Marek Demidowicz Tomasz Parada Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze

1. Omówienie procedury usuwania niebezpiecznych substancji porzuconych przez nieznanych sprawców w ciekach wodnych Seminarium szkoleniowe Gorzów Wielkopolski, 16-17 marca 2010 r. Marek Demidowicz Tomasz Parada Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze Delegatura w Gorzowie Wlkp.

2. Porzucanie substancji niebezpiecznych, w tym odpadów, bez względu na ich charakter i ilość, w wodach, zarówno w powierzchniowych, jak i w strefach zasilania wód podziemnych stanowi bardzo realne zagrożenie dla ekosystemów. • Pomijając ogromne znaczenie wody dla funkcjonowania przyrody i gospodarki należy wziąć pod uwagę również, że: • zanieczyszczenia w wodach powierzchniowych płynących cechują się wysoką mobilnością, skutkującą błyskawicznym oddziaływaniem na ekosystemy – zniszczenia w środowisku są natychmiastowe i rozległe, istnieje względnie duża odnawialność wód, • zanieczyszczenie przenikające do wód podziemnych cechują się z reguły długotrwałością oddziaływań i nieprzewidywalnością skutków, co związane jest ze skomplikowaniem budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych ośrodków skalnych – zniszczenia w środowisku rejestrowane są natychmiast lub z pewnym opóźnieniem, ale ich skutki są rozległe, a odnawialność ograniczona, lub w skrajnym przypadku nieosiągalna (analogicznie dot. jezior i innych wód powierzchniowych stojących).

3. Możemy rozróżnić zasadniczo następujące rodzaje porzuceń substancji niebezpiecznych do wód • Bezpośrednio do wód, w postaci płynnej bądź stałej bez opakowań W takim wypadku oddziaływanie na wody jest natychmiastowe, a zastosowanie określonych procedur administracyjnych w warunkach „bojowych” jest zawsze trudne, czasem musimy pogodzić się z faktem, że nie uda się zastosować wystarczających środków zapobiegawczych, albo ich skuteczność będzie bardzo ograniczona • Bezpośrednio do wód w postaci płynnej bądź stałej w szczelnych opakowaniach W takim wypadku oddziaływanie jest potencjalne, a czas stanowi podstawowy element sprzyjający zastosowaniu procedur i środków technicznych • Pośrednio do wód poprzez porzucenie w zlewni bezpośredniej cieków, w postaci stałej bądź płynnej, w opakowaniach lub bez W takim wypadku zazwyczaj dysponujemy czasem niezbędnym do zastosowania procedur oraz adekwatnych sił i środków technicznych w celu wyeliminowania potencjalnego zagrożenia

4. Możemy rozróżnić dwa rodzaje substancji niebezpiecznych porzucanych w wodach ze względu na ich właściwości fizykochemiczne A. Rozpuszczalne w wodach • Szybka reakcja z wodą eliminuje użycie środków technicznych (np. zapór) • Podjęcie oczyszczania wody jest z reguły trudne do przeprowadzenia • Rozprzestrzenianie się zanieczyszczenia jest szybkie – równe prędkości nurtu rzeki czy cieku • Sytuacja, w której nie uda się wyeliminować zanieczyszczenia z wody, a skutkami takiego zdarzenia będą zniszczenia w świecie roślinnym i zwierzęcym wydaje się być w tym wypadku całkiem realna B. Nierozpuszczalne lub słaborozpuszczalne w wodach • Można podjąć środki techniczne (np. zapory) w celu wyłapania części zanieczyszczeń z wody • Z reguły zanieczyszczenia nie migrują tak szybko jak nurt rzeki dając niezbędny czas do podjęcia akcji ratowniczej • Istnieje możliwość ograniczenia szkód w środowisku w związku z możliwością wyłapania części zanieczyszczeń

5. Porzucenie odpadów w ziemi z płytko występującym poziomem wód gruntowych skutkuje znacznym zanieczyszczeniem tych wód (wykop zanieczyszczony substancjami ropopochodnymi)

6. Bywa również tak, że ktoś porzuca substancje niebezpieczne przy studzienkach deszczowych, w odległości kilku metrów od cieku (w tym wypadku rtęć)

7. Przy prowadzeniu akcji ratowniczej, w przypadkach, gdy mamy do czynienia z substancjami i odpadami porzuconymi przez nieustalonych sprawców pierwszymi pytaniami są z reguły: • kto zapłaci za transport odpadów (substancji) z miejsca ich odnalezienia do miejsca ich utylizacji i za ich utylizację? • gdzie przetransportować odpady (substancje) i kto dokona transportu i utylizacji substancji lub odpadów? Każdego roku odnotowywane są przypadki porzucenia substancji oraz odpadów na terenach ogólnodostępnych, które w przeszłości powodowały szereg problemów natury formalnoprawnej.

8. Wg prawa odpowiedzialnym za stan nieruchomości jest właściciel cieku Rozpatrywane sytuacje porzucenia odpadów na terenach ogólnodostępnych dotyczą wód publicznych • Wody publiczne należą do Skarbu Państwa i do jednostek samorządu terytorialnego zgodnie z art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.) • Prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną (Dz. U. z 2003 r. Nr 16, poz. 149).

9. Prawa właścicielskie wód publicznych w imieniu Skarbu Państwa sprawują: • minister właściwy do spraw gospodarki morskiej - w stosunku do wód morza terytorialnego oraz morskich wód wewnętrznych • Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej - w stosunku do wód istotnych dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej, w szczególności wód podziemnych oraz śródlądowych wód powierzchniowych (wymienionych w ww. rozporządzeniu z 17 grudnia 2002 r.), a więc: • b)  w ciekach naturalnych, od źródeł do ujścia, o średnim przepływie z wielolecia równym lub wyższym od 2,0 m3/s w przekroju ujściowym, • c)  w jeziorach oraz sztucznych zbiornikach wodnych, przez które przepływają cieki, o których mowa w lit. b, • d)  granicznych, • e)  w śródlądowych drogach wodnych; • dyrektor parku narodowego - w stosunku do wód znajdujących się w granicach parku, z pewnymi wyłączeniami • marszałek województwa (cieki wymienione są w ww. rozporządzeniu z 17 grudnia 2002 r.) • w szczególnych wypadkach nadleśniczy

10. Zgodnie z art. 26 ustawy Prawo wodne do obowiązków właściciela śródlądowych wód powierzchniowych należy m.in. dbałość o utrzymanie dobrego stanu wód Jednocześnie jednak zgodnie z art. 34. ust. 1. p.w. każdemu przysługuje prawo do powszechnego korzystania ze śródlądowych powierzchniowych wód publicznych jeżeli przepisy nie stanowią inaczej. Rozumie się pod tym pojęciem również swobodny dostęp do wód. Przyznanie każdemu swobodnego dostępu do wód publicznych, podobnie jak np. do lasów, jest oczywiście jak najbardziej uzasadnione, ale daje możliwość porzucania np. odpadów w miejscach ogólnodostępnych.

11. Sytuacja prawna W polskim prawie środowiskowym mamy dwa zapisy istotne dla dalszych rozważań • zgodnie z art. 3 ust. 3 pkt 13 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.) odpady znajdujące się na nieruchomości stanowią własność władającego tą nieruchomością • art. 400a pkt 20 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) wskazujący fundusze ochrony środowiska, jako instrumenty wspomagania działań m.in. w celu zapobiegania skutkom zanieczyszczenia środowiska lub usuwanie tych skutków, w przypadku gdy nie można ustalić podmiotu za nie odpowiedzialnego

12. W świetle ww. zapisów prawnych sposób rozwiązania problemu będzie zależeć od jego skali • W przypadku dużych zanieczyszczeń lub zagrożeń, których utylizacja może nieść za sobą konieczność zaangażowania znacznych sił i środków ciężar pokrycia kosztów akcji i dalszych działań będzie spoczywać na właścicielu wody. • W przypadku porzuceń o niewielkim w istocie zagrożeniu dla środowiska oraz stosunkowo niskich kosztach akcji likwidacji może być wdrożona procedura uproszczona (z pominięciem właściciela wody). O tym jakie działania formalnoprawne należy podjąć musi zadecydować kierujący akcją w zależności od oceny terenowej i swojego doświadczenia.

13. W 2004 r. Lubuski Wojewódzki Inspektor Ochrony środowiska w Zielonej Górze przedstawił propozycję postępowania z odpadami niebezpiecznymi porzuconymi przez nieustalonych sprawców, zatwierdzoną następnie przez Wojewodę Lubuskiego

14. Główne założenia instrukcji są następujące: Jednostką kierującą działaniami przy usuwaniu odpadów niewiadomego pochodzenia jest Państwowa Straż Pożarna Powiadamianie służb następuje analogicznie jak w systemie przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym (poprzez dyżurnych) Miejsce porzucenia zabezpiecza Policja Pobór próbek, szacowanie ilości odpadów należy do Inspekcji Ochrony Środowiska Wydobycie, zebranie, zabezpieczenie odpadów na miejscu należy do PSP Decyzja w sprawie postępowania należy do kierującego akcją w uzgodnieniu w przedstawicielem IOŚ, ewentualnie Policji Miejsce zdeponowania odpadów wyznaczono w instrukcji

15. H. Dla północnej części województwa jest to Zakład Utylizacji Odpadów w Chróściku, do którego tytuł prawny posiada Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Gorzowie Wlkp.I. Dla południowej części województwa jest to Dział Zagospodarowania Odpadów w Raculi do którego tytuł prawny posiada Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Zielonej Górze

16. Transport odpadów z miejsca ich odnalezienia (wydobycia) do miejsca ich zdeponowania odbywa się transportem ww. zakładów Po przetransportowaniu odpadów do wyznaczonego miejsca właściwy podmiot wystawia fakturę Wojewodzie Lubuskiemu Wojewoda Lubuski poprzez Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego składa do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Zielonej Górze wniosek o pokrycie kosztów transportu, gromadzenia i likwidacji odpadów Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Zielonej Górze pisemnie potwierdza zasadność likwidacji odpadów zgodnie z instrukcją WFOŚiGW refunduje koszty transportu, zdeponowania i likwidacji odpadów

17. Doświadczenia • jak dotychczas system ten działa poprawnie • system nadaje się do stosunkowo niewielkich porzuceń (środki przeznaczane na ten cel w WFOŚiGW są ograniczone) • do uruchomienia systemu muszą być spełnione następujące warunki: • właściwa klasyfikacja odpadów (substancji) – system dotyczy wyłącznie odpadów (substancji) niebezpiecznych – właściwa klasyfikacja chemiczna substancji należy do PSP (m.in. w oparciu o JRChem), klasyfikacja odpadów do IOŚ (m.in. w oparciu o wiedzę ogólną i doświadczenie inspektorów lub metody analityczne) • teren odnalezienia musi być ogólnodostępny (wody publiczne oraz tereny przylegające do tych wód w zupełności spełniają to kryterium) • brak określonego sprawcy porzucenia – zadanie Policji

18. Co w przypadku porzucenia większych ilości substancji lub odpadów ? • W takich przypadkach prawie zawsze udaje się określić sprawcę, a w tym wypadku on ponosi koszty • Jeżeli sprawcy pozostaje nieznany, a nie zaistniała szkoda w środowisku z powodu porzucenia substancji czy odpadów, to koszty ponosi właściciel wody (nie ma przeszkód formalnoprawnych aby na ten cel uzyskał on dotację z funduszy celowych) • Jeżeli z powodu porzucenia powstanie szkoda w środowisku organem właściwym do podjęcia działań zapobiegawczych i naprawczych jest regionalny dyrektor ochrony środowiska, który działania prowadzi w porozumieniu w wojewodą (w przypadku podmiotów prowadzących działalność gospodarczą) • W przypadku osób fizycznych sprawy prowadzą organy ścigania, a dochodzenie roszczeń następuje w oparciu o kodeks cywilny

19. Jeżeli nie można ustalić podmiotu odpowiedzialnego za szkodę • W takim przypadku działania zapobiegawcze lub naprawcze podejmuje organ ochrony środowiska (właściwy regionalny dyrektor ochrony środowiska), zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 16 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. Nr 75, poz. 493 z późn. zm).

20. Dziękujemy za uwagę www.zgora.pios.gov.pl www.gorzow.pios.gov.pl