I. Ders notlar ı: İKTİSAT LİTERATÜRÜNDE KAYITDIŞILIK OLGUSUNUN ORTAYA ÇIKIŞ SERÜVENİ

1. I. Ders notları:İKTİSAT LİTERATÜRÜNDE KAYITDIŞILIK OLGUSUNUN ORTAYA ÇIKIŞ SERÜVENİ Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi “KAYITDIŞILIK VE GLOBAL EKONOMİ’YE ETKİLERİ” dersi Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE BAKÜ -2011

2. İNSANLIĞIN TARİHİ KADAR KADİM BİR FENOMEN... Devletler ortaya çıkmadan önce, insanlık kollektif emek ve yardımlaşmaya dayalı kabileler halinde yaşadığı zaman bile, kabile ve aşiret reislerine hediyeler verilmesi gitdikçe kurumsallaşarak zorunlu hal alır, bu ve ya diğer faaliyetlerle ilgili toplumsal taktir ve ya yasaklardan ibaret kurumsal normlar oluşurdu. O zaman bu türlü normlardan kaçınarak, hayatlarını devam ettirmek isteyenler de ortaya çıka bilirdi ki, onlar da kayıtdışılığa yönelirdiler. Eğer kayıtdışılığa subjelerin her hangi bir toplumüstü otorite karşısında taahütlerini gereğince karşılayamamaları veya genellikle bu türlü taahütlerden çeşitli yollarla kaçınmaları açısından yaklaşırsak, o zaman onun ortaya çıkma tarihinin insanlığın tarihi kadar kadim olduğunu söyleyebiliriz.

3. DEVLETLER OLUŞTUKCA KAYITDIŞILIK DA GENİŞLENİYORDU... DEVLET KAYITDIŞILIK Vergiden kaçınan kayıtdışılık Vergi. harç v.s Güvenlik Yasak faaliyetlerin kayıtdışılığı KAYITLI EKONOMİK FAALİYETLER

4. TARİH SAYFALARINDAN... Assur ticaret yazışmalarını araştıran bilim adamlar ise o zaman Anadolu coğrafiyasına ihraç edilen malların devlete ödenecek gümrük vergilerinden kaçınmak amacıyla, sahte gümrük beyanları kullanıldığını öne sürmektedirler. “M. Ö. 2000’li yıllarda Çin tacirleri kendi servetlerini hükümdar tarafından ellerinden alınacağı korkusu ile çeşitli yollarla gizliyor, onları uzak kentlere ve hatta Çinden dışarıda yatırıma dönüştürüyordu...” Sterling Seagrave, “Lords of the Rim” eseri

5. ORTA ÇAĞLARDA KAYITDIŞILIK... DİNİ KURUMLAR KUVVETLENMİŞ GELİR, SERVET VE GÜMRÜK VERGİLERİ YÜKSELMİŞ EKONOMİK FAALİYETLER ÜZERİNDE “TOPLUMSAL YÜK” ARTMIŞ YASAK FAALİYETLERİN KAPSAMI GENİŞLEMİŞ TEFECİLİK, FAHİŞELİK, KAÇAKÇILIK VE.S GİBİ TİPİK KAYITDIŞI FAALİYETLER MEVCUT OLMUŞTUR

6. SANAYİLEŞME DÖNEMİNDE KAYITDIŞILIK... DUAL EKONOMİLER ÇARPIK KENTLEŞME SOSYAL HAYATIN KONTROLÜNÜN GÜÇLEŞMESİ HER TÜRLÜ KAYITDIŞILIK SANAYİLEŞME DÖNEMİ BÜYÜK KENTLERDE SUÇLULUK ORANININ YÜKSELİŞİ SAVAŞLAR SOSYAL DEVLET DOKTRİNİ DEVLET HARCAMALARININ ARTMASI

7. SANAYİ ÖTESİ DÖNEMDE KAYITDIŞILIK ... HİZMET SEKTÖRÜNÜN GENİŞLEMESİ KAYITDIŞILIĞIN YÜKSELİŞİ SANAYİ ÖTESİ DÖNEM • QLOBALLEŞMENİN DOĞURDUĞU • KESKİN REKABET ORTAMI: • Üretim esnekliyinin yükselmesi • Daha ucuz üretim • Küçük işletmeler • Yeni teknolojiler

8. XX. YÜZYIL BAŞLARI – KAYITDIŞILIĞIN SİSTEMLİ ARAŞTIRMASINA BAŞLANDIĞI DÖNEM • Kayıtdışılıkla ilgili araştırmalara tarihin çeşitli dönemlerinde rastlasak da, onun sistemli bir biçimde tetkik edilmesine XX. Yüzyılda başlanılmıştır. • Nitekim, XX. Yüzyılın başlarından, özellikle Amerika basınında yasadışı ekonomik faaliyetlerin kapsamı ve temel özellikleri ile bağlı yazılara sık-sık rastlanmaktadır. • Genellikle Batı ekonmistleri tarafından yapılan bu çalışmalar ilk dönemlerde daha çok kayıtdışı istihdam ve emek piyasası yönünde olmuştur.

9. ARAŞTIRMALARDA 1950’Lİ YILLAR... Gelişmekte olan ülkelerde iş gücü arzı sınırsızdır ve bu ülkelerde sanayi geliştikce iş gücü de tarımdan sanayiye yönelecektir. W. ARTHUR LEWIS Yukarıdaki dönüşüm sonucunda geleneksel ekonominin temel kısmı olan, çoğu zaman da kayıtdışı çalışan tacirler ve küçük üretimciler zamanla “kayıtlı” ekonomi tarafından hazm edilerek ortadan kaldırılacaktır. 1958 yılında ilk defa Philip CAGAN ABD’de II. Dünya Savaşı yıllarındaki Beyandışı gelirlerin (unreported income) parasal metotlarla tahminini yapmıştır.

10. ARAŞTIRMALARDA 1960-70’Lİ YILLAR... ARTUR LEWIS’in öngörüleri kendini doğrulamadı. Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda ekonomik gelişim işsizliyin azalmasını ve ya geleneksel ekonominin zaman geçtikçe ortadan kaldırılmasını sağlayacak modern iş yerlerini oluşturamadı ve 1960’lı yılların ortalarından ekonomik gelişimle ilgili optimist beklentiler gendisini kronik işsizlik kaygıları ile evezlemeye başladı. Bunda sosyal devlet anlayışının aşırı hadde çıkması, istihdamın “maliyeti”nin yükselmesi, petrol krizleri v.s temel nedenler olmuştur. Kayıtdışı istihdam, aynı zamanda çeşitli yerlerde çalışmak, vergi kaçırma v.s hızla yükselmiştir. 1971-1973 yılarında işsizlikle ilgili araştırmalar yapan sosyal antropolog Keith HART “kayıtdışı sektör” terimini akademik çerçevede kullanan ilk bilim adamı oldu. 1972 yılında ILO’nun “istihdam misyonu” ve Kenya Misyonunun raporu yayımlanarak, GOÜ’lerde kayıtdışı istihdam olgusuna dikkat çekildi. Hart, Sethuraman ve Tokman gibi uzmanlar kayıtdışılık teorisinde dualist ekolü oluşturdular. Kayıtdışılığa pozitiv yaklaşım sergilediler P. GUTMANN, E. FEIGE, F. PARK, K. MACAFEE ve M. O’HIGGINS gibi ekonomistler Anglo-sakson ülkelerinde kayıtdışılığın ölçümü ve metodolojisi üzrinde durdular.

11. ARAŞTIRMALARDA 1980’Lİ YILLAR... Dünya ekonomisinde liberalleşmenin kayıtdışılığı körüklemesi Dönüşüm ekonomilerinde kayıtdışılığın gelişmesi Kayıtdışılığın gelişmiş ülkelerin de bir gerçekliği olmasının yüze çıkması Caroline Moser ve Alexsandro Portes tarafından kayıtdışılık teorisinin yapısalcı ekolünün oluşturulması Yapısalcı eköl kayıtdışılığı firmaların rekabet üstünlüğü elde etme çabalarının sonucu gibi ele alarak, onu kapitalist gelişimin tabiatına has bir olgu gibi ifade etmiştir. 1983 yılında Belfeld kentinde kayıtdışı ekonomi ile ilgili ilk uluslararası konferans düzenlenmiştir. Burada kayıtdışı ekonominin çeşitli yönlerini ele alan 40 rapor sunulmuştur.

12. ARAŞTIRMALARDA 1990’LI YILLAR... Bazı şirketler üretimini ucuz emek ülkelerine kaydırıyor Güçlenen rekabet Bir kısım şirketler maliyetleri düşermek için kayıtdışı sektöre yönelir Hernando de SOTO önderliğinde kayıtdışı ekonomi teorisinin kurumsal (legalist) ekolü oluşur. “Kayıtlılık (formallik) ve kayıtdışılık arasındaki seçim bireylerin kişisel özelliklerinden daha çok, onların yasal sisteme dahil olmalarının çıkar ve maliyeti arasındaki orana bağlıdır.” Hernando de SOTO, “The Other Path” eseri

13. KAYITDIŞILIK ÇALIŞMALARI ULUSLARARASI PLATFORMLARDA... 1991 yılında Cenevrede Avrupa istatistiklerinin konferansı düzenlenmiş ve kayıtdışılık konuşulmuştur 1992, 1993 yılında BDT ülkelerini de kapsayan aynı konferanslar düzenlenmiştir 1996 mayısında BM, Avrupa Ekonomi Komisyonu ve OECD ortak toplantısında milli gelir istatistiğinin çeşitli sorunları ile birlikte kayıtdışılığın ölçümü de ele alınmış ve EUROSTAT bünyesinde kayıtdışı ekonomi çalışma grubu oluşturulmuştur 2000 ‘li yıllardan BM, IMF, OECD, UNECE ve diğer kurumlar konu ile ilgili “non-observed economy” terimi ALTINDA çalışmalarını sürdürmektedir.

14. ARAŞTIRMALARDA EN SON YAKLAŞIMLAR... Teorik yaklaşım İktisadi kavram gibi ele alınır Pratik yaklaşım Daha çok ölçüm sorunu ele alınır Ekonomik yaklaşım Global düzeyde Makro düzeyde Araştırma yönleri Mikro düzeyde Sosyal gruplar Sosyolojik yaklaşım Kayıtdışı kurumlar Bireylerin faaliyet motifleri Kibernetik yaklaşım Tahmin, modelleme v.s Disiplinlerarası yaklaşım Hukuksal yaklaşım Bu konuda hukukdışı davranışlar

15. KAYNAKLAR • Arif ERSOY, İktisadi teoriler ve düşüncelerin gelişme tarihi, İzmir, Abam Yayınları, 1990 • Friedrich SCHNEIDER, Dominik ENSTE, Shadow Economy: An International Survey, Cambridge: Cambridge University Press, 2002 • Elşən BAĞIRZADƏ, Gizli iqtisadiyyat və tədqiqinin tarixi inkişaf istiqmətləri, AMEA, İqtisadiyyat İnstitutu, Milli İqtisadiyyatın Problemləri Elmi Məqalələr Toplusu, III Buraxılış, Bakı-2007, s.74-80 • TÜSİAD, Kayıtdışı ekonomi ve sürdürülebilir büyüme: AB yolunda değerlendirme ve çözüm önerileri, İstanbul, MİKADO Matbaaçılık, 2006 • ЭЛЕКТРОННЫЙ УЧЕБНИК. Теневая экономика и экономическая преступность. http://newasp.omskreg.ru/bekryash