. 2. Implicaties voor de hulpverlening • Verweven problematiek : hulpverlening aan ouders én kind • Versnipperd hulpverleningsaanbod • Verslaafde moeders afkerig tegenover behandeling • Niet of pas laat in drughulpverlening + ook niet opgemerkt door niet-categoriale hulpverlening