SPERMANIN ALINMASI, SAKLANMASI ve SUN’İ TOHUMLAMA

1. SPERMANIN ALINMASI, SAKLANMASI ve SUN’İ TOHUMLAMA

2. SPERMANIN ALINMASI, SAKLANMASI ve SUN’İ TOHUMLAMA • Suni Tohumlama, uygun teknik ve yöntemlerle erkekten alınan spermanın yine uygun teknik ve yöntemlerle aynı cinsten dişilere nakledilmesidir. • Bu uygulamanın gerçekleştirilebilmesi, erkeklerden spermanın bol, kaliteli ve tekniğine uygun olarak alınması ile olasıdır. • Bu bakımdan hayvan türlerine özgü, farklı sperma alma ve değerlendirme yöntemlerinin yeterince bilinmesi ve uygulanması gerekmektedir. • Son yıllarda büyük gelişme gösteren ve günümüzde biyo-teknolojik olgu haline gelen suni tohumlama yöntemi kapsadığı konularda başlı başına bir endüstrinin doğmasına yol açmıştır.

3. SPERMANIN ALINMASI, SAKLANMASI ve SUN’İ TOHUMLAMA Hatta bu amaç ile kullanılan alet ve malzemenin üretimi, donmuş sperma ticareti bakımından uluslararası ilişkileri bulunan bir sanayi ve ticaret dalı halini almıştır. • Suni tohumlama ile; - Üstün verimli erkek genotipinin en uygun ve yaygın değerlendirilebilme şansının bulunduğu gibi, bulaşıcı genital organ hastalıklarının yayılmasını önlemek ve döl verimi oranını arttırmak yönünden de bu yöntem en seçkin ve kolay bir yaklaşım olmaktadır.

4. SPERMANIN ALINMASI, SAKLANMASI ve SUN’İ TOHUMLAMA • Dünyada ilk suni tohumlama, 13. yüzyılda arap şirketince kısraklarda uygulanmıştır. • Bilimsel uygulamayı İtalyan fizyolojist Lazaro Spallanzoni köpekler üzerinde gerçekleştirmiştir. • Birinci dünya savaşından sonra suni tohumlama Sovyet Rusya da yaygın olarak kullanılmasından sonra giderek Avrıupa ülkeleri, ABD de önemli uygulama alanı bulmuştur • Ülkemizde Suni tohumlama çalışmaları birçok Avrupa ülkesinden önce başlamıştır. Koyunlarda 1936 yılında, kısraklarda 1939 ve ineklerde 1949'da başlanmıştır. • 1972 yılında dondurulmuş spermanın kullanılmaya başlanması ile bugün yaygın bir şekilde kullanım sahası bulmaktadır.

5. Boğalardan Spermanın Alınması • Suni tohumlamayı başarılı bir biçimde yapabilmek için, her şeyden önce erkek damızlık boğalardan zamanında sperma almaya bağlıdır. • Bu nedenle başlıca sperma alma yöntemleri üç bölümde incelenir. • Suni vajen yöntemiyle • Elektro-ejakülasyon yöntemiyle • Ampulla’ların masajı yöntemiyle

6. SUNİ VAJEN YÖNTEMİ İLE SPERMANIN ALINMASI • Çiftlik hayvanlarında en sık kullanılan yöntemdir. Tabii vajenin bir örneği olup (erkek hayv. ejakulasyon yapmasını sağlayan sıcaklık, basınç ve kayganlık vb. özellikleri olan), hayvan türlerine göre farklılıklar (uzunlukve çap) taşıyan sert kauçuktan yapılmış bir silindir, bu silindiri kaplayan suni vajen iç lastiği, sperma toplama kadehi gibi ana bölümlerden oluşur. • Hazırlanması; Suni vajen silindirine, önceden temizlenmiş ve hijyenik koşulları muhafaza edilen vajen iç lastiği geçirilir ve lastiğin iki ucu silindir uçlarına bükülerek tespit edilir. Vajen silindiri ile vajen iç lastiği arasında boşluk oluşur.Çıkış kısmına sperma toplama kapı yerleştirilerek tespit edilir.

8. SUNİ VAJEN YÖNTEMİ İLE SPERMANIN ALINMASI devam • Bu şekilde hazır hale getirilen suni vajene vidalı deliğinden, sıcaklık ve basınç sağlamak üzere sıcak su konulur. Su miktarı silindirin 2/3 ü kadar ve 40 C derecenin altında olmamalıdır. • Suni vajenin kayganlığı, penisin gireceği uca steril vazelin sürmekle sağlanır. • Bu şekilde, doğal vajenin koşulları sağlanarak hazırlanan suni vajenin belli ısı dercesinde ve hijyenik bir ortamda muhafaza edilmesi gerekir. • Hazırlanan suni vajen bir etüve konularak sperma alma zamanına kadar bekletilebilir.

9. SUNİ VAJEN YÖNTEMİ İLE SPERMANIN ALINMASI • Boğanın cinsel uyarıma getirilmesi ve suni vajenle sperma alınabilmesi için bir partnerin bulunması gerekir. • Bu iş için en iyi partner kızgın (östrus) bir inektir. Suni tohumlama istasyonlarında boğayı boğaya atlatılarak sperma alınmaktadır. Bazı ülkelerde Fantom denilen maketlerde kullanılmaktadır. • Sperma almak için kullanılacak yer temiz, aydınlık, tavanı yüksek ve geniş (2,5 x 3,5m ) olmalıdır. • Boğa sperma alma yerine getirildiğinde çekilecek hayvanın etrafında birkaç kez gezdirilerek cinsel uyarım sağlanır.

10. SUNİ VAJEN YÖNTEMİ İLE SPERMANIN ALINMASI • Yeterli cinsel uyarıma ulaştığına karar verilen boğa hazırlanan partnerine aştırılır. Boğa arama hareketi ile penisini vulvaya yönlendirmek ister. • Bu esnada sperma alacak kişi, hazırlana suni vajeni (40-42 C lik ısıda) penis ile yer arasında 45 derecelik açı olacak şekilde sağ eliyle tutarak sol elin avuç içi ile propütium’dan yumuşak bir biçimde yakalayıp penisin suni vajenin vazelinli giriş ucuna değmesini ve bu uyarım ile bir hamlede ejakulasyon (boşalma) yapmasını sağlayarak sperma alınmış olur. • Sperma alındıktan hemen sonra boğa çekilen hayvan üzerinden iner. Alına sperma vakit geçirmeden kontrol edilip değerlendirilmelidir. Boğadan normal olarak haftada bir iki kez sperma alınabilir.

12. ELEKTRO-EJAKÜLASYON YÖNTEMİ İLE SPERMANIN ALINMASI • Aşım yapma yeteneğini kaybetmiş, sakat, libidosu zayıf ancak genetik yönden değerli erkek damızlıklar ile vücut yapıları arasında farklılıklar nedeni ile çiftleşemeyen boğalardan sperma almak için kullanılan bir yöntemdir. • Bu yöntemin özelliği bel ve sağrı kesiminden kök alan ve genital organlara besleyen sinirlerin uyarılması sonucu ereksiyon ve ejakülasyon sağlanmasıdır. • Rektum içerisine sokulan bir elektrot ile giderek artan oranda elektrik akımı verilerek ereksiyon ve ejakülasyon oluşturulur. Rektum iyice temizlenmeli ve boğanın zaptıraptı iyi sağlanmalıdır. • Ereksiyon ve ejakülasyon başlayınca propütium’un ucuna sperma toplama kabı tutularak sperma alınır.

14. AMPULALARIN MASAJI İLE SPERMA ALINMASI • Sıkça başvurulan bir yöntem değildir. • Sakat ve düşük libidolu boğalarda kullanılmakta olup, bu konuda pratik yapmış kişilerce uygulanması zorunludur. • Önce rektum ve prepitium temizlenir. • Rektuma girildikten sonra masaj yapılacak ampula ductus defferens parmaklar arasına alınarak masaj yapılmaya başlanır. • Masaj sırasında ejakülasyon olur ve sperma preputium altına tutulan sperma toplama kabına alınır.

16. SPERMANIN SAKLANMASI • Suni tohumlamanın ilk uygulandığı yıllarda toplanan spermalar taze olarak kullanılmaktaydı. Bu durum erkek damızlıklardan gereği gibi ve uzun süre yararlanmayı önlediği bilinmektedir. Ayrıca yeter sayıda tohumlanacak dişi bulunmaması durumunda da alınan spermaların kullanılmadan ziyanına sebep oluyordu. • Bu sebep ile spermanın özelliklerini yitirmeden gerek hacmini, gerekse yaşama süresini artırarak spermayı saklama olanakları üzerinde araştırmalar yoğunlaşmıştır. • Yapılan yoğun bilimsel çalışmalar sonucunda, hem kısa ve hem de uzun süreler için, spermatozoa’nın dölleme gücünü yitirmeden saklanabileceği bilimsel olarak ortaya konulmuştur.

17. SPERMANIN SAKLANMASI • Spermanın saklanması, spermatozoa nın uygun sulandırıcılar içerisinde hareketlerinin sınırlandırılması ile olur. Bu da ancak spermanın ısısının uygun biçimde düşürülmesi ile olabilmektedir. • Spermanın Kısa Süreli Saklanması; Bu yöntem, alına spermanın birkaç gün içinde kullanılmasını sağlamaktadır. Sperma alındıktan sonra gerekli mikroskopik kontrolleri ve değerlendirilmeleri yapıldıktan sonra tekniğine uygun olarak sulandırılıp +5 C derecede muhafaza edilerek tohumlamada kullanılabilir. • Dondurulmuş sperma kullanımından önce bu şekilde saklanan spermalar kullanılmaktaydı.

18. SPERMANIN SAKLANMASI Spermanın Uzun Süre Saklanması; Bu tekniğin dayandığı temel ilke,uygun teknikler ile spermanın ısısının -79 C ile -120 C’ye kadar düşürülerek, sıvı azot içinde -196 C de muhafaza edilmesidir. Spermayı dondurmak için 1. Spermanın alınması 2. Laboratuvarda tüm spermatolojik özelliklerinin (miktar, motilite, Ph(6.9), yoğunluk ve morfoloji) belirlenmesi, 3. Boğa spermasına uygun gliserin içeren tris sulandırıcısı ile sulandırılması (tris, sitrik asit, glikoz, gliserin, yumurta sarısı, bidistile su )

19. SPERMANIN SAKLANMASI 4. Spermanın dozlanması 5. Mini- Maksi Payetler (0,25ml. )içine çekilmesi 6. Belli süre +4 C de 2-3 saat tutulması 7. Sıvı azot buharında 7 dak. dondurulması (-79 C ile -120 C), 8. Dondurulmuş spermanın -196 C de sıvı azot içinde muhafaza edilerek tohumlama merkezlerine gönderilir.

20. SIĞIRLARDA SUNİ TOHUMLAMA • Sığır suni tohumlamasından yüksek oranda dölverimi alınabilmesi büyük ölçüde tohumlanacak ineklerde östrus evresinin iyi tanınmasına bağlıdır. • İneklerde kızgınlık süresinin kısa olmasının ve ovulasyonun kızgınlığın bitiminden yaklaşık 8-12 sat sonra şekillenmesi en uygun tohumlama zamanını güçleştirmektedir. • Tohumlamanın başarısı, ovum ve spermatozoa’nın fertil(aktif) olarak uygun bir zaman ve ortamda, oviduct’un üst 1/3 de karşılaşmasına yada spermatozoa’nın ovumdan önce oviduct’a gelmesin sağlanmasınabağlıdır. • Bunun nedeni spermatozoa’nın dişi genital kanalda ovum dan daha uzun süre canlı kalabilme özelliğine sahip olmalarındandır. Spermatozoa için süre 36-52 saat, ovum için süre 20-24 saattir.

21. SIĞIRLARDA SUNİ TOHUMLAMA • Ayrıca spermatozoa’nın dişi genital kanal içerisinde ilerlerken belli bir kapasitasyon (dölleme yeteneği kazanma) dönemi geçirme gereği göz önüne alındığında, tohumlamanın mutlaka ovulasyondan önceki dönemde yapılması gerekir. • Bu bakımdan ineklerde kızgınlığın ortasında ve kızgınlığın sonu doğru yapılan tohumlamalardan yüksek döl verimi elde edilebilir. Kızgınlığın başlangıcı ve bitiminden sonra yapılan tohumlamalarda ise döl verimi düşüktür. • Sonuç olarak; ovulasyon östrus’un bitiminden 8-12 saat sonra oluştuğu da dikkate alındığında başarılı bir gebelik elde edebilmek için, tohumlamanın kızgınlığın ortasında ya da ikinci yarısında yapılması gerekir.

22. SUNİ TOHUMLAMAUYGULANMASI • Sığırlarda özellikle donmuş sperma ile tohumlama uygulamasına geçildikten sonra daha çok yaygın olarak rekto-vaginal tohumlama yöntemi kullanılmaktadır. • Kızgınlığı belirlenip, tohumlanmasına karar verilen inek bir tranvayda tespit edilir. • Payet içindeki donmuş sperma , bir pens yardımı ile sıvı azottan çıkartılarak, 38 C(36-40) derecede, 15 sn süre ile su banyosunda çözülür. • Payet kağıt havlu ile kurulanarak, tanponsuz ucu kesilir ve tohumlama pistolesine yerleştirilerek üzerine koruyucu plastik kılıf takılır.

24. SUNİ TOHUMLAMAUYGULANMASI • Sonra kullanılan ele uzun rektal eldiven takılıp, üzerine kayganlaştırıcı dökülür ve diğer el ilin baş ve işaret parmağı ile ineğin vulva dudakları aralanarak tohumlama pistolesinin ucunun hiçbir yere değmeden vagina’ya girmesi sağlanır. • Eldiven takılı el rektuma sokularak gaita boşaltılır ve rektum üzerinden cervix yakalanır. • Pistolenin dışındaki ucundan itilerek ve rektumdaki elin yardımı ile pistolenin ucu cervix’in vaginal ağzına dayandırılır. • Yine rektumdaki elin yardımı ile pistolenin servikal kanalda ilerlemesi sağlanır. • Son cervical halka geçildiğinde, pistolenin dışardaki ucundaki pistona yapılan basınçla payet içerisindeki sperma verilerek SUNİ TOHUMLAMA işlemi tamamlanır.

25. SUNİ TOHUMLAMAUYGULANMASI Recto- vaginal yöntem ile suni tohumlama

27. İNEKLERDE DÖL VERİMİNİ ETKİLEYEN BAŞLICA FAKTÖRLER • Suni tohumlama hayvanların ıslahında ve sağlıklarının korunmasında etkin bir role sahiptir. • Son yıllarda ülkemizdeki damızlıkların da genetik yönden gelişmesini tohumlamanın ıslahtan çok hayvanların sağlıklarının korunması amacıyla kullanılmasını özendirmiştir. • Hayvanların en önemli verimi, döl verimidir. • Et, süt gibi öteki verimlerin sürekliliği ancak,döl verimi üstün kuşakların varlığı ile sağlanabilir.

28. İNEKLERDE DÖL VERİMİNİ ETKİLEYEN BAŞLICA FAKTÖRLER • Dünyada ineklerin kısırlık oranı süt verimindeki yükselişe paralel olarak gittikçe artmakta, ineklerin yaklaşık % 30 u sırf kısır oldukları için kesilmektedir. Ülkemizde bu oran %50 civarındadır. • Kısırlık döl verimi düşüklüğüne göre daha çözümsüz bir olgudur. • Döl verimi düşük bir hayvan sağaltılıp yavru alınabildiği halde, kısır hayvan kesinlikle yavru vermez. • Döl verimi düşüklüğü ve kısırlık, bir sürü sorunu olup hayvancılık işletmelerinde büyük ekonomik zararlara neden olmaktadır.

29. İNEKLERDE DÖL VERİMİNİ ETKİLEYEN BAŞLICA FAKTÖRLER • İneklerde döl verimini etkileyen etmenler inekten kaynaklanabildiği gibi tohumlamada kullanılan spermadan ve uygulanan teknikten kaynaklanabilir. • İnekten kaynaklanan etmenlerin başında hiç kuşkusuz ineğin sağlık durumunun bozuk olması gelir. • Ülkemizde son zamanlarda sık sık salgınlar yapan ve en başta yavru atmaya neden olarak döl verimini düşüren, hatta bir bölümü insanlara da geçen Buruselloz, tüberkuloz, leptosipira, IBR, gibi hastalıklar tabii tohumlama esnasında hastalıklı boğalar vasıtası ile ineklere bulaşmaktadır.

30. BAŞARILI BİR SUNİ TOHUMLAMANIN TEMEL KOŞULLARI • Bu hastalıklar ineklere sadece yavru attırmakla kalmamakta aynı zamanda hiç kızgınlık göstermeme (anöstrus), düzensiz kızgınlık gösterme ve gebe kalmama gibi bozukluklara neden olmaktadır. • Bunun yanında ahırların hijyenik olmaması özellikle doğumdan sonraki hassas dönemde genital kanala mikropların girmesine ve dolayısı ile de sık sık kızgınlık gösterme ve gebe kalmama vs. gibi bozukluklara neden olurlar. • Bu durumun ortadan kaldırılmasının yolu, ahırlarda bağlamalı sistemden, serbest dolaşımlı sisteme geçilmesi ve ahır temizliğine dezenfeksiyonuna dikkat edilmesidir.

31. BAŞARILI BİR SUNİ TOHUMLAMANIN TEMEL KOŞULLARI • İneklerde genital sağlığı etkileyen diğer bir etmen de hormonal dengesizliktir. • Vücutta çok dengeli bir mekanizma sonucu etkilerini gösteren genital hormonların başta eksik ve dengesiz beslenme olmak üzere çok çeşitli nedenlerden dolayı salgılanmaları aksar yada düzensiz hale gelirse yumurtalıklarda ve rahimde döllenmeyi de engelleyici bir takım bozukluklar ortaya çıkar. • Hormonal dengeyi sağlam tutmanın yolu eğer bu bozukluklar organik bir nedene bağlı değilse hayvanın protein, karbonhidrat, vitamin, mineral ve iz elementler yönünden yeterli düzeyde beslenmesidir. • Ortaya çıkan hormon dengesizliklerinin neden olduğu ovaryum problemleri de olaya eklenince ineklerde döl verimi iyice düşer.

32. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • İneklerde genital sağlığı bozan nedenlerden bir diğeri de doğmasal (conjenital) olarak oluşan ve ancak inek cinsel olgunluğa (pupertas) ulaştıktan sonra ortaya çıkan kusurlardır. • Ovaryumlar’ın tam gelişmemesi (hipopilazi-agenezis), döllenmenin olduğu yumurta kanalının tıkalı olması (salpingitis)ve kimi doğmasal nedenler bunlar arasında sayılabilir. • İneklerde döl verimini etkileyen faktörler ile başarılı suni tohumlama uygulamasının koşulları çoğu kez iç içedir. Bu bağlamda öncelikle tohumlamada kullanılan spermanın muhafazası büyük önem taşır. • Ne var ki, tohumlamayı yapan veteriner hekimin elindeki spermalar iyi korunmazlarsa suni tohumlamadan başarı beklemek hayal olur.

33. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • Tohumlayıcı tohumlama esnasında daha çok yetiştiricinin beyanını dikkate alarak kızgın ama hastalıklı (metritis) hayvanı tohumlayabilir. Bu durumda oluşan embriyo hastalıklı uterusa yuvalanamaz ve gebelik oluşamaz. • Oysa tecrubeli veteriner hekim genital kanalda oluşabilecek tüm bozuklukları tohumlamayı rektal muayenede elle temas ile önceden saptayabiliceği için hastalıklı hayvanı tohumlamaz yada en azından tedavi ettikten sonra tohumlar.

34. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • Öte yandan ineğin kızgın olup olmadığı sadece dış belirtilerinden değil ovaryumlar’da oluşabilecek fizyolojik değişikliklerden de anlaşılır. Bu durum ancak ovaryumların rektal muayenesi ile saptanabilir. • Deneyimsiz kişilerce yapılan tohumlamalar esnasında gebe ineklerinde tohumlanarak gebeliğin sonlanması sonucu ile karşılaşılabilinir. • Deneyimli bir veteriner hekim tarafından tohumlamadan önce yapacağı ilk iş hayvanın gebe olup olmadığını rektal muayene ile saptamaktır.

35. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • İneklerin doğumdan sonraki ilk yada en geç ikinci tohumlamada gebe kalması ekonomik açıdan son derece önemlidir. Örnek olarak bir inek, doğumdan sonraki ilk veya ikinci kızgınlıkta tohumlanamaz yada tohumlanıp gebe kalmaz ise boşa geçen her 21 gün süre yetiştiriciye ineğin damızlık değerinin yaklaşık 1/10 ölçüsünde zarar verir. • Zarar bu esnada boşuna yedirilecek yemden ve laktasyonun 3 haftalık gecikmesi nedeniyle süt kaybından kaynaklanır. • Ayrıca tohumlamalardan geri dönmeler tekrarlanırsa iki gebelik arası süre uzayacağından, normal bir döl verimi ölçütü olan her yıl bir yavru alınamaz.

36. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • İki gebelik arası sürenin uzamasının başlıca nedenlerinden biri de doğumdan sonra yapılan tohumlamanın ikiden çok olmasıdır. • Bu sonuç; * Tohumlamanın tekniğine uygun olarak yapılmaması, * Kızgınlığın tam olarak tespit edilememesi ve * Hayvanların genital organlarında mevcut olan hastalıkların teşhis ve tedavisi yapılmadan tohumlamanın uygulanmasıdır.

37. SUNİ TOHUMLAMADA ÖNEMLİ SORUNLAR • Suni tohumlamada başarı her şey den önce ovum ile spermatozoa’nın her ikisininde canlı olduğu bir zamanda ve uygun yerde karşılaşmalarına bağlıdır • Spermatozoa dişi genital kanala girdikten sonra uzunca bir yol kateder. Bu yol esnasında çeşitli engeller ile karşılaşırlar, bunları aşmak için üstün çaba gösterirler ve o arada güçlenirler. • İşte bu engelleri aşıp ovuma ulaşabilen az sayıdaki spermatozoa dan bir tanesi döllemeyi gerçekleştirir. • Böylece başarılı bir Suni tohumlama sonucu GEBELİK elde edilir.

40. Sonuç olarak • Kısırlık ineklerin en önemli sorunudur. • Kısır inek yavru, yavru vermeyen inek te süt vermez. • Yavru ve süt vermeyen inek, boşuna yem yer, fiziki bir alan işgal eder, ilaç tüketir, yetiştiriciye zarar verir.