Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Sekretny obrzęd, ludowa moralność i przestrogi gości z zaświatów – czyli tematyka ,,Dziadów cz. II” Adama Mickiewicza.

3. Geneza utworu. ,,Dziady” Adama Mickiewicza można z pełną odpowiedzialnością nazwać najwybitniejszym polskim dramatem. Dzieło powstawało etapami. Pierwotnie, autor zaplanował stworzenie czterech części utworu. Według chronologii najpierw powstała część II dramatu (1820-21), następnie IV (1821-22) i III (1832), natomiast części I (,,Dziady. Widowisko”) poeta nigdy nie ukończył. Druga i czwarta część dramatu została stworzona podczas pobytu Mickiewicza w Wilnie i Kownie oraz wydana w 1823 r. jako drugi z tomów jego ,,Poezji” . Ze względu na miejsce powstania, części dramatu określa się także następującymi nazwami: • Dziady wileńsko-kowieńskie: II i IV część utworu, • Dziady drezdeńskie: III część utworu,

4. ,,Dziady” – dlaczego taki tytuł? Co oznacza to pojęcie? ,,Dziady”, to inaczej ,,przodkowie”. ,,Dziadami” nazywano także w czasach Mickiewicza uroczystość poświęconą uczczeniu pamięci zmarłych. Obyczaj ten wywodził się z czasów pogańskich, zwano go wówczas ,,ucztą kozła”. Wobec sprzeciwu kościoła, ,,dziady” odprawiano potajemnie, nocą w przycmentarnych kaplicach. Lud, zebrany pod przewodnictwem Guślarza (lub Koźlarza, Huslara) modlił się i wywoływał duchy zmarłych po to, by zaprosić ich na suto zastawioną ucztę. Wierzono, że to przywabi dusze przodków i przyniesie im ukojenie. Obrządek odprawiano w czasie odpowiadającym chrześcijańskim Zaduszkom.

5. Opactwo w dąbrowie (1809-10), C. D. Friedrich. Genezy ciąg dalszy…Mickiewicz postanowił utrwalić pamięć o tym niezwykłym elemencie tradycji ludowej. Oto jak we wstępie do dramatu tłumaczy przyczyny powstania dzieła: ,,(…) miejsca samotne, czas nocny, obrzędy fantastyczne, przemawiały niegdyś silnie do mojej imaginacji [czyli wyobraźni, przyp. red.]; słuchałem bajek, powieści i pieśni o nieboszczykach powracających z prośbami lub przestrogami; a we wszystkich zmyśleniach poczwarnych można było dostrzec (…) pewne nauki”. Te właśnie nauki i przestrogi, przekazane przez dusze czyśćcowe są wraz z opisem rytuału głównym tematem drugiej części ,,Dziadów.”

6. Wstęp do dramatu– wiersz ,,Upiór”. ,,Serce ustało, pierś już lodowata, Ścięły się usta i oczy zawarły; Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata! Cóż to za człowiek? – Umarły.” Wiersz opisujący historię ducha samobójcy jest dobrym wprowadzeniem w nastrój grozy, fantastyki i tajemniczości, który będzie towarzyszył całemu dramatowi. Poeta kreśli plastyczny obraz przerażającego widma, które ,,co rok się budzi/ Na dzień zaduszny mogiłę odwali / I dąży pomiędzy ludzi.” Zmarły był niegdyś nieszczęśliwie zakochany, nieodwzajemniona miłość popchnęła go do samobójstwa, ale na tym jego cierpienia się nie skończyły. Duch – według relacji świadków – pokutuje, wracając co roku do życia, i przeżywając po raz kolejny to samo miłosne rozczarowanie.Postanawia odszukać ukochaną – ,, cóżkolwiek będzie, dawnym pójdę torem”. Tym samym poeta wprowadza czytelnika w akcję dramatu. Cmentarz w śniegu (1826),C.D.Friedrich

7. Czas i miejsce akcji utworu. Nastrój. Akcja utworu toczy się w noc Zaduszek, czyli 2-go listopada. Późną nocą, do opuszczonej kaplicy cmentarnej przybywa grupa ludzi. Drzwi pomieszczenia są zamykane na kłódki a okna zaciemnione całunami, pośrodku kaplicy stoi trumna, wokół której gromadzą się uczestnicy rytuału. Jest ciemno i przeraźliwie cicho, wszyscy czekają na znak przewodzącego obrzędowi Guślarza. Ten, za pomocą odpowiednich zaklęć i czynności zacznie przywoływać duchy, pokutujące za różne rodzaje przewinień. Zgromadzony w kaplicy chór wieśniaków i wieśniaczek będzie komentował jego słowa, najczęściej poprzez głośne powtórzenie zaklęcia. Chór podtrzymuje też nastrój grozy i tajemniczości, wypowiadając w kluczowych momentach słowa: ,,Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzie?”

8. Duchy lekkie: Józio i Rózia. Jako pierwsze pojawiają się ,,duchy lekkie”, czyli takie, które nie dostąpiły jeszcze łaski zbawienia, ale jednocześnie nie są obciążone ciężkimi winami. Guślarz przyzywa je, zapalając garść kądzieli (pęk włókien lnianych lub konopnych). Spod sklepienia kaplicy spływają dwie uskrzydlone zjawy, przypominające aniołków – Józio i Rózia. Duchy były kiedyś dziećmi jednej z wieśniaczek. Zmarły młodo, więc nie zdążyły zgrzeszyć, nie zdążyły też zaznać cierpienia. Opowiadają o swoim życiu w rajskich zaświatach: ,,W raju wszystkiego dostatek, Co dzień to inna zabawka: Gdzie stąpim, wypływa trawka Gdzie dotkniem, rozkwita kwiatek.” Fragment obrazu ,,Madonna Sykstyńska” (1513-14), Rafael Santi.

9. Przesłanie duchów lekkich. Dzieci skarżą się, że pomimo pozornego szczęścia nie mogą stanąć przed obliczem Boga: ,,Zbytkiem słodyczy na ziemi/ Jesteśmy nieszczęśliwemi.” Przybyły do kaplicy, by poprosić o dwa ziarna gorczycy, które mają zastąpić brak goryczy i cierpienia w ich przeszłym, ziemskim życiu. Przynoszą także zgromadzonym ważne przesłanie. Cierpienie jest nieodłącznym elementem ziemskiego życia, nie można go uniknąć, gdyż to ono otwiera niewinnym duszom ,,bramy nieba”: ,,Bo słuchajcie i zważcie u siebie/ Że według bożego rozkazu: Kto nie doznał goryczy ni razu,/ Ten nie dozna słodyczy w niebie.” Chór ze skupieniem powtarza przestrogę, Guślarz ofiaruje dzieciom ziarna i odpędza je (podobnie jak kolejne duchy) słowami zaklęcia: ,,Teraz z Bogiem idźcie sobie./ A kto prośby nie posłucha,/ W imię Ojca, Syna, Ducha/ Widzicie Pański krzyż?/ Nie chcecie jadła, napoju, / Zostawcie nas w pokoju! A kysz, a kysz.”

10. Przybycie duchów ciężkich: Upiór Złego Pana. Zbliża się północ, czas przeznaczony dla duchów pokutujących za grzechy ciężkie. Guślarz rozkazuje zapalić smolnym łuczywem wódkę w kotle. W oknie kaplicy natychmiast pojawia się Upiór w towarzystwie nocnych ptaków – kruków, orlic i sów. Zjawa jest duszą potępionego grzesznika, nie może więc przekroczyć progu poświęconej kaplicy. Widmo przedstawia się jako duch Złego Pana, właściciela wsi, zmarłego przed trzema laty. Za okrucieństwo za życia duch cierpi męki piekielne: wieczny głód i pragnienie. Błąka się po świecie, szczuty przez gromadę ptactwa: ,,(…) wyrok taki , Że dopóty w ciele muszę Potępioną włóczyć duszę, Nim kto z was, poddani moi, Pożywi mię i napoi.” ,,Gdy rozum śpi, budzą się demony” (1797-98), akwaforta, Francisco Goya

11. Przesłanie Widma. Okazuje się, że upiorne ptactwo to dusze zmarłych - z winy Pana - poddanych. ,,Nie znałeś litości, panie!” – krzyczą ptaki. Kruk, był niegdyś jego sługą, został okrutnie wychłostany za kradzież owoców z pańskiego sadu. Sowa była ubogą wieśniaczką, w wigilijna noc poprosiła dziedzica o zapomogę dla głodującej rodziny. Zamarzła z dzieckiem na ręce, gdy z rozkazu Pana wyrzucono ją za wrota dworu. Zgromadzeni w kaplicy nie mogą pomóc zjawie, gdyż podane duchowi jedzenie natychmiast zostaje rozerwane przez ptaki. Okrutna pokuta za okrutne traktowanie słabszych i potrzebujących. Duch uświadamia zebranym, że najcięższym z grzechów jest brak miłosierdzia: ,,Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem, Sprawiedliwe zrządzenia Boże! Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże.”

12. Pojawienie się ducha Zosi – duchy pośrednie. Po odejściu Upiora, Guślarz zapala garść święconego ziela, by przywołać: ,,pośrednie duchy (…) Żyłyście z ludźmi pospołu / Lecz, od ludzkiej wolne skazy / Żyłyście nie nam, nie światu / jako te cząbry i ślazy.” Na wezwanie przybywa duch młodej, pięknej dziewczyny, ubranej w białą szatę i wieniec na głowie. Zosia była pasterką, wiodła spokojne, sielskie życie. Podobnie jak dwójka dziecięcych duchów, nie doświadczyła bólu ani troski. Pomimo tego dziewczyna zgrzeszyła nieczułością i obojętnością wobec kochających ją zalotników. Żyła marzeniami, nie potrzebowała do szczęścia drugiego człowieka, nie potrafiła też nikomu ofiarować swoich uczuć. Dlatego też cierpi po śmierci.

13. Przesłanie dziewczyny: ,,Ach, i zawsze sama jestem! (…) Wiatr mną jak piórkiem pomiata, Nie wiem, czy jestem z tego, czy z tamtego świata.” Dusza dziewczyny, z jej własnej winy nie doświadczyła ziemskiej miłości, pozostaje zawieszona pomiędzy ziemią a niebem. Zosia nadaremno prosi, by młodzieńcy schwytali ją za ręce i przyciągnęli do ziemi. Guślarz pociesza ją, że pokutnicza tułaczka będzie trwać jeszcze tylko dwa lata. Duch przekazuje przestrogę: ,, (…) według Bożego rozkazu: Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może być w niebie.” Młoda pasterka (1885) W.A.Bouguereau

14. Zakłócenie obrzędu – przybycie niemego Widma. Obrzęd dobiega końca, Guślarz wzywa ostatnie, drobne dusze, rzucając w kąty kaplicy garście maku i soczewicy. Nagle, spod jednego z grobów, wyłania się blade widmo młodego mężczyzny. Duch milczy, wskazuje ręką na serce, z którego wypływa krwawa wstęga. Zwraca się ku pasterce, która wydaje się go rozpoznawać. Zjawa nie reaguje na prośby i zaklęcia Guślarza. Nie pomaga klątwa, woda święcona ani zapalona gromnica. Lud wyprowadza pasterkę z kaplicy a duch podąża za nią. Na tym kończy się akcja dramatu. Ostatnie widmo narusza porządek rytuału, o nic nie prosi, przed niczym nie przestrzega. Możemy się domyślać, że przyczyną jego śmierci była nieszczęśliwa miłość. Duch chce przeniknąć granice zaświatów. Guślarz sugeruje związek zjawy z dziewczyną, dodając: ,,w tym są jakieś straszne rzeczy.”

15. Ludowa moralność. Celem autora dramatu nie było wyłącznie ukazanie ludowego rytuału. ,,Dziady” niosą ze sobą ważne przesłanie. Mickiewicz ( tak jak wielu innych poetów romantyzmu) wierzył w wartość ludowej moralności, łączącej w sobie elementy chrześcijańskie i pogańskie. Na czym polegały te, tak pogardzane przez świat nauki wierzenia? Otóż, według poety, prosty lud miał przede wszystkim wiarę w świat niematerialny i intuicyjnie go wyczuwał. Wierzono, że świat realny i pozaziemski egzystuje obok siebie, a czasami się przenika. Wiedzą o tym uczestnicy obrzędu. Nie przychodzą do kaplicy z ciekawości, ale po to, by pomóc przybyłym duszom, ulżyć im w cierpieniu. Otrzymują za to nagrodę: przestrogi, pouczenia i wskazówki, które mają im przybliżyć drogę do raju.

16. Hierarchia duchów – porównanie.,,Nie popełniajcie naszych błędów!” – zdają się mówić duchy. Zestawmy te ,,błędy” w prostym porównaniu: wina – pokuta – przestroga.

17. Ludowa sprawiedliwość – co to znaczy ,,być prawdziwym człowiekiem”? Zauważmy, że historie opowiedziany przez duchy przynoszą obraz winy i kary, różniący się nieco od chrześcijańskiego wyobrażenia tych pojęć. Pokuty zjaw: błąkanie się, smaganie wiatrem, a zwłaszcza męki piekielne upiora szarpanego przez ptactwo, mogą kojarzyć się z folklorem i ludowymi opowieściami. Z drugiej strony ten świat jest bardzo spójny i konsekwentny. Żadna wina nie ujdzie kary, podczas swego ziemskiego życia prawdziwy człowiek musi doświadczyć i radości i cierpienia. Jeżeli któraś z tych wartości przeważyła, po śmierci zostanie z pewnością zrównoważona. Ważne, by nie wywyższać się nad innych, dostrzec słabszych i cierpiących. Nie być obojętnym. Najciężej pokutuje ,,nieludzki” Pan, który zapomniał, że jest przede wszystkim człowiekiem, dlatego i po śmierci ,,człowiek nic nie pomoże”.

18. Podsumowanie. Podsumowując, tematyka ,,Dziadów cz. II” obejmuje: • ukazanie niezwykłego obrzędu ludowego (obchodzonego jeszcze za czasów życia poety, czyli na pocz. XIX w.), poświęconego pamięci przodków, • przesłanie ukazujące ludowe wyobrażenie zaświatów (możliwość kontaktu z duszami zmarłych poprzez odpowiedni rytuał, przenikanie się świata ludzi i duchów) • pojęcie ,,ludowej moralności i sprawiedliwości” (pojęcie winy, kary, przekonanie o konieczności życia według prostego kodeksu wartości) Każde z tych zagadnień zostanie rozwinięte w kolejnych częściach dramatu, szczególnie w części IV, w której autor przedstawi historię ostatniego z widm – zjawy tajemniczego młodzieńca.